Улуг болуктун №10 Ада - иелерге байырлал моорейи " Шагаа - тыва чоннун чанчылдарын сагыыр ыдыктыг моорейи".
материал (старшая группа)

Сорулгазы:  Тыва  чоннун  чанчылдарын  сагып,  улустун  аас – чогаалын  сйзырадып  дамчыдары.

 Дерилгези:     Тыва  ог,  огнун  дерилгези – эдилелдери  ханазы,  аптараа,  ыяш  оруну,  барба, ширтектери, бала – согааш,  ожук,  шкаф, шай – дус  хавы,  тос  карак,  ыяш  дазыл  аяктар,  омааш.                                      

Чорудуу:

Башкарыкчы. Шагаа  ( тоогуден  одуруглар). Шагаа  болза  бурун  шагдан  тывылган, чаа  чылдын  байырлады  болур.  Оон  баштай  тывылган  чурту  амгы  моолдарнын  чурту, Топ  Азия.  Моолдар  шагаа  байырлалын  кузун  демдеглеп  эртирип  турган.  Оон  соонда  лама башкыларнын  календары  биле  санааш   чазын  демдеглеп  эгелээн.  Шагааны  кожа – хелбээ – Тыва, Алтай, Бурят  чоннар  байырлап  чораан.  Тывага  шагаа  Чингис – Хаан  уезинде нептерээн  13 – 14 векте.  Тывага  1921  чылда национал – хосталгалыг  революция  ооскээн  соонда  чон  шагааны  шажынчы  утка – шынардан  хостуг, хойнун  массалыг  оюн – тоглаазынга удетирген  ниити  чоннун  улуг  байырлалы  кылдыр  эрттирип  турган.

Башкарыкчы: Сарыг – шажын  санаашкынын  барымдаалап,  Чаа   чылым   Шагаа – Найыр  моорлап  кел  чор, аалчыларга,  башкыларга  байырывыс  чедирбишаан  Шагаавыстын  1-ги  оюн  кезээнче  кирер – дир  бис.        

 1 -  ги   кезээ ( болук  бурузунге  айтырыг)

1. Шагааны  Тывага  кайы  уеден  бээр  катап  байырлап   эгелээнил?

( 1988 чылдын Улу чылында катап  демдеглеп байырлаан  болгаш январь  айнын  тончузу  февральда  демдеглээрин  айыткан)                                                                

2. Шагаа  деп  состу  тайылбырлап  тодаргай – ла  

( Шаг – уеннин  солчуру, ак  чолдуг  байырлал -  деп  санаар)

3. Шагаанын   санынга  чуну  салырыл   база  сан  -  деп  чул?

А )( Ак  сут   шай  чажар, ак  сутен  унген  чем  дээжизи  салыр, тос  аржааны  санга  салыр  )

Б) Шагаанын  ыдык  сузуглели   одаа.

        2 – ги  кезээ

Ыдыктыг  саннар.   Ыдыктыг   3  деп  санга:        

Кижиде  3   бай  бар: 

 1 - Ажы – тол.  

 2 Эртем – билиг.

 3 Мал – маган.

Уш  оран  бар: 

1. Алдыы.
2.  2  Устуу.
3.  3 Ортаа.

Ажыл   кижини  3  чуулден  камгалаар:

1 Чалгаараашкындан  

2 Багай  салдардан  

3Чединмес  чоруктан.                                                                            

Ортемчейде  3  кызыл:

- Унген  хуннун  хаязы  кызыл.

- Чер  сугнун  ону  кызыл      

-  Угер  сылдыстын  чырыы  кызыл.                        

 3  кара : 

1 хоо – кара;  

2 думбей – кара;  

3 сагыш – кара;                                                                                              Ортемчейде  3  тудуу: 

-  сугннун  бышкызы -чок,  

дагда  куржаг  чок,

 -  дээрде  багана  чок.                                                                                                                      Эр  кижинин   3  оюну:

 - Чуреш  

- Аът  чарыжы  

- Ча  адары.                                                                                          

   Эр  кижинин 3  каазы: 

 - Боргу  

- Куру  

- Идии.          

Ортемчейде 3  дурген:

- Бодал  

- Карак

 - Оок                                                                                              

Ортемчейде  3  кара:  

- Бак  кижинин  сеткили  кара.  

 – Пар  ыяштын  хоозу  кара.

