"Хаваннын ужуралдары"
методическая разработка (подготовительная группа)

 «Хаваннын ужуралдары»

Шагаа байырлалынын коргузуу.

Сорулгазы: Ада-огбелернин шагдан тура байырлап келгени, улусчу байырлалынын ёзулалдарын уругларга билиндирип, ооредир. Улустун аас-чогаалын, фольклорун сайзырадып, салгалга артырарын база хундулээчел, биче-сеткилдиг, сонуургак болурунга кижизидер.

Дерилгези: Артыш, тос-карак, ширээ, ог-македи, оон-даа оске…

Арга-методу: Шиижиткен коргузуг, моорей-корулде, тыва оюннар.

Оожум игил аялгазы дынналып турар, ог ишти …

Кыргын-ава: Ирей, одун-козун белетке, хун эрти, дурген белеткеннип аалы, хоорайдан ковей ажы-тол аалдап кээр болган болбазыкпе, оо халак-халак тос караам кайда салып алганым ол, аа богдаа, чуну бодап турар баш боор бо черле?

(Ак-сал одун-козун белеткеп сан салырынче белеткенип орар, ыыт ээрер)

Ак-Сал: оо келдилер-ле аалчылар, ыдын айде кадай, унгеш уткуп корем чаа (салын суйбап каап манап орар)(ажы-тол эдерткен башкарыкчы кирип кээр)

Кыргын-ава: бээр дорже эртинер-ле аалчылар (чалаар)

Башкарыкчы: мал-маган сол менди-ле бе Кыргын-авай?

Кыргын-ава, Ак-Сал: сол-сол, менди-ле, менди!

Башкарыкчы: хоорай-даа берге-ле дир, ыштыг, силернин арыг-агаарлыг, тайга-эдээ аалынарга уруглар –биле тыва чоннувустун чараш Шагаа байырын байырлап келгенивис бо ийин.

Кыргын-ава: ол балбазыкпе хаарын. Шагаа – дээрге чылдын эгезин демдеглеп турар байырлал дыр. Ол дээрге чырык, ыдыктыг байырлал. Шагаага 3 хонук бурунгаар белеткенип эгелээр. Шагаа будуузунге дээр ажы-чемин баш бурунгаар белеткеп алган турар ужурлуг, оон оюн-тоглаа, ыры-шоор, кожумак, танцы-сам, чолукшуур ёзулал кезектеринче кириптер, ынчангаш уругларым силер-биле мендилежип чолукшуулунар, назыны биче кижи бодундан улуг кижини хундулеп холун адаа кезекче салып мынчаар мендилежир боор.

Чолукшулга ёзулалы (улуг улус чолукшушкаш бичиилер –биле чолукшуур, он талазында чаштар-биле кырган-ава, солагай талазында чаштар-биле Ак-Сал ирей)

Башкарыкчы: бистин кыстар база силер-биле мендилежип чараш самын белеткээн улус, че уруглар чараш кадактарлыг самывыс коргузуп берээлинерем чаа.

«Кадактарлыг танцы» (Приветственный)

Кыргын-ава: чараштарын, хевинин чаражын, тыва кижи шаандан тура, тыва чараш хевин кедип чораан болбазыкпе, халак-халак уткан дыр мен шыва тонум кайда барды кедип арайн  (дожек кырындан шыва тонун хактай аарак кедер дээш коруптерге тыва хаван чыдар ) ой-ой, авай-авай бо чунер чыдары ол, дадайым баш, ёх,чурээм

Хаван сырбаш дээш: кандыг-кончуг берге чувел, дааш-шимээнинерни, кижи черле дыштанып болбас чуве бе?

Башкарыкчы: Хаван-хаван оожургап кор, эргилделеиг 12 чыл менди-чаагай эртерге, хамык-чылдарны удээр болгай сен, бо сээн чылын хаван чылы, кандыг эрти, чуну канчалдын чугаалап корем чаа?

Хаван: будун чыл тургузунда силер-биле кады ойнап-хоглеп, шупту байырлалдарны байырлап келдим, эрткен ыт чылывыстан хулээнип алгаш денге март8, май 9, кус, чаа-чыл дээш байырлалдарда кады байырладым, ам орнум солуур, орлан-шоваа, кузел-соруу будунгур куске чылынга дамчыдайн.

(Эжик соктаар, ыт ээрер, Харжыгаш кирип кээр)

Харжыгаш: ….

Башкарыкчы: Чаа-чыл байырлалында база ужурашкан бис Харжыгаш, ам тыва чоннун чараш Чаа-чыл байырлалында келгеннинге ооруп сенде ыры белеткеп алган бис, тура халышкаш Харжыгашка,Харжыгаш деп ырывыс ырлап берээлинер уруглар чаа.

