Сарлык малым, онзагай сен.
методическая разработка (старшая группа) на тему

Дастан Чимис Доржуевна

Сорулгазы: 1. Уругларга сарлыктын онзагай талаларын коргузуп ооредири.  Сарлык дугайында билиин калбартыры. Оон кижилерге ажык-дузазын билиндирери.

2. Дыл-домаан, угаан-медерелин сайзырадыры. Сос курлавырын байыдары.

 3. Сарлык малды камнаар, кадарып, остурер деп билиндирип, кижизидер.

Херек чуулдер: ТСО, сарлык чуруктары.

Арга-методу: беседа.

Чорудуу

Даглыг черим эртинези-

      Сарлык малым онзагай сен!

                                                                                                                                     Тевении дег могенниг,

   Эдери шуут хаван ышкаш.

Узун, сырый дуктерлиг,

      Узун делгем мыйыстарлыг.

        Сериин чернин ховар малы,

         Монгун-Тайгам-сулдези сен!

 Даглар сирттеринде, иемнерде, чоогалар иштинде кара-шаар апарган оъттап чоруур сарлыктар чараш-ла ийин!

Сарлык улуг, аар кылдыр костур, тырын мага-боттуг, чавыс, мадагар, ооргазынын кырында тевении ышкаш могенниг. Ооргазыннын кыры хертешсимээр болгаш делгем. Кудуруу сырый, узун дуктуг. Он чузуну кара, кара-сарыг, ак-шокар, калчан-кара-даа боор. Оенин дугу узун, сырый. Хол, буттарынын, оенин дугун «дожек», «дожээ» дээр. Харлыг черге доженип алгаш чыдар. Сарлык мыйыстыг-даа, донгур-даа боор.

 Сарлык Кыдатта, Тибетте, Моолда, Даг-Алдайда, Киргизияда, Бурятияда  бар. Тибеттин сарлыктары черлик, азырал сарлыктан улуг болгаш коргунчуг костур.

Сарлык изиг черге таарышпас болгаш, бо даглыг сериин черге озуп ковудээн.

Сарлык баштай Мугур бажынга, Монгун-Тайганын эдектеринге, оюктарынга, Каргы бажынга турлагжаан.

 Сарлык 18-22 чыл назылыг. Оон назыны черинден, оът-сигенден, агаар-бойдустан хамааржыр. Туда азыратпас, сиген-даа белеткетпес, чернин оъду-биле, суу-биле амыдырап чоруур. Буга он ай тончузунден беш ай эгезинге чедир бедик даглар баштарынче, ээн кур оъттуг донгулдарже аал-кодандан ырап, чум оът суруп чоруй баар. Ону «дожаан бугалар» дээр. Чазын беш айда одээнче, оорунче чоокшулап чедип кээр. Буга киргирээр, инек бугазы ышкаш, буставас. Бугалар бо-ла адааннажы берген турар. Карактары кыза берген, чер узуп, тепсенип, кдуруун чайып, киргиреди эдип, 2-5-даа хонукта ускулежир.

Молдурга турда чааш болзун дээш, шары кылып аар дээш, аалдын оолдары мунуп эгелээр. Чоорту чуък чудуруп эгелээр. Ол кадыр-берт, довунчук дивес. 100-120 кил чуъкту ууптар куш-шыдалдыг.

Сарлыкты назын-харынын аайы-биле мынчаар ылгаар: бызаа-чаптанчыг оглу, молдурга-ийи харлыг, хунан-«казыра» уш харлыг, донен-дорт харлыг, буга-эр будурукчу сарлык, шары-чазап каан сарлык, ажыл-агыйга, чъук чудуреринге ажыглаар сарлык, инек-торуур сарлык.

Монгун-Тайга-сарлыктын амыдыраар, озер ораны. Оон дагларынга, оюктарынга, сарыг сигенниг оргулааштарынга оъттап хунзээр, дуннээр. Кыжын кастынып оъттаар.

Саар улуг инек хунде ийи литр, донен сарлык, бир литр чедир сут бээр. Суду хоюг. Чайын узу 7-8% чедип турар. Судун хайындыргаш ковуктелдир саарып-саарып каан оременин кылыны ийи илиг чеде бээр. Чыып каан оремени холуштур булгап-булгап, барык будун хун дургузунда хайындырар. Арыглап каан саржагнын ону кылагар сарыг, чаагай амданныг, урелбес боор.

Сарлык, чалым хая баарынга, ыжык черге, ак хар кырынга-даа торуп аар. Иезинин аа-судун ээпкен соонда, бызаа соокту-даа, хатты-даа тоовас-тыны быжыг, ан-биле домей-ле. Чаш бызаа кончуг чараш, дуктери дыдыраашсымаар, сергек-омаа холчок. Бызаа кежи-биле кыжын борт даарап, кедер идик кылып аарга, чылыг урелбес.

Монгун-Тайганын малчын чону сарлык судунден ак чем кылырынга ынак.

Сарлык- Монгун-Тайга кожуунувустун сулдези.

Литература

1.     Саая Майнак О. Монгун-Тайга-монге чуртум, Кызыл 2011ч.

 

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Авторская разработка педагогического мероприятия в образовательной области "Познавательное развитие" (познавательно-исследовательская деятельность в природе) в старшей группе на тему "Сарлык малым онзагай сен"

«Сарлык малым - онзагай сен»Ооредиглиг сорулгазы: Уругларнын торээн черинин ховар, онзагай малы- сарлык дугайында билиин калбартыры. Оон кижиге ажык –дузазын билиндирип, суттен кылган чемнерни, кежинд...

Кичээл «САРЛЫК МАЛЫМ ОНЗАГАЙ СЕН»

Сорулгазы:1. Уругларны торээн черинин ховар, онзагай малы — сарлык дугайында билиин калбартыры.Оон кижиге ажык — дузазын билиндирип, суттен кылган чемнерни, кежинден, дугунден кылган херекселдерн...

НОД "Сарлык малым онзагай сен"

Тема: «Сарлык малым онзагай сен»Сорулгазы:1. Уругларны торээн черинин ховар, онзагай малы — сарлык дугайында билиин калбартыры.Оон кижиге ажык — дузазын билиндирип, суттен...

Конспект-занятия "Сарлык малым онзагай сен"

Сорулгазы: 1. Уругларны торээн черинин ховар, онзагай малы — сарлык дугайында билиин калбартыры.Оон кижиге ажык — дузазын билиндирип, суттен кылган чемнерни, кежинден, дугунден кылган хере...

Авторская разработка педагогического мероприятия в старшей группе «Сарлык малым - онзагай сен»

Педагогическое мероприятие на тему «Сарлык малым - онзагай сен» в старшей группеОоредиглиг сорулгазы: Уругларнын торээн черинин ховар, онзагай малы- сарлык дугайында билиин калба...

Беседа в старшей группе "Сарлык малым онзагай сен"

Сорулгазы: 1. Уругларга сарлыктын онзагай талаларын коргузуп ооредири.  Сарлык дугайында билиин калбартыры. Оон кижилерге ажык-дузазын билиндирери.2. Дыл-домаан, угаан-медерелин сайзырадыры....