И.Я. Яковлев - просветитель чувашского народа
учебно-методический материал (старшая группа) по теме

Тĕллевĕ: ачасене халăх культурипе, унăн чун-чĕм тата пурлăх культурипе, тăван ен историйепе паллаштарасси; ытти халăх çыннисене ырă сунса хисеплеме хăнăхтарасси; ачасене фольклорпа çыхăннă вăйасене хутшăнма хавхалантарасси.

Чăваш юрри. (№20) Ачасем зала кĕреççĕ.

Ачасем, хăнасем! Эпир паян пысак  уяв  ирттерме  пуçтарăнтăмăр. Иван Яковлевич Яковлев  çуралнăранпа  165 çул çитрĕ, ака уйăхĕн  25 мĕшĕнче – Чăваш чĕлхин кунне те паллă тăватпăр.

 Нумай çул иртнĕ пулсан та, И.Я.Яковлева хисеплекенсем, сума сăвакансем Чăваш Республикинче, Раççейре анчах мар, тата ытти нумай çĕр-шывсенче пурăнаççĕ.

 Шупашкар хулинче И.Я.Яковлевăн палăк пур, унăн ячĕпе хисепленсе тăракан музей, педагогика университечĕ, шкулсем, урамсем. Ун  çинчен кĕнекесем  çырнă, фильмсем  ÿкернĕ. Мĕншĕн-ха ун пек çынна  манмаççĕ, асрах усраççĕ?

  И.Я.Яковлев чăваш халăхне питĕ  юратнă, Чăваш  çĕр-шывĕ чечекленсе аталантăр тесе тăрăшнă, тăван халăхăн ывăл-хĕрĕ çуралнă çĕр-шывшăн мухтантăр, ăна пуянлатассишĕн тăрăшса ĕçлетĕр тенĕ.  .

  Тăван чăваш халăхне валли тĕлĕнмелле ырă, вĕрентекен халал хăварнă.

И.Я.Яковлев çапла çырса хăварнă: «Аслă, ырă   вырăс халăхне, унăн тапса тăракан ăс-тăнне, чĕрине, ирĕкне сума сăвăр та юратăр …

     Ĕненĕр Раççей халăхне, юратăр ăна, çавăн чухне кăна вăл сирĕншĕн тăван аннĕр вырăнне пулĕ…» (Слайдсем: 1-8)

Сăвă.  « Чăваш ачи.»  Н.Ытарай.  – Никита Ерофеев.

   Ачалахĕ Иванăн йывăр пулнă. Çуралсанах тăлăха юлнă. Ăна усрава ĕçчен Пахом çемьи илнĕ.  Ача тăван мар çемьере те ют çын пулман, ăна юратнă, ĕçчен çын пулма вĕрентсе ÿстернĕ. Вăл нимĕнле ĕçрен те хăраман, суккăр Пахом аслашшĕне çавăртса çÿренĕ, ашшĕпе пĕрле хирте ĕçленĕ. Çитĕнсе çитсессĕн те хăйне усрава илнĕ çемйине ырăпа çеç

аса илнĕ.

Ĕçрен  пушаннă  вăхăтра  ялти  ачасемпе  выляма  юратнă, юлташĕсемпе яланах килĕштерме   пултарнă.

Шут вăййи.

Шак-шак, шак кайăк,

Шак-шак, шак кайăк,

Шак кайăкне пире пар.

Чалма-чалма чаштăркки,

Сире салам пĕр салам,

Пире кирлĕ пĕр ача,

Выляма, выляма.

Вăйă   « Кайăк»

(Кайăк ушкăн варринче ларать. Ачасем ун тавра юрласа утаççĕ).

Кайăк, кайăк, мĕн пулчĕ?

Чирлешке пек,чирлешке пек ларатăн, ларатăн.

(Ачасем чарăнаççĕ, алă çупаçсĕ. «Кайăк» тăрать, ташласа мăшăр тупать)

Кайăк, кайăк, сиксе тух,

Кама саван çавна туп..( Мăшăр ташлать, ыттисем  алă  çупаççĕ.)

8 çула çитсен Ивана удельни училищине илнĕ.Унта чăваш ачисене вĕренме питĕ йывăр пулнă, мĕншен тесен вăл вăхăтра ачасене шкулсенче    вырăс чĕлхипе кăна вĕрентнĕ. Иван вара питĕ тăрăшнă, вĕрентекенсем ăна мухтанă. Арçын ача вырăсла пĕлмен. Тăрăшса вĕреннипе часах вырăс чĕлхине ăнланма пуçланă.

 Чăваш Республикин гимнĕ янăрать.

Чăваш халăхне вулама, çырма вĕрентес  ырă, çутă ĕмĕт И.Я.Яковлевăн çамрăк чухнех çуралнă. Университетра вĕреннĕ вăхăтра юлташĕсемпе чăваш алфавитне йĕркеленĕ, букварь çырнă, шкулсем уçнă. Чăваш ачисем вулама, çырма пултарччăр тенĕ. И.Я.Яковлев ачасем валли нумай калавсем юптарусем çырнă.

