"Дамдынын аян-чоруу"
методическая разработка по окружающему миру (старшая группа) на тему

Билип алыышкын сайзырадылгазынга ажык кичээл

Улуг болук

Тема: «Дамдынын аян-чоруу!»

Кичээлдин сорулгалары:

Ооредиглиг: уругларга сугнун ажык-дузазын билиндирер;

-сугнун шынарынын дугайында таныштырып ооредир (суг он чок, кылагар корунчуктелип коступ турар, амдан чок);

Сайзырадыглыг: дуржулга чоргузуп  ону туннеп билирин сайзырадыр;

- угаанын, бодап тыварын, харылзаалыг чугаазын сайзырадыр;

Кижизидиглиг: бойдустун эн-не кол байлаа сугга камныг хумагалыг  болурунга кижизидери;

Словарлыг ажыл: кылагар, дамырак, хем.

Херек чуулдери: дамды-ойнаарак, уруг бурузунге дамдылар атрибуттары, хендирлер,  презентация «Суг кайыын келгенил?»; дуржулга коргузеринге ажыглаар херекселдер: уруглар санынга бичии фартуктар, стаканнар, суглуг, соктуг, суттуг, соломкалар, бичии омааштар, ижер суг, улуг, бичии тавактар;

Арга-методтары: беседа, тайылбыр, коргузуг аргазы, арга-дуржулга, дидактиктиг оюн. салааларга оюн

Кичээлдин чорудуу

1.Кууседикчи кезээ

Эртенги хун херели дег

Экиилежип мендилежиил.

Эштей туруп алгаштын

Эживисче хулумзуруул

-Б: (Долгандыр кылаштаар) Уруглар бот-боттарывысче хулумзуруулунер.

(Сугнун даажын дыннадыр).

-Уруглар чуну дыннадынар, чуу дагжап турар-дыр?

-Эр хейлер! Сугнун даажын дыннаан ышкажыл бис.

Сюрпризтиг кезээ

-уруглар, корунерем, кым бисте аалдап келген чоор? (Дамды)

-Дамды бисти аян-чоруктап чоруурунче чалап турар-дыр, уруглар! Баар бис бе?

Бистер база дамдылар кылдыр хуулуп алыр бис. (Баштарынга дамды атрибуттарын кедип алыр). Дамды-биле аян чоруктап чоруурунга белен бис бе?

2. Кол кезээ

-Дамды кайыын аян-чоруктап чедип келгенил? Сугдан келген.

-Суг аргыжылгазынга чулер хамааржырыл?

-А сугну кежерде чуге олурупкаш кежерил? Хемеге  

-Уруглар ам шупту хемеге олуруптаалынар!

Шулук. Хемивистин кылан суунга

               Хемевиске салдаалынар

               Эшкиищтерни тудуп алгаш

               Ээремнерге эштип салдаал

Дамдынын ужуралы (слайд-биле ажыл)

-Б: Уруглар, суг кайыын тыптып келгенил, дамды кайыын чедип келгенил? Ынчангаш ол дугайын дамды биске чугаалап бээр. Дамдынын дугайында дыннап корээлинерем, уруглар.

-Дамды: бир-ле черге бичии дамдылар чурттап чораан дамдылар чыглып хоолбектелип улгаткаш дамырак болу берген. Ол арга-арыг, оът-сиген  ишти-биле агып-бадып чыда бодунга домей дамыракка дужа берген.

-Сен кым сен? –деп ол айтырган. Мен дамырак-тыр мен.

-А сен кым сен? Мен база арыкчыгаш тыр мен. –ынчаар болза кады эштежип улай агып чоруптаалы.

Ол чоруп дамырактар агып бадып катчып алгаш улуг хем болу берген. А хемнер катчып агып баткаш далай болу берип-тир.  

Оон бээр хем суглар дириг амытаннарга, кижилерге, унуштерге ажыктыг болуп турар. Бистин ада-иевис суг бажын дагып чудуп чоруур. Сугну хирлендирип, бокталдырып болбас.

-дамды  шак мындыг ур, берге орукту эртип чедип келген-дир, уруглар.

-Суг чок болур балза кандыгыл?

-Сугда чулер чурттап турарыл?

Бугу-ле амылыг бойдус суг чокта чурттап шыдавас.

-Ам дамдынын кайда чурттап турарын билип алыр бис бе? Дамдынын дугайында билип алырда  оюндан ойнаптаалынарам.

-Ш/о: «дамдылар долганып тур».

-Шупту кады хуулгаазын оюндан ойнаптаалынар, уруглар. Оюнну ойнаарда бис дамдылар болур бис.

(чаъс чаап турар дааш унер)

- Бис шупту чаъстын дамдылары боор бис. /хогжум ырлаар/.

Дамдылар шурап, аай дедир халчып, танцылап ойнаар. Дамдылар черже бадар-шураар. Дамдылар чааскаан болурга чалгааранчыг болган, шупту чыглып алгаш бичии хоглуг дамырак болуп хуула берген. (2-2 кылдыр холдарындан четтинчипкеш арыкчыгаш болу бээр). Дамырактар  катчы бергеш хем болу берген. Хемнер агып баткаш далай болуп  агып келгеннер. (шупту долгандыр четтинчиптер).

-Эр хейлер, уруглар!

