Сценарий Одуген Тайгазынга Шагаа
материал (старшая группа)

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение детский сад «Радуга»

Тувинский национальный праздник
Тема: «Одуген тайгазынга Шагаа»

(Шагаа оленеводов в Одугене)

                       Разработал: воспитатель старшей и

подготовительной группы

 Мырлаа С.А.

1кв. категория

Адыр-Кежиг

                            Темазы: “Одуген тайгазынга Шагаа”

Сорулгазы: 1Тожу чоннун бурун шагдан байырлап келген улусчу чанчылдарын база анчыларнын сагылгаларын уругларга ооредир.
2 Тыва улустун хундулээчел, эвилен ээлдек, эки чараш чанчылдарынга уругларны кижизидер.
3. Сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустун аас-чогаалынга даянмышаан, уругларнын сос курлавырын, аас-чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: Кеш чадыр, чадыр иштинин херекселдери, анчыларнын дериг-херекселдери.

 Байырлалдың чорудуу:

Удуртукчу: Харлыг кыштын адак айы тонуп турда

Хамык чоннун ооруп-хоглеп байырлаары Шагаа келди!

Амыр-менди аалчылар!

Амыр-ла бе ажы-толум!

Удуртукчу: Шаандагы огбелернин

Чанчылдарын сагывынаан,

Чаа чылдын байырлалы –

Шагаавысты эттирээли!

 -  Шагаа дээрге чогум чул ол уруглар, ону канчаар билип турар бис?

Начын: Шагаа дээрге Тыва чоннун

Чаа чылды уткууру, эрги чылды удээри деп,

Шагдан тура сагып келген

Чаагайулугбайыры-дыр.

Наиля:Шагаадээргебоктан-чамдан

Арыгланып чарлыры-дыр

Сагыш-сеткил чуден артык

Арыг-чаагай болуру-дыр.

Ай-Чурена:Шагаадээргетывачоннун

Чаагай сузук чанчылы –дыр

Айнын чаазын, хуннун эртезин

Алгап-йорээрбайыры-дыр.

Кан-Демир: Тыва чоннунчанчылдары

Тывызыксыгаажокчараш

Шаандан тура чанчылболган

Шагаадепбирбайырлал бар.

Намчыл: Шагаахунууругларга

Шагнын чаагай байыры-дыр

Оюн-тоглаа, катку-чугаа

Олхунчерлеузулбес-тир.

Саша:Шагаакорупойнаптурда

Шаабезинузулбес-тир.

Чанчылсагып, аъш-чем оргуп

Чалажып-даатургулаар-дыр.

Ыры: «Ак ай Шагаа»

Удуртукчу:Тожунун ивижилери шагаа будуузунде аал чанын арыглап, чадырнын шывыг херекселин хактап, эде-хере аайлаар турганнар.

Удуртукчу: Будуу хунунде аалдын ишти – улуг, бичии эртенден орайга дээр кылыр ажыл-ла хой: чалама азар ыяжын коор, белеткээр. Чадыр бурузу тус ыяштыг-даа болур. Тайга улузу пошту, хадынны кончу гхундулээр, ында ханы утка синген – аш-чутта-даа, аарыг-аржык, думаа-ханаалыгда эм боор.

Удуртукчу: Шагаа-дээрге тыва улустуң чаагай чанчылдары-биле холбашкан улуг байырлал.

Амеля:Амыр-мендичолукпушаан,

Ак чем амзап, йорээл салчыыл.

Алгы-дожек, шанак мунуп,

Артыы дагдан чунгулаалы.

Даалы, кажык, тевек ойнап,

Талалажып кагжыылынар.

Аянчы: Кажык, даалы, тевек, шанак –

Хамык оюн оларда-дыр.

Маргылдажып, моорейлежип,

Мага хандырхоглепкээр-дир.

Ноян:Энелерим, огбелерим

Эдектутчупчунгуланар.

Ажы-толдуномаанкоруп,

Амыр-дыш ап дыштанынар.

Удуртукчу: Шагаанын эн баштайгы хунунде дан бажында оран-тандызынга санын салып, чажыын чажып чалбырыыр.

Удуртукчу: Амыр-ла бе!