-  Бай  кижинин   коданы  кара.                                                                                                                                                                                                                  

        Ыдыктыг  7 деп  санга:

Ортемчейде  7  чузун  челээш:

1   Кызыл  

2. Кызыл – сарыг  

3   Сарыг  

4. Ногаан
5. Ак – кок  
6.  Кок
7.  Окпен;    

7  катап  арыгланыр; 

    1   Сан  салыр

    2   Чажыын  чажар

3. Йорээл  кылыр
4. Чалама  баглаар
5. Артыш – Шаанак – биле  айдызаныр  
6. Арыг  ак  харга  андаштаныр                                                                          
7. Чолукшуур;                                                                              

Кижиде  эки, бак 7 удурланышкак   аажы -  чан: 

 Ак сагыш -  кара  сагыш;

 Биче  сеткил -  бардам  сеткил;

 Кежээ – Чалгаа;

 Мегечи -  шынчы;

 Экииргек  - харам;  

Томааныг -  тенек;  

Эртежи -  уйгужу.

7деп  сан  кирген  черлер  аттары:  

1Чеди – хол;  

2Чедер;  

3Чер делегейн каастаан  7 – Хаан Долаан – Бурган;  

4Чеди  кадай  чурту;  

5Черби;  

6Чадаана.

Ыдыктыг   9 деп  санга:  

     9  карак;  

     9 – тостун  соогу;  

9– кызыл  менги;            

9– сай  довурак;  

9- Аржаан:

9-  Артыш-Шаанак  

9- Агы-Кангы;  

Шиви;  

Чойган;

  Кодан – Хаак;

 Пош;

 Сут;

      9дагылга: 

1От  дагыыры;

2 Тайга  дагыыры;

3 Суг  дагыыры;

4 Буга  бажы  дагыыры;          

5Тал  ыяшты дагыыры;  

6Чер  хиндиин  дагыыры;

7Хам  ыяшты  дагыыры;

8Овааны  дагыыры;  

    9Ог  орнун  дагыыры;

          9  Ыдык: 

          1Бора  аът;  

        2Сарыг  серге;

             3 Ак  буга;  

             4 Калчан  ак  хой;  

             5 Ирт;  

             6Иви;            

             7Чаа  тиккен  хог;

         8Кузунгу;

    9Ак  адан;  

Бурунгу    тывалар  

Чер

Дээрге  

Ай -  хунге  

Арт - сынга;  

чудуп,  тейлеп,  ыдыктап,

 устунден коргенивис  3, 7, 9 – деп  ыдыктыг  саннар -  биле  уени,  болуушкуннарны  коргузуп   математиктиг   болгаш  астрономнуг  билиглерин   айтып  чорааннар.

        3 ку  кезээ.  Тывызыктарга   моорей.                                          (Болук  бурузунге   тывызыктарны  ыдар)        

 1.Шилир,  шилир   чоруктуг  

Сиген – ширбиил   чемиштигХалырт – шолурт   дааштыг ,Кан  демир  чемиштиг.   Баажызы:  эдилелде  ( кадыыр  шалыыш.)                 

   2)Ортемчейде  ховар  -  Ону  чараш.  Делегейде  ховар – Дендии  чараш.(Челээш)

 3)  Агаардан  келир  Алдын – сарыг  удазын.  Устууртен  келир  Узулбес – сарыг  удазын. ( Хун херелдери)                                                                  4)  Эки  аъттын  киштээни  дег  уннуг,  Эки  эзирнин  ушканы  дег  сынныг .  (Дээлдиген)                                                                                                                   5)Хевири  хеме – ле,  хеви  монгун – не. ( Балык)                                         6)  Буурекке  домей – будуу – будуу  карактарлыг. ( Картошка)                         7)  Соок   иштинде  монгун, Монгун  иштинде   алдын,   алдын  иштинде  амдан.  ( Дагаа  чуургазы)                                                                                    8)Чартыы  чок  хоюм  чыда  семирди. ( Деспи)

 9)  Дадаамал  дег   дилген  чаагай,  Дадаазын  дег  тырткан  чаагай.( Быштак) 10) Алдынын  алдым,  аптаразын  кагдым. (Чилиг  соп  чиир)                               11)  Дашты  монгун  хирезинде,  ишти  ириичел. ( хадын)                                          12) Хурен  бугам  хуннун  кусту. ( Хонек)                                                         13) Диш  чок  куруяк  орура  семирди. ( Барба)                                                  14) Чангыс  чаак  сая  диштиг.( Щётка)                                                          15)  Бош  дагнын  уду   чеди. ( Баш, ийи  карак, ийи кулак, думчуунун  ийи уду,аас)                                                                                                                      16)   Аптарам  ишти  ак  кажыктарлыг.( Диштер)                                               17) Алдын  теректин  адыры  он  ийи.   Унген  бурузу  уш  чус  алдан  беш.          ( Чыл, айлар,  хонуктар)                                                                                           18) Тии  чок  торгум,  дизии  чок  чинчим.( Дээр, сылдыстар)                                  19)  Беш  алышкы  дош  чуктеди.(  Салаа,  оон  дыргактары)                          20) Кулугурнун  кулаан  долгаар, бараасканнын  баарын  суйбаар. ( Игил,  бызаанчы)