Ыры «Харжыгаш»

Харжыгаш: Тыва чараш чинчи чажырар деп оюнувус ойнаптаалынар чаа кыстарым

Оюн «Чинчи чажырар»( оюн соонда Харжыгаш чоруур деп баар)

Башкарыкчы: Харжыгаш-Харжыгаш чоруурунче далашпайн кор, силерге чараш Сайзанактаал деп самывыс база бар, бээр дорже эртип аяк-шайдан аартап коруп ор, аалга кирген кижи аяк эрии ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар деп тыва чонувустун улугер-домаа бар болгай. ()Танцы соонда шулбус чытанып кирип кээр)

Шулбус:  Кандыг кончуг чаагай чыт чувел? Эът чыды чытталып тур, ой кижилернин ковейин, кижилер чыды ышкажыл, мынча ковей кижи кайыын келген. Чуну кканчап турарлар чоор? Чуну байырлап турарларыл? (бажын дырбай аарак)  байырлавас кылдыр моларны мен  удудар, хуулгаазын оъттарым биле удудуп кааптайн, удудуп алгаш   Дываажан ораннынче алгаш барайн! (Достает из-за пазухи бутыль брызгает. Ничего не меняется. Все живы, здоровы, веселы).

Шулбус: ой ой ой, бо кандаай чоор? Азы оске шил суп алганым ол бе? Азы срогу эрте берген чоор бе хоктуун???  Шын-на чуве дир чуге удувайн турарларыл?

 Хаван: мында чуну канчап келдин Шулбус. Чуну кылып тураарын ол. Чуге чаш ажы-тол коргудуп тур сен? (кончуур) 

Шулбус:  канчап???? Канчап ындыг боор болду, силер мени коруп тур силер бе?

Хаван: ийе коруп тур бис.

Шулбус: Мен дээрге шулбус шээйк мен. Мени кым-даа корбес ужурлуг. Силерни бурган олгеннер санынче киир бижип бодунун оршээлин бербээн болган дыр, ынчаарга силер дываажан оранында улус эвес силер бе хэ хэ хээээ)))))  

Хаван:   Бис сени дыка эки дыннап коруп тур бис! Чаа унуп орар чыл Хуулгаазын Куске чылы, кускенин хуулгазыннары бистин шуптувусче тарай берген. Сен чуу деп бодааныл ол. Утпа!!! Бисти бурган кайя-даа, кажан-даа Лама башкылар, хамнарывыс база унуп орар куске чылывыс биле катай камгалап, карактап чоруур.

Шулбус: Ха Ха Ха камгалап че? (Туралай аарак) ам бо уеде силернин чаныннарда МЕНден оске кым-даа чок ышкажыл) силерни кым камгалап кээр эвес коор ыйнаан. (ААААА дээш уругларны коргуда бээр) 

Уруглар: Кырган-аваай!!!!!!!!!!!!!!!!!!

(Кырган-ава манн-биле кээр)

Кырган-ава: Чуу болду, чуу болду, чуге алгыржып тур силер? ААЙ Шулбус  чоп мында келген сен, мен сенээ уругларым бербес мен.

Оюн  «Аскак-Кадай».

Кырган-ава:  Бо Шулбус черле чыда калбайн тур, хамны кыйгырынар оолдар. (анайлар танцылаар ажы-тол унер хамны кыйгырган ббоп, даштыгаа анайлар хевин кедип белеткенир!)

 Хам кирип келир.

Шаман ритуалдыг  танцызын танцылап дунгур соктаар.  Шулбус баштай чаштынып, чаштынып оон уне маннап чоруй баар.  

Хам:  Шагаа-биле! Моон сонгаар мындыг аза-шулбустар келбес кылдыр артыжаар болза эки дир!!! (Артыжаар)

Оршээ хайыракан!

Эрги чылды удеп,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Азаларым, дээрлерим,

Авыралдыг оран тандым!

Аарыгдан астырып тур,

Човуландан дестирип тур,

Оршээ хайыракан!

Башкарыкчы: Бээр дорже эртип шайдан ижинер. (аякта шай бээр)

Хам:  Шагаа найыр аъш-чемин чоогладым, четтирдим. База каттап Шагаа-биле! Хуннун башкы херелдери унер деп барды, чедир кылбаан ажылым тондурейн Байырлыг!

(Ыт ээрер, чылгычы анайлары –биле кирип кээр)

Танцы «Анайларым»

Чылгычы: Амыргынна, амыргын, мал-маган сол менди-ле бе?