Ак-Сал Ирей:- Амыр, амыр! Ажы-төлүм!

Удуртукчу:- Амыр, амыр!

удуртукчу: Сол менди-ле бе?

-Менди-ле!

 удуртукчу: А силер амыр-ла бе?

Амыр,амыр!

Ак-Сал ирей:  Айым чаазы, хунум эртези, оршээ!

Чаа унген хаван чылым, чаагай чолдан хайырла-ла оршээ!

Аарыг-аржык чагдавазын.

           аайыл халап таварбазын.

           Бурган башкы ыдыктап каан.

           Буян кежик бодаразын.

           Азыраан мал кодан долуп,

           Ак сүт сава сыңмас болзун.

Арат чоннун ажы-толу

 кадык-шыырак озер болзун, оршээ!

Улуг угаанныг болзун, оршээ!

Улуг назылыг болзун, оршээ!

Уруглар: Йорээлинер дактаар-ла болзунам!

Удуртукчу:Байырлалдар уезинде

                         Каткы хоглел устур эвес,

                         Өгбелернин ырларындан,

                         Өткут кылдыр бадыраалы.

Ыры “Ак, Кол, Бараан Тожуларым”.

 Удуртукчу: Одуген тайга чурттуг-ла мен,

Овээнчизиг чыттыг-ла мен.

Анчыларнын оран-тандызынга аннап чорааш сагып чоруур узулалдарындан кыска коргузуг:

Удуртукту 1: Анчы кижи кустун ортан айында баштайгы хар чааптарга анннаарынга белеткенип, уйгу-чыдыны безин чиде бээр.

Удуртукчу2: Анчылар чарыларын мунуп алгаш аннаар черинге чедип келгеш оран-тандызы-биле мендилежип хайындырган шайынын устун хун унер чуктен эгелеп чажар.

Улуг анчы1: Мендээ, тандым!

Хайындырган шайым устун чажып диленип келдим,

Оршээ, хайыракан!

Олук-диининнибарбамдолдурхайырлапкорем.

Олчамнычымдадып, орук-чириимниактапкорем, Тандым!

Оршээ, хайыракан!

Удуртукчу1: Анчылараннаарчерингечедебергеш, турумчупхонародаанкончугтаптыгкылыпалыр.

Удуртукчу2: Анчылар-дааыттарынэдертипкеш, аннапчоруптарлар. (бооларлыганнапэгелээр)

Удуртукчу1: Анчыбирдугаараткананыналлгаш-ла мынчадээр.

Анчы 2: Четтирдиморан-тандым, оршээхайыракан! (олчазынхойнунчесугар)

Удуртукчу 2: Анчы кижи аннап турда аны чудук адаанче кире бээр болза анчы ону ыштап эгелээр.

Анчы 3: Ужа, ужа! (анчыгадузалажып, анны уштупалыр)

Анчы 2: Оран-тандызын кежиин денге алдывыс. Анчыларнын ужуруындыгужалаан эжин куруг чандырбас, бо чараш анны сенээ соннеп тур мен.

Анчы 3: Четтирдим, олчанам-даа ковей болзун!

(Анчылар кежээ одаанга чанып келгеннер)

Улуг анчы 1: Олчанар кандыг болду?

Анчы 2: Оо, оран-тандышаа-биле хайырлаан.

Анчы 3: Оран-тандынын берген олчазын окпелеп болбас.

Удуртукчу1: Шай хайнып турар аразында аткан чараш аннарынын аразындан бир дугаар олчазын сояр, оон ишти-хырнын, кудуруунун сооктерин ак поске ораагаш бедик черге уяладыр турган.

Улуг анчы 1: оран-тандымга эн бирдугаар берген олчамны уяладып тур мен. Келир чылын олчам база ковей болзун, чараш ан уязынга ам-даа ковудеп оссун! Оршээ, оршээ! (Бедикчергешыгжаар)

Удуртукчу 2: Бирэвескады чоруур эжи куруглап, олча чок болур болза ол анчыны ыды эки анчы эдертип хунзээр. Оран-тандызынын берген олчазын аралаштыр улежип хунзээр болган.