                4 –ку  кезээ.                                                      Ойнакчы  бурузунге   айтырыг.          

1) Тыва  ёзулалда  ак  онну  тайылбырла.                                                  Ак  кадак,  ак  чалама, ак  сеткил, ак  аржаан, ак  сут, ак оглер, ак  арага чажыг,  ак  менги – 6, 8 ак  чолдуг  шагаа,  ак – чайт  мал  маган.

2)  Тыва  календарьда  12  чылды  ада.                                                                        Куске,  инек, пар, кодан, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа,  ыт, хаван.                        3)  Тыва  сава  аймаан  аданар.                                                                          Когээржик,  тос  танма, казан хымыш, казан паш, савыл,  хува, бадар  аяк,  ыяш  аяк,  дашка, омааш, сыгыртаа.                                                                                     4) Тыва  улустун  тос  чузун  малын  аданар.                                                          Хой, ошку, аът,  инек, иви, теве,  сарлык,  хаван, ыт.                                                  5)  Найыр  -  дойга  аалчыны   канчаар  хундулээрил.  

Эн   улуг  аалчыга -   ужа  сунар.

Дараазында  аалчыга -  тош    салыр.  

Соолунде  аалчыга  -  чарын  салыр.

6)   Малдын  5  сузуглелдиг   сооктерин  аданар.

  1.Довук  2.Дорзук  3.Кыры  4.Чода  5.Чарын.                                                                                                                                   7)  Тыва   улустун  оюннарын  аданар. 

 1.Баг  кагары,

 2.Аът  чарыштырары,  

 3.Хуреш,  

 4.Шыдыраа  ойнаары,

 5.Кажык  ойнаары,  

 6.Тевектээри,

 7.Ойтулааш,

 8.Чинчи  чажырары,  

 9.Сайзанактаары,

 10.Мербегейлер  ойуну,  

 11.Уннер  ундуруп  ойнаар,

 12.Чылгычылар  оюну,

 13.Алагатай,

 14.Чыдыг –кодан,  

 15.Адыр – бут   деп  оюн,  

 16.Согур  азалап   ойнаары,  

 17.Хол базчып  ойнаары,

 18.Даалы  ойнаары,  

 19.Хорул  ойнаары,

  20.Ортеннежип  ойнаары.  

8) Хуреш  маргылдаазынга   кижилер   могеннин  саны  каш  болуп  болурул. Моге  саны  16 – 32 – 64 – 128 -512 1024  бооп  болур.                          9)  Тыва  хуреш  маргылдаазынын  аргаларын  аданар .  Чая  тудары,  катай  кагары,  буттаары,  балдырлаары, шавыыры,   тырыкылаары,  кустуктур  шелери,  дегелээри, донмектээри, мундурары,  майгааш  чая  тудары,  тевери, адак  узери,  шавыыры.                                                                                                                             10) Чалама  деп  чул?   Ийи  хендирге  хергеш,  анаа  чаламаны  баглаар,  ак ,  ак – кок,  сарыг   оннерлиг  болур.                                                                                      11)  Тыва  хогжум   херекселдерин  аданар.   

1.Чамзы

 2. Лимби

 3.Бызаанчы

4.Дошпулдуур

5.Игил  

6.Хомус

7. Чадаган

 8.Хирилээш.

12)Тос    сузуглелдиг эртинени аданар.                                                                      1Алдын

 2Монгун

 3Чес

 4Холла

 5Чинчи

 6Шуру

 7 Оюу

 8 Тун

 9 Тана.              

13)  Тос  сузуглелдиг   аржааны  аданар.  

1Артыш

2 Шаанак

3 Агы ( унуш  сиген)  

4 Кангы

 5 Шиви         

 6 Чойган

7 Кодан  хаак

 8 Суг

 9 Сут.                            

14)  Тыва  кижинин  тос  сузуун  аданар.  