-Дамдынын хевири

-Уруглар, бистин дамдывыстын хевири кандыг-дыр, чуге домей-дир? Коруп корээлинерем. Ол шойбек болгаш бажынче чингелеп уне берген. А бис дамдынын хевирин хендир-биле коргузер бис, уруглар. (балас кырынга хендир-биле дамдынын хевирин кылып коргузер)

-Дамды амырап турар ол силернин биле кады ойнаар дээн. 

Сула шимчээшкин: «Дамдылар кап-кап-кап»

(видео сула шимчээшкин)

-Уруглар, ам суг биле чоок таныжып алыылынар, ынчангаштын суг дугайында дуржулгадан кылып корээлинерем. Бис шупту шинчилекчилер болур бис.

-Дуржулганы кылырынын мурнунда айыыл чок чоруктун чурумун сагыырын катаптаптаалынар.

1. Башкынын чопшээрели чокта чуге даа дээп болбас.
2. Кичээнгейлиг дыннаар.
3. Ажылчын туружунга арыг-силиг болуру чугула.
4. Далашпас, иткилежип болбас.

-Ам дуржулганы кылып эгелээлинер. Дуржулга кылырынга фартуктарны шупту кедип алыр. Чуге дизе идик-хевивисти камгалам кедип ап турарывыс ол.

Дуржулга №1

Сугнун онун билип алыры.

-Корунерем, уруглар, силернин мурнунарда ийи стакан бар: бирээзи суглуг, бирээзи суттуг. Ийи стаканче бичии омааштарны суп корунерем. Чуну кудуп каан  стаканда омааштарынар коступ тур, а кайы стаканда омааштарынар козулбейн тур?

-Чуге? (Суглуг стаканда омааш коступ турар чуге дизе суг он чок болуп турар, а суттуг стаканда омааш козулбес –чуге дизе суттун ону ак болуп турар).

Туннели: Суг он чок, кылагар.

Дуржулга №2

Сугда корунчук дег коступ турар.

-Суг кудуп алган саваларже коруп корунерем.

-Ында чуну коруп тур силер? Уруглар: боттарынын шырайы, корунчукте дег.

Туннели: арыг сугга долгандыр турар чуулдер коступ турар болур.

Дуржулга №3

Сугнун чыды.

-Уруглар, сарыг оннуг  стаканны думчуунарга чоокшуладыр тудуп корунерем.

-Чыттап корунерем, кандыг чыттыг-дыр? (сок)

-Ам, стаканда анаа сугну чыттап корунерем ? Кандыг-дыр? (Суг чыт чок)

Туннели: Суг чыт чок.

-Б: Ам, бичии холдарывысты дыштандырып алыылынар, уруглар. Мээн биле денге чугаалап тура шимчээшкиннерин кууседир силер.

Салааларга оюн: «Дождик»
Дождик, дождик, веселей!
Капай, капай, не жалей!
Только нас не замочи!
Зря в окошко не стучи!
Брызни в поле гуще!
Станет травка гуще!

-Эр хейлер, уруглар! Ам дуржулгавысты уламчылаптаалынар.

Дуржулга №4

Сугнун амданы.

-Корунерем, уруглар, мурнунарда ийи стакан бар ол стаканнарда чуну кудуп каан чоор. Бирээзинде сок, а бирээзинде суг.

-Кайызы сок? Кайызы суг болурул? Канчап билип кааптынар?

Ынчаарга соломканы алгаш ижип корунерем.

-Соктун ону кандыг-дыр? (ону сарыг)

-Соктун амданы кандыг-дыр? (чаагай, амданныг, чигирзиг).

- А оске стаканда сугну база-ла соломка – биле ижип корунерем. Чуу-дур?

-Сугда амдан бар-дыр бе? (амдан чок)

-Кижилер кажан суксай бергеш, анаа хайындырып каан арыг сугну ижеринге холчок ынак.

Туннели: Сугда амдан чок.

-Эр хейлер, уруглар!

-Дамды оруун уламчылап аян-чоруктап чоруур дээн-дир, уруглар. А бистер база дедир хемевиске олурупкаш садывысче чоруулунар.

Хемевиске олурупкаш

Саат чокка салдадыылы

Эшкииштерни холга туткаш

Эрес-шоваа эжээлинер

3.Туннел кезээ

Уруглар, сугнун шынары кандыгыл?

-1.Чуге суглуг стаканда ложка коступ турарыл, а суттуг стаканда ложка козулбейн турарыл? (Суг он чок, кылагар).

-2. Бир эвес сугнун кырынче коруптеривиске, чуу коступ каарыл? (бодунун шырайы коступ келир. Ынчангаштын суг кылагар долгандыр турар чуулдер коступ турар)

-3.Сугнун амданы кандыгыл? (суг амдан чок болур)

-4.Суг кандыг чыттыгыл? (сугда чыт чок)

-Башкы: Суг  чер кырында эн-не унелиг, ажыктыг. Суг  кижилерге, дириг-амытаннарга, унуштерге, куштарга ажыктыг. Суг чокта бугу-ле дириг бойдус чурттап шыдавас. Хем, сугларны хирлендирип болбас. Ынчангаштын унелиг дамдыны, сугну камнаалынар.

-Эр хейлер, уруглар! Кичээлге эки ажылдаанынар дээш ооруп-четтирдим.

-Ам дыштанып алыылынар.