 Юптару.    «Кашкăрпа карчăк.»( Вылякансем:  Вася Ерофеев, Женя Никифорова, Кирилл Большов.)

Автор: Выç кашкăр апат шыраса çÿрет тет. Пĕр ял патне пынă тет те  хĕрринчи пÿртре ача йĕнине илтех кайрĕ тет.    Тата вăл пÿртре карчăк сасси илтĕнет тет. Карчăк ачана чарать тет.

Карчăк: Йĕрсе чарăнмасан эп сана кашкăра парăп ак.

Кашкăр ăна илтсен  тăпах чарăнчĕ тет.

Кашкăр: Ку ачана халь кăларса пăрахĕç ман валли.

Автор: Каçах пынăскер çур çĕрччен кĕтнĕ тет. Хайхи ларсан - ларсан татах карчăк сасси илтĕнет тет.

Карчăк: Ан йĕр, ачам, ан йĕр, кашкăра памăп сана; килтĕр халĕ кашкăр кунта, чукмарпа çапса вĕлерĕп ăна!

Автор: Ăна илтсен кашкăр шухăшларĕ тет.

Кашкăр: Ку пÿртре каласса пĕр тĕрлĕ калаççĕ те тăвасса урăх тĕрлĕ тăваççĕ курăнать.

Автор: Кашкăр  вăл вырăнтан пăрахса кайрĕ тет вара.

«Шăши.»  Никита Ерофеев.

 Пĕр выçă ырхан шăши кĕлет урайне шăтарса кĕлете кĕчĕ тет. Кĕлетре çĕр хута тырă çирĕ тет, хырăмĕ параппан пек кÿпсе кайрĕ тет кунăн. Хайхи киле таврăнас тесе шăтăкĕ патне пычĕ тет те шăтăкран пуçĕ тухать тет, хырăмĕ тухмасть тет. Асапланчĕ, асапланчĕ тет, ниепле те тухаймарĕ тет.

Ирхине кĕлете кушак кĕчĕ тет те тытрĕ çирĕ тет хайхи шăшие.

Çавăнпа каланă та пырна пула пуçна çийĕн тесе.

«Кахалпа наян».

Чăваша çутта кăларас ĕçе малалла чăваш поэчĕсем тăснă.

К.В.Иванов. «Çуркунне». – Даниил Сидоров.

Вăйă «Çерем пăсса вир акрăм».

(Икĕ ушкăнри ачасем алла-алăн тытăнса хире хирĕç юрласа утассĕ).

-Çерем пăсса вир акрăм,.

-_Эпир ăна, эпир ăна таптатпăр.

-Эсир мĕнпе таптатăр?

-Кĕту кĕртсе, кĕту кĕртсе таптатпăр.

-Эпир ăна тытатпăр.

-Эсир мĕнпе, эсир мĕнпе тытатăр?

-Чĕн йĕвенпе   тытатпăр.

_-Эпир ăна, эпир ăна илетпĕр.

-Эсир мĕнпе илетĕр?

-Пин сум парса, пин сум парса илетпĕр.

-Пире пин сум кирлĕ мар.

-Тата сире, тата сире мĕн кирлĕ?

-Пире кирлĕ сарă хĕр.

-Сарă хĕрĕ, сарă хĕрĕ мĕн ятлă?

-Сарă хĕрĕ Илемпи.

(Кашни йеркене 2 хут юрламалла.) (Ача алă татать. Татаймасан сав ушкăнрах юлать.

Юлашкинчен вăй висессĕ).

П.Ялкир. «Лаша», «Самолет», «Мишка», «Мечĕк».

Чи хаклă та юратнă сăмах кашни сыншăн  - «анне». Çак асамлă сăмаха кашни кун калама май  пулмасан кашнинех питех те йывăр.  Иван Яковлевичăн  майĕ те пулман  «анне» сăмаха  кашни  кун  калама, мĕншĕн тесен вăл  тăлăха  юлнă.  Çак юратнă «Анне» сăмах ĕмĕр тăршшĕпех ăна вăй парса тăнă. Сире,  ачасем, аçăр-аннĕр, аслаçăр-асаннĕр -  пурте юратаççĕ, сире сывлăхлă пулма, ваттисене хисеплеме вĕрентеçсĕ. Эсир те вĕсене пулăшма тăрăшăр, шкула кайсассăн лайăх вĕренме, аван  çын пулма ĕмĕтленĕр.

Çакă çавра çĕр çинче

Çĕр пин тĕрлĕ халăх пур

Çĕр пин халăх асĕнче

Çĕр пин тĕрлĕ юрă пур.

«Анне» - юрă.

Ташă  «Чун   чĕререн».(70)

«Пукане» - юрă. №30 –Юлиана Никифорова, Даша Морозова, Юлиана Богатеева.

Иван Яковлевичăн  пурнăçĕ, ĕçĕ-хĕлĕ  пире  пурăнма,  ырă

 тума,   пур халăха та хисеплеме вĕрентеççĕ.

 Юрă  «Илемлĕ».Ачасем юрласа уявран тухаççĕ.