Удуртукчу 1: Анчылар чанарда одаан аштап арыглааш, артып калган аъш-чемин оске анчыларга арттырып шыгжаар болган.

Удуртукчу 2: Чанарда анчыларнын эн-не улуу чалбырып четтиргенин илередир.

Улуганчы 1: Четтирдим, оран-тандым!

Олчаны бердин, окпелевес мен.

Кежиинни четтирдим, кемниг чуве кылбадым.

Оршээхайыракан!

Удуртукчу: Тевек-биле ойнап турда,

Таан чараш оолдар боор

Танцы-сам «Тевек».

Удуртукчу: Тожулар Шагаа чемин кустен эгелеп белеткеп эгелээр. Семис иви эъдин база когээргеиви быштаан шыгжап келеткээр  база шагаа быдаазынче ай каар турганнар. Ынчангаш шагаа чеми колдуунда белен болур.

Удуртукчу: Тыва чемнерден адаптар силер бе, уруглар?

Саржаг, чокпек, быштак, ээжегей,ааржы, курут…

Виктория: Эскенэъттинбыдаамуну

Холбенейнип турар болур

Хоорем чокка узу-чары

Эриг алдын салдап турар.

Кристина: Чунумурнайхундуткелдин

Суттуг сарыг шайын кутту.

Тываларнын изиг турар

Дыка ынак суксуну бо.

Аганак: Ааржы, саржаг уделгелиг

Арбай далган, чинге-тараа,

Чаагай кадык баштыннады

Шагаачеминсалгылады.

Ай-чырыы:Кадык дээргешагаахунде

Кайгамчыктыг хундулуг чем.

Саржаг, чигир согажалыг

Чайгаар боду чылбырашдээр.

Ыры «Шай

Удуртукчу: Шагаа үезинде янзы-бүрү мөөрейлер,  оюн-тоглаа болур чүве болгай.Тыва улустуң аас чогаалынга чүлер хамааржыр чүвел?(Уругларның харыылары).

    (тывызыктар,улегер домактар, дурген чугаалар, узун тыныш,көгудуглер,опей ырылар,кожамыктар).

Удуртукчу: Дурген-дурген

                      дурген-чугаа

Дувуренчиг дурген-чугаа.

Ачыты:Билдим-билдим –

Биче-шынаа,

Шынаалаза –

Шыргай сериин,

Сериииннезе –

Сериин чайлаг,

Чайлаглаза – Чаагай сиген,

Чигеннезе –

Шими долар,

Доларлаза –

Доскаар хойтпак,

Хойтпактаза –

Хоолулуг чем.

Начын:Ойназа ойназын

Оолдар шупту ойназын

Оолдар шупту ойнааштың

Ойнаарагын ойнатсыннар.

Камилла: Билдим – билдим –

Биче шынаа,

Шынаалаза –

Шыктыг алаак,

Алаактаза –

Арбын суруг,

Суруглезе –

Суттуг инек,

Инектезе –

Икпек, хойтпак,

Хойтпактаза –

Дооза тодар,

Тодарлаза –

Тодуг-догаа.

Дарьяна:Кижини кижи дээрге

Кижини кижи кижи дээр

Кижиникижикижидивеске

Кижи кижини кижи дивес.

Шагаа хуну мөөрейлиг,

Адыш- чарыш маргылдаалыг,

Чарыш хөг-даа динмиттелир,

Солун оюн «Аскак-Кадай».

Удуртукчу: Кожамыкка кандыг силер,

Кожа тыртып салыр бис бе?

Тожу кожаннары

Удуртукчу: Кожамыкка кончуг - дурлар

Кожа тыртып салыр тырлар тывызыкка кандыг силер тывыңар че салыылынар !

Артем:Буян талдынбудуу чус. (тараа)

Кан-Демир: Тал бажы шимчеди,

Таалай доруг чыраалады. (дыргак)

Доржу:Оттунчектин оогун чежип чададым.(корунчукте дурзу)

Камилла:Ыяжынын чузу чок

Мокулчек кара тайгам (баш дугу, баш)

Дарьяна:Ог иштинде алдын кадын

Ойнап-ойнап удуй берди.

Биниана: Самдар эвес хирезинде

Чамашкызы ковей.

