"Чайырлаштан аалы"
материал (средняя группа) по теме
Предварительный просмотр:
Ортумак болукке шагаа байырлалы
«Чайырлаштын аалынга»
Сорулгазы: тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чараш чанчылдарынга уругларны кижизидер;
-тыва оюннанын дузазы-биле сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустун аас-чогаалынга даянмышаан, сос курлавырын, аас чугаазын сайзырадыр.
-тыва национал хепке чоргааралды хевирлээр.
Дерилгези: ог иштин шимеп каантаар. Уруглар, оолдар холуй уступ алыр. Огде ава Чайырлаш база устуу аалдын уруглары чыглып алган кажыктап олурарлар. Алдыы аалдын уруглары авазы биле чоруп алурар.
Киржикчилери: -Авалары
-Чайырлаш
-Ак-Сал ирей
-Алдыы аалдын болгаш устуу аалдын уруглары.
-Башкарыкчы: Шаг чаагай, Шагаа чаагай
Амыр-амыргынны бе?
Шаг шаандан сагылгавыс-
Чаа чылды йорээп, уткуул!
Чанчылывыс, чудулгевис-
Шагаа-биле, Шагаа-биле!
Алдыы аалдын уруглары, оолдары
Арбын ковей чыглып алгаш
Шагаа-найыр будуузунде
Устуу аалдга байырлаар дээш.
Аалдажып, аралажып шагаажылар чоруп олур! (Ыт ээрер.)
-Йорээл: Чайырлаш
-Ава: Ой кызым, костук чоп кончуг ээрип турары ол, ирги.
(Чайырлаш огден унуп келир. Аай-дедир харанып коргулээр.)
-Чайырлаш: Алдыы аалдын уруглары кел чор, авай. Оларны ээрип турары ол-дур. (Ава база туруп келир).
-Башкарыкчы: Амыр-ла, амыр!
-Ава: Амыр, амыр!
-Башкарыкчы: Ыт куш сол менди-ле бе?
-Чайырлаш: Сол менди ийин!
-Башкарыкчы: Шагаа байырлалын силернин аалынарга моорейлежип ойнап-хоглээр дээш аалдап келгенивис бо.
-Ава: Шын кылган-дыр силер, уругларым. Огже кирип моорланар уругларым, оолдарым!
-Ава: Аяк-шайдан ижип боова-боорзактан чоогланар, уругларым!
Ыры: Шагаа
-Башкарыкчы: Шагаа тыва чоннун тоогулуг байырлалы. Ону шагдан тура-ла онзалап демдеглеп келген. Шагаа дээрге эрги чылды удеп, чаа чылды уткуп демдеглээр байырлал-дыр, уруглар. Шагаа уезинде тыва чон ажы-чемин дээжизин делгеп алгаш, аалдажып ажааннажып , ойнап-хоглээр . Бистин алдыы аалдын уруглары шагаага аажок белеткелдиг келген улус бис.
Шагаа дугайында шулуктеривисти бараалгадып берээлинер уруглар.
I.1 уруг: Шагаа дээрге тыва чоннун
Чаагай кузел чанчылы-дыр
Айнын чаазын, хуннун эртенин
Алгап йорээн байыры-дыр. (Чайырлаш)
2 уруг: Чылдын соолгу эргилдези
Чыккылама кышты солуур
Чырык чаагай частын бажы
Шагаа айы чаа чыл-дыр. (Аялга)
3 уруг: Шагаа хуну уругларга-
Шагнын чаагай байыры-дыр
Оюн-тоглаа, каткы, чугаа
Ол хун черле узулбес-тир. (Айчырыы)
4 уруг: Шагаа дээрге сурээ боктан
Арыгланып чарлыры-дыр
Амыр-чыргал буян-синген
Чаагай ыдык сузуглел-дир. (Айбес)
-Ава: -Оо, кончуг шын чугаалап тур, уруглар.
Шагаа хунунде солун оюннар ойнаар, база адаанажып моорейлежир болгай. Ынчангаш алдыы аалдын уруглары, устуу аалдын уруглары ийи ангы уступ алгаш кожамыкка кайы-хире эвес бис кожа тыртып салгай-ла бис че-ве бис бе, уруглар!
II. Кожамыктар: Кожамыкка кончуг-ла бис
Кожа дыртып салыр-ла бис
Кожавыста уругларнын
Кожамыктаар эштери бис.