Башкарыкчы, Хаван, ирей, кадай суглар: сол-сол, менли-ле, менди (чолукшуур)

Башкарыкчы: Шагаа будуузунде улуглар-даа, бичиилер-даа кады ойнап-хоглээрлер.  Оюннар болгаш адаан-моорейлер ооредиглиг, чажындан тура ажыл-ишке хандыкшылды  кижизидер. Шак ындыг оюннарнын бирээзи «Аът шалбадаары».

Ынчангаш оолдарывыстын кашпагай,  аваангырын  сонуургаалынарам  чээээ!  

Аътдын беленне бе чылгычы?

Чылгычы: кончуг дээн кара аскыр тудуп экелдим,  чавыдака ооретпээн мал болгай, оолдарнын кайы-хире кашпагай аваангырын коруптээлинер чаа

 морей-оюн «Аът шалбадаар». 

Кырган-ава:   бээр дорже эртип шайдан иш оглум, бо оолдар сенээ чараш найыр-самын бараалгадып берзинер.

Башкарыкчы: Хоорайда чурттап-даа турар болзувуса, чараш чанчылдарывыс утпайн, салгалдарга дамчыдып, ооредип турар мындыг бис, кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан дээр болгай бис, орар боор бе оолдар тура халышкаш «Хаак аътдым» деп самывыс коргузуптээлинер чаа

Танцы «Хаак аътдым»

Чылыгычы: Четтирдим чаагай шайынар иштим. Чараш самынар кордум. Эр-хейлер!!! Ам силерге тывызыктар тыптырайн тывынарла уруглар!  

Тывызыым дытта, тоолум дошта. (диин биле балык)

Мыйыстыг - ан эвес,

Салдыг – ашак эвес,

Сыргалыг – кадай эвес,

Кудуруктуг – аът эвес,

Адыр дуюглуг – инек эвес. (ошку)

Самдар эвес хирезинде

Чамашкызы ковей (шокар инек)

Кончуг семдер хоюг-дукур

Кужур семдер кузун суткур- (Сарлык)

Аътка домей чанныг

Аъттан бедик сыныг (Буур)

Башкарыкчы: азырал малдарывстын судун ижип, эътдин чип, алгы-кежин ажыглап чоруур ийик бис бе уруглар, ынчангаш чараш «Хом алгым» деп ырывыс бараалгадып берээлинер.

Хаван: билдим-билдим, хом алгынын ажыктыын, ачаларны кыйгырып, дагдан чунгулап ойнаалынарам чээ.

Оюн алгы биле чаржыр

Башкарыкчы:   Хуннун башкы херелдери унер деп барды, ажы чемивис дээжизин делгеп, одувус кыпсып сандан салыылынар.

Кырган-ава тос карак- биле судун, шайын чажып йорээр

Кырган-ава:  Айнын чаазы

Хунум эртези

Эрги чылды удеп тур мен,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Бура дег чыл эрти,

Бодаган дег чыл келди.

Чылдын бажы кирди,

Чылан кежи союлду.

Оршээ, оршээ!

Куске кирипкээр, хаван уткуп кадаан кедирер, чолукшуур.

Куске: Амыргынна-амыргын!

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну унуп келди.

Чанчыл ындыг: артыш-саннын

Чаагай чыдын айдызанар.

Энелерим, огбелерим

Эдек тутчуп, чунгуланар.

Ажы-толдун омаан коруп,

Амыр-дыш ап, чалыытканар.

Чарлып болбас ыдыктыг

Чанчылывыс кагбаал,

Сагыызын дег камнаал,

Салгалдарга дамчыдаал!

База каттап Шагаа-биле!

Хаван: ургулар,  кузел-соруу будунгур, куске чылывыс моорлап келди, эргилделиг 12 чылдын эгези боор куске чылга дамчыдайн, аъш-чем элбек болзун, тараа-быдаа арбын болзун, араг-ааржык ынай турзун курай-курай!

Ыры  «Чыскаай санап оорениил»

Башкарыкчы:   Кандыг-даа тыва чоннун байырлалдары  Хуреш чокта эртпес. Ынчангаш хурешти эгелээлинер!!! (моге салыкчызы кирип кээш оюнну эгелей бээр)

…………… «Хуреш»…………

Киржикчилери:

Кыргын-Ава – Онермаа Николаевна

Ак-Сал ирей – Андриан Артемьевич

Башкарыкчы – Айдана Александровна

Чылгычы – Сайдаш Илич

Харжыгай – Дарый Сандаковна

Шулбус – Чойганмаа Шолбан-ооловна

Хам – Нанзат Руслановна

Куске – Дарый Сандаковна

Хаван – Урана Семёновна