Сулде: Даг кырындан чалатты,

Кызыл-дамыр чылытты.

Ай-Чырыы: Ыракты ырак дивес –

Ылап чоруктуг.

Берт черни, берт межел дивес –

Бедик мербегейлиг.

Амелия:Кыдат кижи кылган ышкаш,

Хыл-биле чугурткен ышкаш, Уран кижи кылган ышкаш,

Удазын-биле кугурткен ышкаш. (ээремчик дузаа)

Александра:Чускук дег боттуг,

Сурун далай ыыттыг,

Эргек дег боттуг,

Эжен далай ыыттыг. (дуктуг-ары)

Димирлан:Човурээ хааржак,

Човурээ хааржактын иштинде

Ыяш хааржак,

Ыяш хааржактын иштинде

Саазын хааржак,

Саазын хааржактын иштинде

Узум-чигир,

Узум-чигирде-ус.

Ачыты: Кончуг семдер

Хоюг дуккур.

Кужур семдер

Кузун дуккур.

удуртукчу:Тывызыкка ындыг-ла-дыр.

Тыва тыртып кааптылар.

Удуртукчу: Бир онза чуве – шагаада ыдык ивизин баглап аар. Оон ыдыы элей берген болза солуур. Чок болза, ыдыкка ак, кок, сарыг оннуг ыдык постерни немей баглаар.

Удуртукчу: Ыдык мал аяктыг, кижи чуве ишпээн дазыл аяк. Ыдык чарызынын кырынга суттуг аякты салгаш, чадырны уш долгандыргаш, чоон чукче тейледир. Чадыр эжиинге, бажан донгайтыр туткаш, ханзазындан (чушкуу) донгайты иткилеп тейледир.

Танцы- сам “Ивижи”

Удуртукчу: Үлегер домакта нүгүл чок дээр-ле болгай, уруглар, үлегер домактан салыптар бис бе ? Че-ве.

Амелия: Уран кыс ширтек сырып билир,

Ус оол монгун шуткуп билир.

Ай-Чырыы:Амыдыралга ынак – сегиир,

Ажы-толге ынак – байыыр.

Ангыр: Шапты балды куш тодер,

Чалгаа кижи ажыл чылзыр

Димирлан: Сеткилге ак херек,

Ажылга шынар херек.

Аганак:Пашты тиккенде от салыр,

Состу соглээнде – эчизинге чедер.

Эртине:Дезигни аргамчы-биле тудар,

Тенекти когулде-биле тудар.

Виктория:Ээремнин дуву ырак,

Эртемнин дозу ырак.

Андрей:Арт кырынга чажыын чаш,

Арат чонунга кужун киир.

Удуртукчу: Улегер домаккы шыдаар уруглар-дыр.

Шагаа хуну мөөрейлиг,

Адыш- чарыш маргылдаалыг,

Чарыш хөг-даа динмиттелир,

Оюн «Хулур, хулур».

Удуртукчу:Чечен менде, чечек черде.

Чеченнежип ойнаптар бис бе, уруглар?

Диана, Ай-Чырыы

• Сайзанактап ойнаалам.
•  Сайзанаан ырак бе?
• Шавар болза ырак эвес.
• Шавар аъдын багда бе?
• Баглаваан мен дазылында.
• Уваа чиктиин, билбейн-дир мен.
• Урук аът ийин, ам-даа кеспээн.

Начын, Кристина

• Улуг-Хемни канчап каштин?
• Хеме-биле кештим.
• Шапкын-дыр бе?
• Эскербедим.
• Кажан кештин?
• Кавайлыымда.
• Бээр кээрде кайыын келдин?
• Бээжинден бээр келдим.
• Ырак-тыр бе, чоок-тур бе?
• Ырлап чорааш эскербедим.

2 удуртукчу: Унуп орар хаван чылда,

Чаяалганар будер болзун!

Ада-ие, ажы-толге,

Ачы-чолдуг башкыларга,

Эртем-оруу ажык болзун!

2 удуртукчу: Уткуп алган Хаван чылы

Уттундурбас буян-кежиктиг,

Ууттунмас элбекшилдиг болзунам!

 Ыры: “ Шайывыс”