Маны - бойдустун черлик диизи.
методическая разработка (старшая группа) по теме

Ооредиглиг сорулгазы: уругларны Кызыл дептерже кирген ховар ан – ирбиш биле таныштырары.

Сайзырадыр сорулгазы: сос курлавырын байыдарын уламчылаары.

Кижизидер сорулгазы: уругларны бойдуска, дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидери.

Херек чуулдер: ТСО, чурук.

Словарлыг ажыл: Кызыл дептер.

Беседанын чорудуу:

Маны - бойдус бо черлик диисти  даглыг, дашталчак ховуларга  амыдырап чурттаар кылдыр чаяаганындан ол Монгун- Тайганын  агаар- бойдузунга тааржып, ижиге берген. Манынын мага - бодунун хемчээли ындыг улуг эвес. Ынчалза-даа чер чывыт, семис болганындан каракка улуг кылдыр костур. Кежинде чырык куу – биле сарыг- хурен онер колдаан, дуктеринин бажы каралдыр, доора дургаар кара дилиндектер база чоруткулаан. Кудуруунун тончузу кара, а эге ундезинге чедир кара дээрбектер тырыкыланып чоруй баргылаан. Манынын карактары улуг, кулактары селбегер. Ниитизи- биле манны бодунун дурзу- хевири- биле Сибирь породазынын бажын диизи сагындырар.

 Маны уурмек хээкчилер база куштар биле чемненир. Аннаашкын уезинде оон кол ажыглаар аргалары  база диис дег: кыска суруушкун, кеденип кээри, дырбактанып, шураары.

 Оон чаштынар чери идегелдиг: хая чарыктары, даштар аразы, куйлар, дилги унгурлери. Ынчалза – даа ол анчыларнын, эртемдээннернин караанга бола косту каааптар. Козулгенде шыпыраш дээн соонда чер иштинче кире берген биле домей чиде бээр. Силер ону дилегзинип, корзунуп турунарда, ол эптиг черге чыпшыр чыдыпкаш, силернин бодунарны хайгаарап турар, оон база- ла кичээнгейлиг хайгаарааш, соястаар, ыыт чок баар, соястаар.

Маны кежээки уелерде, дангаар эртен чемиш тып аары - биле идепкейлии кончуг диленип, кеденип чоруптар.  Чуге - дээрге ол-ла уелерде оон куш чедиптер хире хээкчилери база-ла идепкейлии- биле чемиш тып чоруурлар.

Маны 3-4 чедир чамдыкта харын-даа 6-8 оолдарны торуур олар чырыкче ортумаа биле 70 хире хонукта эрткен уеде чуну- даа канчаптар харыы чок, карактары корбес кылдыр торуттунер. Ынчалза- даа оларнын озуучели кончуг. Маны оолдар бичиизинде аарыычыл болгаш олуучели кончуг, чамдыкта мырынай шупту- даа кырлып каар-ла. Ынчангаш манынын озуп ковудевейн турары, чылдагааны база ында.

 Маны делегейде ховар, чидип бар чыдар дириг амыттаннарнын санында кирип турар. Эртемденнер ону бойдустун дириг ховар «тураскаалы» кылдыр санатынып турар. Кызыл дептерде киир бижиттинген.

Литература:

1.     Саая Майнак О. «Монгун-Тайга мээн чуртум», Кызыл 2012 ч.