Алдын, монгун сыргаларлыг
Чараш кыстар бистин садта
Алыс бодум шинчилезе
Угаанныглар бисте болгай. (оолдар болуу)
Бистин болук оолдары
Аажок-ла эрес оолдар
Ачыр-дачыр тутчур болза
Моге оолдар бисте болгай (уруглар)
Кожамыктап ырлапкан дээш
Кочулай-ла бербес силер
Ыры-шоорга ынак болгаш
Ындыналдыр ырлай бээр бис
III. -Башкарыкчы:Дурген-дурген дурген чугаа
Дурум таптыг, дурген чугаа
Шынап-шынап шынап чугаа
Шынчы состуг дурген чугаа.
-Сорунза: Билдим билдим- биче шынаа
Шаныылаза- шыктыг алаак,
Алаактаза- арбын суруг,
Суруглезе,- суттуг инек,
Инектезе- итпек-хойтпак,
Хойтпактаза,-дооза тодар,
Тодарлаза- тодуг-догаа.
-Башкарыкчы: -Оош
Чинчи-шуру чажырары
Чиге солун оюн ол-дур
Ону манаа ойнаалынар
Оолдар, кыстар бээрленер
IV. -Оюн: «Чинчи чажырары»
Арбай тараа соктап берейн бе
Чиир сен бе чивес сен бе?
Алдын-даа бар монгун-даа бар
Алыр сен бе, албас сен бе?
Чинге тараа соктап берейн
Чиир сен бе, чивес сен бе?
Чинчи -даа бар, шуру-даа бар
Тывар сен бе, тыппас сен бе?
-Ава: Оой, Ак-сал кырган-ачавыс чоруп олур ! (авалары чолукшужар)
-Ак-Сал: Амыр, амыргын-ны бе?
-Ава: Амыр, амыр!
-Ак-Сал: Ыт куш сол-менди тур бе?
-Ава: Сол менди-ле турар. Бистиинде алдыы аалдын уруглары келген хоглеп тур бис кырган-ачай. Бистин биле кады аяк-шайдан ижип ойнап-хоглеп корунерем!
-Ак-Сал: Хамык чоннун ооруп-хоглеп байырлаары, Шагаавысты- амыр-менди, хоглуг-баштак уткуулунар, ажы-толум.
Шагнын чаагай эргилдези
Шагаа хуну унуп келди
Чанчыл ындыг артыш, саннын
Чаагай чыдын айдызанар! (Айдызын кыпсыр)
Йолээл: Денис
-Ава: уруглар, Ак-сал кырган-ачавыска чечен чостен чугаалап берээлинер.
V. «Чеченнежири»-Ендан биле Найдан
-Кайыын келдин?
-Дуу аалдан келдим.
-Мунганын чул?
-Аргымак.
-Артынганын чул?
-Алды шоодай тараа.
-Аскын чоп устугул?
-Аргымак эъди чидим.
-Адын чоп суглугул?
-Шалбаадайнын суун кештим.
-Терен-дир бе, сыык-тыр бе?
-Шаап кешкеш билбейн бардым.
-Чечен менде, чечек черде.
-Ак-Сал: Оо, уругларымны. Чечен-мерген угаанныглар силерде дир. А мен силерге тывызыктан ыдыптайн, тывынарам уруглар.
1.Ийи угбашкынын экти ден. (хачы)
2. Кежээ келир, эртен чанар. (Ореге)
3.Кара ыдым, хаалга кадарды. (Шооча)
VI. Танцы: «Аяк-шайым»
VII. -Ава: улегер домактардан чугаалаптар бис бе, уруглар.
Эштигде хоглуг,
Эптигде куштуг. (Ясмина)
Чадаг чорба, аъттыг чор,
Сааскаан чорба, эштиг чор. (М.Энерел)
Эки кижээ эш хой,
Эки аътка ээ хой. (Тензин)
Кижини багай дивес,
Кижисти чуга дивес. (Ч.Энерел)
Тараадан халбактаныр – тодуг,
Малдан халбактаныр-каас. (Аэлита)
Ыяш-даа бол оо эки,
Ырак-даа бол эжи эки. (Артем)
Кижи болуру чажындан,
Аът болуру кулунундан. (Сыдым-оол)
-Башкарыкчы: Экер-эрес оолдар кайда чоор. Эзир куштун самындан тевээлинер.
VIII. Танцы: «Эзир-куштун самы» (оолдар танцылаар)
IV -Арбай-Хоор.
V. Болук танцы: Тараам турда тодуг-ла мен.
-Йорээл сос: Чайырлаш
-Башкарыкчы: Чолукшуп-даа ойнап-хоглеп хоорештивис
Чонувустун шагаа-найыр байырынга
Сеткил-хоглуг, омак-сергек кириштивис! Устуу аалдын уруглары биле узук чокка хогледивис. Аалывыста аа- дунма манай берген боор. Байырлыг, менди-чаагай!