Ортумак болук уругларынга чувени билип алырынга ажык кичээл «Кышкы аян-чорук»
план-конспект занятия (средняя группа)

Муниципалдыг автономнуг школа назыны четпес уругларнын ооредилге албан чери

Тыва Республиканын Монгун-Тайга кожууннун Мугур-Аксы сумузунун «Хамнаарак» аттыг уруглар сады №5

Ортумак болук уругларынга чувени билип алырынга ажык кичээл

«Кышкы аян-чорук»

                                              Кижизидикчи башкы: Саая Чыжыргана Доржуевна

Мугур-Аксы, 2023ч

Сорулгалары:

Ооредиглиг: уругларны торээн черинин  чараш чурумалдыг бойдузун, кыштаар куштарнын унун таныдып,  ховар, онзагай мал-сарлык дугайында билиин калбартыры.

Сайзырадыр: угаан–медерелин, чугаа-домаан сайзырадыры, сос курлавырын байыдары. 

Кижизидиглиг: бойдуска, дириг амытаннарга ынак, оларны камнап, кадагалаарынга, бокту аштап арыглаарынга кижизидери.

Херек чуулдер: чангыс ажыглаар хол хаптар, бок сугар хап, куштар уннерлиг флешка, хаактар, презентация, оннуг даштар, сарлыктын чуруу оюнга ажыглаар. Куруг колалар, хаптар, лааза, банан карты, картошка карты, муляжтар (чемнер артынчызы), бок ангылаар хумуннар (кок, ногаан оннуг) даштында  ылгавар демдектерлиг.

Словарлыг ажыл: хаак 

Ажыглаан аргалары: беседа, дуржулга, салаалар-биле оюн, интерактивтиг коргузуглер, айтырыг-харыы.

Кичээлдин чорудуу:

Организастыг кезээ:

Башкы- Экии, уруглар! Мени Саая Чыжыргана Доржуевна дээр, школага белеткел болуунун башкызы-дыр мен.

Бо хун даштын агаарнын магалыын, чылыын. Мен силерни Ак-Баштыг тайгазынче аян-чорук кылып чоруурунче чаладым, уруглар.

Башкы: Ак-Баштыг тайгавыс кайда ийик, уруглар?

Башкы: Ынаар баарда суурувус чанында арыгны таварып чоруур бис.

Кол кезээ: (Аялганы салыптарга уруглар - биле катай арыгже чоруптар)

Башкы: Уруглар, бистин суурувуска кандыг кушкаштар кыштаарыл, билир силер  бе?

Уруглар:  каарган, бора-хокпеш, ала-сааскан, коге-буга.

Башкы: ам кушкаштар эдип турар-дыр бе, дыннап корээлинерем?

( кушкаштарнын уннерин салыр, таныдар, чуруун коргузер).

Башкы: Шын-дыр, уруглар, эр-хейлер! Бо дээрге кышкы уеде бистин суурувуска турар, сооктарны тоовас шыдамык куштар-дыр. Оларны бис  хайгаарап, камгалап карактаар бис. Соок уелерде дузалажып, чемгерер бис.Чайгы чылыг уеде агаарлап чорааш кушкаштарнын уязынга, чуургаларынга дээп болбас.

Башкы: Ак-Баштыг ам кайда ийик, уруглар, улай аян-чоруувус уламчылап чоруулунар.

Башкы: Чараш тайгавыс Ак-Баштыг бо-дыр, уруглар. Бо чараш тайгада ангы-ангы ховар дириг амытаннар  бар. Кандыг дириг амытанар бар билир силер бе?

Башкы: Ам силерге мен база бир ховар дириг амытаннын дугайында тывызык тыптырайн, тып корунерем?

Кончуг семдер,

Хоюг дуккур. 

Кужур семдер,

Кузун суткур.     (Сарлык)

Уруглар: Сарлык 

Башкы: Шын-дыр. Сарлык.

Шаг-шаанда сарлык черлик дириг амытан  чораан, ол улуг, харлыг  тайгаларга чурттап  турган. Чоорту кижилер чаажыктырып, азырап алган.

Ол  изиг  черге  таарышпас, сериин  тайгаларга  оъттаар, ховар мал.

Сарлык улуг мага - боттуг, ооргазынын кырында тевении дег могениг. Олар мыйыстыг, мыйыс чок  донгур -  даа боор. Сарлыктын эдери хаван ышкаш. Кудуруу сырый, узун дуктуг. Аъттын кудуруунга домей.

Ам  чараш  оннуг даштар дузазы-биле сарлыктарны оннептээлинерем.

Башкы: Чараш даштар-биле сарлыктарны оннепкен бис. Ам салааларывыска оюндан ойнаптаалынарам.

Оюн «Сарлыкчы алышкылар»

Матпаадыр-сарлыктаар

Бажы-Курлуг- бызаалаар, 

Ортаа-Мерген - сарлык саар,

Уваа-Шээжен -сут хайындырар, 

Биче -Боовей - сут ижер, 

Кылбас тутпас ажылы чок,

Кызыл-маадыр алышкылар!

Башкы: Ак-Баштыг тайганын мурнунга ойнап, чараш сарлыкты танып билип алдывыс уруглар. Катап садигивисче чанаалынарам, уруглар.

(Кылыщтап бар чорааш, орукка бир чуулду коруп каарлар).

Башкы: Мында чулер чыдар чоор, уруглар коруп корээлинерем.

Уруглар: Бок

Башкы: Кымнар чараш арга-арыывыста бок октап каан чоор. Бис чараш

арга-арыгны бокталдырбас ужурлуг бис.  Боктарны чыып аалгаш, чоруувус уламчылаалынар.

(уругларга чангыс ажыглаар хол хаптарын кедирер, бок чыыр хапче чыгдырар).

Башкы: Чараш садигивисте чедип келдивис, уруглар. Ам чыып алган  боктарывысты ангылаптар бис бе, уруглар.

Боктарны октаар ангы-ангы хааржакчыгаштар бар боор. Ногаан оннуг хааржакчыгашче чемнер артынчыларын чыыр, а кок оннуг хааржакчыгашче шилдер, лаазалар, колаларны чыыр.

Туннел кезээ:

Башкы: Бо хун каяа, чуну канчап чордувус, уруглар?

Уруглар: Ак-Баштыгга болгаш арыгга чораан бис.

- Кандыг кыштаар куштарнын унун арыгга баргаш дыннадывыс.

Уруглар: Каарган, бора-хокпеш, ала-сааскан, коге-буга.

- Чуу деп ховар азырал дириг амытаннын дугайында билип алдынар?

Уруглар: Сарлык

Башкы: Бо хун силернин-биле аян-чорук кылып агаарлаанывыс менээ дыка солун болду, эр-хейлер, четтирдим! Дыштанып алынар. Байырлыг. 

Ажыглаан литературазы:

1. С.Майнак Монгун-Тайга —монге чуртум. Кызыл-2001ч.
2. Интернет-ресурзундан алган.