"Педагогическая находка" Садикте улуг болук уругларынга Шагаа байырлалынын сценарийи "Алдын Шагаа моорлап келди"
методическая разработка по теме

Хомушку Оюмаа Кужугетовна

Тыва улустун ай календары - биле чаа чылды канчаар уткуурун садик уругларынга таныштырары. 

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл shagaa_arzhaan_-_2017g.docx49.92 КБ

Предварительный просмотр:

Муниципальное казенное дошкольное образовательное учреждение детский сад  «Аржаан» компенсирующего вида для детей с туберкулезной интоксикацией

с.Кызыл-Мажалык Барун-Хемчикский район Республики Тыва

                                         

                                                              

                                                                                                                               

Тургускан башкы: Хомушку О.К

Февральдын 17, 2017 чыл

 Сорулгазы:

  1. Шагаа дээрге эрги чылды аъткарып удээри болгаш унуп келген чаа чылды байырлап уткууру деп уругларны билиндирип ооредир.
  2. Шагаанын албан кылыр ужурлуг кол ёзулалдарын уругларга таныштырар.
  3. Тыва календарь ёзугаар 12 чыл санаашкынны-биле уругларны таныштырар, чечен-мерген болурунга кижизидер.
  4. Уругларнын аас-чогаалга ниити билиин делгемчидер, амыдыралче коружун, эстетиктиг культуразын хевирлээр.
  5. Торээн чурттунга ынакшылды, чоргааралды оттурар.

Дерилгези: Ог, огнун эт-херексели, тыва улегер домактарны, дурген чугааны, тывызыктарны ама саазыннга парлааш азар, 12 чылдын чуруктары, хана солун, олчей удаазынны, тыва угулзалар.

Херек чуулдер:кадак, бичии хумун, аяк, тос карак, сут, артыш, ширээ, ак чемнер, поова, боорзак, кажык, тевек.

Киржикчилери: Башкарыкчы, Ак-Сал ирей, Эне, кырган-ава, группанын уруглары, ада-иелер.

 Байырлалдын чорудуу.

Башкарыкчы: (ол уеде сыгыт-хоомей оожум ырлап турар).

Ак-кок дээрлиг байлак Тыва чуртка

          Аяс дээрлиг хаяалыг эртенде

          Алызындан кижээ оннук,

          Аажызы хилинчек чок

**************************************

          Мечи чылын удевишаан,

Экииргек-даа, дузааргак-даа,

Хонну биче, чаны кортук

Дагаа  чылын уткуулунар!

***************************************

Чедип келген аалчыларга

Ажы-толге, уругларга

Унуп орар Шагаа-биле

Чалбырааштыг изиг-байыр!

*****************************************

Бистин  болук мурнунарга

Тыва чоннун аас-чогаалын,

Ыры-шулуун, чанчылдарын

Бараалгап бээр часканар-ла!

*******************************************

Ынчангаштын эргим чонум

Шагаавыстын байырлалы

Ажыттынган деп чарладывыс!

Шагаа  деп чул?

Алтай:   Шагаа дээрге тыва чоннун

                    Чаагай сузук чанчылы-дыр

                    Айнын каазын, хуннун эртезин

                    Алгап йорээр байыры-дыр.

                          Алдын-Сай: Чылдын солгу эргилдези

                                                   Чыккылама кышты солуур

                                                    Чаагай часты уткуп алыр

                                                     Шагаа айы – Чаа чыл-дыр

Башкы:  Шагаа – кышты удеп, частын келирин оштаан байырлал.Шагаада амылыг амытан бурузунун назынынга бир хар немежир. Ынчангаш «Шаг чаагай, шагаа чаагай» деп йорээп, чаа саган аа сут дег арыг чаагай кузээшкиннерни кузевишаан шагаавысты оюн-тоглаавысты эгелээр-дир бис.

- Бо чуу-дур уруглар?

- Ог.

-Шын-дыр, билир бис, огну Топ Азиянын кошкун чоннары шаг-тоогуден тура чурттаар оран-сава кылдыр ажыглап келген. Ол бистин кырган-аваларывыстын, кырган-ачаларывыстын база чурттап чораан унелиг оран-савазы болур. Ынчангаш «Ог, ог, огжугеш» деп шулукту чугаалаптаалынар уруглар.

                Шупту: Ог, ог, огжугеш

                               Ондур чаагай чаглаавыс

                               Дожек,эт-сеп кайы хой

                               Дорже эртип сааданар.

                               Суттуг шайдан аартап

                               Сумележип ойнаалы

                                Ог, ог огжугеш

                               Огбелернин оргээзи.

