Чугаа сайзырадылгазынга школага белеткел болуунге "Улустун аас-чогаалынче аян-чорук" деп кичээл
план-конспект занятия по развитию речи (подготовительная группа)

№

Кичээлдин этаптары

                                                                          Кичээлдин чорудуу

Башкынын ажыл-чорудулгазы

Уругларнын ажыл-чорудулгазы

Уези

1.

Организацтыг  кезээ

  Башкы: Экии, уруглар! Бо хун бистерде аалчылар келген. Алдын хунувус, келген аалчыларывыс-биле мендилежиптээлинер!

Алдын хунум

Ак-кок дээрим

Эжим-оорум, башкыларым,

Экии, экии!

3 мин

2.

Киирилде кезээ

- Мен силер-биле кады аян-чорук кылыр дээш келдим. Мээн-биле аян-чорук кылыр силер бе?

Б: - Улустун аас чогаалы деп оранче аян-чорук кылып чоруур бис. Улустун аас-чогаалы деп чул дээрзин сактып корээлинер. Ону канчаар билип тур силер?

Б: – Улустун аас чогаалынын кандыг хевирлерин билир силер? Санай адаптынар.

- Ийе

- Аастан аасче дамчып турар. улустун дээрге чангыс кижинин эвес, а чоннун дээни ол. Чогаал дээрге чогаадып каан дээн.

- Тыва улустун аас-чогаалынга улегер домактар, тывызыктар, кожамыктар, дурген-чугаалар, тоолдар, опей ырлары, когудуглер, хамааржыр.

2 мин

3.

Кол кезээ

 - Аъттарывыска олурупкаш, аян-чорук кылып чоруулунар. (аъттын даажы дынналыр аялга)

- Дончугеш кырында болук оглер тур. Аъттарывыстан дуже халааш, бир огже кирип, аалдаалынар.

-  Бо огде кым чурттап турар эвес корээлинер, уруглар.

- Экии, уруглар! Мен Улегер домак-тыр мен. Улегер домак дээрге улустун аас-чогаалынын биче жанрларынын бирээзи-дир. Силер улегер домактар билир силер бе?

- Эр-хейлер!

- Мен улегер домакты эгелээримге силер тончузун тондурер силер.

Кижи озер,

Кидис шойлур.

Эки кижээ эш хой,

Эки аътка ээ хой.

Эштигде хоглуг,

Эптигде куштуг.

 - Эр хейлер! Дараазында огже кирип корээлинер.

- Экии, уруглар! Мен Тывызык-тыр мен. Тывызык дээрге кандыг-ла бир чуулдун шынарын, хевирин шулуктей аарак айтырары-дыр. Мен силерге тывызыктан ыдайн. Силер тывар силер, уруглар.

Уне калбан

Кире калбан.

- Чуу-дыр ол уруглар?

- Эжик деп состун эгезинде кандыг ун дынналып турар-дыр уруглар?

- Состун соолунде кандыг ун дынналып турар-дыр, уруглар?

- Эр-хейлер! Улаштыр тывынарам!

Дорт булун

Донгур аас.

Чуу-дыр ол уруглар?

- Аптара деп состун эгезинде кандыг ун дынналып турар-дыр, уруглар?

- Чуге дорт булун деп турар бис, чуге дизе булун дээрге-ле азыглар-дыр, уруглар. Силер чуу деп тывызык билир силер, тыптырып корунерем.

- Эр-хейлер! Бо чуу деп эдилел-дыр, уруглар?

 - Манаа чуну канчаарыл? «Кежээнин мурнунда хунду, чалгаанын мурнунда кочу» деп улегер домак бар болгай уруглар, бис бичиивистен тура кежээ болур ужурлуг бис. Тараа соктап чиир бис бе?

Сула шимчээшкин

Арбай-тараа соктап чиир,

Аажок-кежээ толдер бис

Бала, согааш эдим бо

Бирээ, ийи, уш!

- Эр-хейлер! Дараазында огже аалдап кирээлинер.

- Экии, уруглар! Мен дурген чугаа-дыр мен. Дурген чугаа деп чул?

Дүрген-чугаалар - тыва улустуң аас чогаалының бир онзагай жанры. Олар бодунуң тускай күүседир шынары-биле аас чогаалының өске хевирлеринден ылгалып турар. Дүрген-чугааларны нургулайында дүрген болгаш тода чугаалап күүседир. Ол күүседирде чогаалды долузу-биле аянныг, дүрген, ритмниг болгаш чаңгыс тыныш-биле чугаалаар. Силер дурген чугаа билир силер бе, уруглар?

- Дараазында огже кирээлинер.

- Экии, уруглар! Мен Узун-тыныш-тыр мен. Узун тыныш дээрге тын албайн, сөстер ажыглап, санап мөөрейлежири. Чижээ, Бир бала, Ийи бала. Yш бала, Дөрт бала, Беш бала, Алды бала, Чеди…

- Кым хойну санаптарыл?

- Эр-хейлер! Карактарывыс дыштандырып аалынар!

Борбак, борбак карактар

Борбаннадыр кордулер!

Ору, куду халышкан

Орлан-шоваа карактар!

- Эр хейлер! Дараазында тоолдар оранынче бараалынар. Тыва улустун тоолдарын чуруктардан тып корунерем.

- Эртинени черден казар,

Эртемнерни номдан тывар.

- Тараадан халбактананган – тодуг,
Малдан халбактанган – каас.

- Эки чагыгны эдерерге,
Эжик ажып берген-биле дөмей.

- Эжик

- Э-э-э

- К-к-к

- Аптара

- А-а-а

Оттунчектин   оогун  чежип  чададым  (корунчукте  дурзу )

Көөрге — көскү,
Тударга — туттунмас, (холеге)

Дендии куштуг, девиденчиг  уннуг.  (динмирээшкин)

- Согааш, бала.

- Арбай, тараа соктап чиир.

- Билдим, билдим

Биче шынаа,

Шанаалаза –

Шыктыг алаак,

Алаактаза –

Арбын сүрүг,

Сүрүглезе –

Сүттүг инек,

Инектезе –

Итпек, хойтпак,

Хойтпактаза –

Дооза тодар

Тодарлаза –

Тодуг-догаа.

Уруглар узун-тынышка кужун шенежиир.

Уруглар каракка шимчээшкиннерни кылыр

- Ийи куске, Алдын кушкаш, Теве чуге чараш эвес апарганыл?

.

20 минут

4.

Шингээдип алган билиглерин катаптаары

- Бо кичээлде бис кайнаар аян-чорук кылдывыс, уруглар? Улустун аас-чогаалынга чуулер хамааржыр болду, уруглар?

- Эр-хей-дыр силер уруглар. Ам бистин чоруур уевис келди. Аъттарывыска олурупкаш чоруптаалынар.

- Бис бо кичээлде улустун аас-чогаалынче аян-чорук кылып чораан бис. Улегер домактар, тывызыктар, дурген чугаалар, узун-тыныш, тоолдар…

2 мин

5.

Туннел кезээ

- Кичээл силерге солун болду бе, уруглар? Бир эвес кичээл силерге солун болган болза сарыг тогериктерге хулумзуругден чуруур силер. Бир эвес кичээлде бергедээшкиннер турган болза, азы солун эвес эрткен болза мунгарап турар арын чуруур силер.

- Богун кичээлде шупту эки кириштинер, уруглар! Эр хейлер!

Уруглар хулумзуруп азы мунгарап турар арын чуруур.

3 минут