1 Унген  хунче   чажыг  чажар.  

 2 Оран  делегейже  чажыг  чажар.

 3 Ада -  огбелернин  чуртунче.

 4  Хемнер  суглар  бажынче.  

5 Аныяк  чаа айже.  

6  Кудай  дээрже.

 7 Арга арыгже.

 8 Бедик  монгелиг   тайгаларже.

 9 Хун  ажар  чукче.                                                            

15)  Тыва  улустун  9  дойун  аданар.  

1 Чаа   торуттунген  уруг  дою.

 2  -  Уш  харыг  уруг  дою.  

3  Чаа  тиккен  ог  дою.  

4  Дойтылаа  хуун  дою ( 7 харлыг  уругнун  инек  саары).  

5 Сыдым  дою.  

6  Дунгур  дою.  

7 Куда  дою.  

8   -  81  харлыг   кырганнын  дою.  

9  Кижиннин  олгенде  дою.    

                                            5-ки    кезээ.

Улегер  состе  нугул  чок   Уер  суунда  балык  чок  дижир  болгай                                   Улегер  домакты   эгелээйин силер  тондурер  силер.

1) Инези  чидигде  - шевер  Хачызы  чидигде – каас.                                         2)   Эъттин   безин  чиве  Эжин  чагыын  утпа.                                                  3) Чашпаанын  созу  хой  Сайгырактын  чини  хой.                                          4) Сагыштын  бичези  херек   Саванын   улуу  херек.                                  Сеткилдин  бичези  херек   Эртемнин  улуу  херек.                                            6) Суг  корбейин  идиин  ужулбас  Сураан  дыннааш   шугулдап  болбас.            7) Дунмалыг  кижи  дыш  Угбалыг  кижи  ус.                                                  8) Эртем  чокта   Эртен  база  дун.                                                                       9) Агы  чечээ – ажыг  Артык  сос  - анчыг.                                                   10)  Сыяп  сеткил  туредир   Шулук  сеткил  човадыр.                                    11)  Дыт  -  човурээлиг   Сос -  чорулдээлиг.                                                   12) Амыдыралга  ынак  -  сегиир  Ажык  толге  ынак -  байыыр.                          13) Чанчыл  билчир  - чоок  торел,  дылын  билчир  - хан – торел.                   14)  Дыннаанын   чулчрубас – хоп  болур  Корбээнин  хооретпес – меге  болур.                                                                                                                         15) Кижини  багай  дивес  Кидисти  чуга  дивес.                                          16) Адааргак  болбас  Олутпай  чорбас.                                                                      17)  Улуургак   болбас  дээр  Уйгужу  болбас дээр.                                           18)  Адааргак  болбас  Олутпай чорбас.                                                          19) Бай  мен  дээш  байыыргавас  ядыы  мен  дээш  мунгаравас.                 20)Октаргайнын  -  иези  хун  Кижинин  иези  чер.                                         21)Шулуктун  байы -  дылында, чугуруктун  маны  -  чоруунда.                                                                                                    

6 – гы  кезээ

 Аялганы   тып – деп  моорей.                                                                                    (  Ийи  болуке  Шагаа  дугайында,  Тыва  аялгаларны  тыптырып  болур)             Шак  бо  моорейнин  темазынга  хамаарышкан  аялгаларны  дыннаар  бис.        1) Шагаа 2) Тевек  3) Агитатор  4) Аъдым  5)  Бистин  Тыва  6)  Горы  Саян.

                 7 – ги  кезээ

                                Кажык   ойнаарынга  моорей

        ( Болуктен  ийи  киржикчини  ойнадып  болур)        

Шаг чаагай  Шагаа  чаагай!                                                         Силерге  сут  дег  аккыр  

Быштак  дег  чымчак                                

Чигир  дег  чаагай

Чаг иштинде буурек  дег  

Чуртталганы   кузедивис!  

Шагаа -биле Курай – Курай!!!  

        Шак – ла  мындыг  чараш  состер  биле  

        моорейивис адакталды.

          Ада – иелер биле кады аалчылар шайлап болур.  

          Алгы  кырынга олурупкаш  донден  чунгуулап,  кожумактажып  болур.

Улуг болуктун №10

Ада – иелерге байырлал моорейи

      «Шагаа – тыва чоннун чанчылдарын сагыыр ыдыктыг моорейи»

                                                                             Эрттирген  башкарыкчы  башкы:

                                                                                                      Дамбыра А.К.

                                          Ак-Довурак 2019 чыл