Ыры: «Юрта»

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

  1. Юрта, юрта круглый дом

Побывайте в доме том

 Явятся едва

В печке прыгают дрова

  1. Печке торопится

Угостить торопится

Чаям – чаям с молоком

Вкусным сладким боорзаком

Башкарыкчы: Ада-иелери-биле чолукшуур.

Чолукшуурунун дуруму:Бичии кижи 2 холун адыштарын ору алзы чада туткаш, эптиг-эвилен согуруп бараалгаар, ынчаарга улуг назылыг кижи 2 холунун адыштарын куду алзы туткаш чондур дегзип бараалгаар. Амыр-мендизин айтырар.

- Мендээ-ле бе?

- Мендээ-ле, мендээ! Ынчаарла бот-боттарын хундулежип, эки кузээшкиннер солчур.

Башкарыкчы: - Ойт,  Хартыгавыс чуу кончуг  туткуланып турары ол, аалчылар келген-дир, уткуп хулээп аалынар

Башкарыкчы:   Черни, дээрни сирленнедир,

Челер-оюн  чындыннаткан

Ак-Сал Ирей,  Кырган ава

Аалдап кел чор, уткуулунар!

( Ак – Сал Ирей,  Кырган ава, тос карак, аяк, сут, кадак, артыш тудуп алгаш кирип кээрлер)

- Амыр.

- Амыр, амыр.

- Менди-ле бе?

- Менди-ле. А силер эки-ле бе?

-Эки-ле.

Башкарыкчы : Кайыын унген, кайы чедер дээн?

Ак-Сал ирей: Сонгу барыын чукте Адыглыг дагнын эдээн чурттаан алды оолдуг Ак-Сал ирей  деп ашак мен.

Башкарыкчы: Оо! Силерни кончуг сагынгыр, тывынгыр, хундулээчел кырганнар    деп дыннаан бис харын.

Ак-Сал ирей: Бис база силернин ажы-толунернин дугайын дыннап шаг болган бис, ам оларнын боттары-биле таныжып алыр дээш келдивис.

Кырган-ава: Огбелерден дамчып келген езу-чанчылдарывысты  утпайн сактып, сонуургап чоруурунар кончуг-ла эки-дир.

Ак-Сал ирей:  Хамык чоннун ооруп-хоглеп байырлаары, Шагаавысты -  амыр-менди, хоглуг-баштак уткуулунар,  ажы-толум!

Ак-сал ирей:

-  Эртип турар от олуттуг кызыл Мечи чылывыстын аксы-созун дыннавышаан, хулээлгезин  Дагаа  чылынга хулээтсе чул?

- Шын-дыр, шын-дыр.

Сценка «Дужулге».       (Башкылар)

                     Кырган ава: Шагаа хуну уругларга

          Шагнын чаагай байыры-дыр.

         Оюн-тоглаа каткы-чугаа

         Ол хун черле узулбезин!

***
Арбай, тара арбын болзун!

Ажыл-херек будуп турзун!

Ажы-толдер хоглеп турзун!

Аас-кежик долуп турзун!

Чалбарыг: Оршээ Хайыракан!

    Оран-Тандым,

     Одум-козум,

                    Алдын-тандым,

                    Кок дээрим,

                   Ал-бодум, арбын-чонум,

                  Адын адап, могейип, чалбарып тур мен.

                  Курай! Курай!

(Олурар улус шупту курай-курай, Ак-Сал Ирей аалчыларны, ада-иелерни, уругларны долгандыр артыжап турар).

    Ак-Сал  Ирей:    Чаа чылдын будуузунде

Шагаавыс-даа бо-ла келди.

Улуг-биче чыылган чоннум

Дагаа чылын уткуулунар!

***

          Чанып турар Пар чылын

          Чажыг чажып удеп тур бис!

           Чаа келген Дагаа чылын

          Чалап тур бис, бараалганар!

                                       Чалбарыы: Оршээ Хайыракан!

                          Оран-Тандым,

    Одум-козум,

    Оонак чаш, ажы-толум

     Оваарнынар, кичээнинер

     Чамбы типке, торуттунгеш

      Чараш кылдыр амыдыраар

     Алдын-тандым,

                             Кок дээрим,

                          Ал-бодум, арбын-чонум,

Адын адап, могейип, чалбарып тур мен.

Курай! Курай!

(Олурар улус шупту курай-курай деп курайлаар).

Ыры: «Шагаа»

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1.Частын хунун уткуур

Шагаа унуп келген

Чаагай чемни делгээш

Шайлажыр бис оой-ээй

2.Ачам ак-сал ирей

Авм ак-кыс угбай

Чаа-чыл хевин кеткен

Чараштарын оой-ээй

3.Сарын тонуг даайым

Санын салып йорээр

Аскак кадай кууйум

Артыш кыпсыр оой-ээй

4.Тенек оол дээр акым

Девип санап уннер

Тевек кажык оюн

Денге чаржыр оой-ээй

5.Бистер чаштар кады

Билележип алгаш

База ойнап хоглеп

Байырлаар бис оой-ээй

Башкарыкчы: Аалга кирген, ак чем амзаар

                                          Ада-огбем сагылгазы

                                          Амга чедир тыва кижи

                                          Ажыр баспайн сагып чоруур.

                                         «Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар,

                                           Арга кирген кижи саат дайнаар»

дижир болгай бис, аяк шайны ишпишаан, ырлаптаалынар.

ЫРЫ «Шайывыс» (оолдар)

1.Хуннун ишкеш покпес-даа

Хундут келдиг чемивис

   Кузел хандыр аартап аар

   Куш-ле киирер шайывыс

2.Ааштаанда тотурар

Ааранда сегидер

           Шагзыраанда сергедир

      Шайывыс, шайывыс

3.Унген кирген улуска

        Ургулчу-ле соннеп бээр

     Чугаа соотту ооскудер

         Шынап чаагай шайывыс

Танцы: «Аяк шайым» (уруглар)

Башкарыкчы: Чанчыл ындыг , ужур ындыг, чалыы салгал уламчылаал! Аалдарга уступ алгаш, адаан-моорей кылыылынар! Кайы аалдын уруглары аас-чогаалынга кончуг эвес, корээлинер, уруглар.

Дурген чугаа  моорейи

Кырган ава:

Дурген, дурген дурген чугаа

Дурум состуг дурген чугаа

Уруглар:

Ойназа

 Ойназын,

Оолдар шупту

Ойназын

Оолдар шупту

Ойнааштын

Ойнаарагын

Ойнатсын

Каттырза

Катырзын.

Хамык чону

Каттыртсын

Хамык чону

Катырткаштын

Кара баарын

Катырсын

       

  Кожаннар моорейи             

Ак-сал ирей:

Кожамыкка кончуг-ла бис,

Кожуп-кожуп салыр-ла бис.

Бугу-ле бо аалчыларга

Кожа тыртып бээр бис бе?

Уруглар:                                                                  Оолдар:

Кожумака кончуг-ла бис,                                            Дуу турар машинанын

                      Кожа тыртып салыр-ла бис                                         Дугуюнун улуун але

Аржаан садтын уруглары                                            Дуу турар уругларнын

                      Аян тудуп ырлап тур бис                                            Туразынын улуун але

Ала-беннин торээн куну                                                  Кожуп баткан Хемчик хемнин

                Ала шокар болбайн канчаар                                             Хоме тепкен эзири бис

                Аржаан садтын уруглары                                                   Кок-ле  баштыг ававыстын

                Аажок чараш болбайн канчаар                                        Холчок тенек оолдары бис

    Оле-беннин торээн куну                                               Агып баткан Хемчик хемнин

                    Оле шокар болбайн канчаар                                             Анай тепкен эзири бис

Аржаан садтын уруглары                                              Ак-ла баштыг ававыстын

Оор-онер болбайн канчаар                                           Аажок тенек оолдары бис

Уруглар, оолдар

        Ырлапкан дээш бисти канчаар

                                                                      Ыргай-биле кагар эвес

Ыргай –биле кагарга-даа

Ылап чанын салыр эвес

Улегер домактар моорейи                

Ак-сал ирей:

- Эр-хей болдунар, эмин-эртир солун болду!

 Улегер соске кандыг силер

Улежиксеп олур-ла бис.

Уруглар:

Октаргайнын иези-хун,

Кижинин иези-чер.

Эшигде-хоглуг

Эптигде-куштуг.

Эки кылган ажыл-

Элеп читпес оолдар

Соглээн сос-

Керткен ыяш

Ары-чигири амданыг,

Ажыл бурузу ажыктыг

Башкарыкчы: Оюн «Чинчи чажырар»

Кырган ава:

Киир тынгаш 1-ден ковей адагылаар,

Ийи-ле сос кожуп алгаш, дурген-дурген

Ундур тынгаш,  чыскаалдырар

Кончуг солун моорей бар, дыннаалынар.

Ак-сал ирей:

Тывызыктар моорейи      

Тывызыымны дытта дижир,

Тыпкан кижи эр-хей дижир,

Тывынгырлар, сагынгырлар

Тывызыкка кандыг силер?

Кырган ава:

Дурген чугаалар моорейи      

Шынап-шынап шынап чугаа

Шынап состуг шынчы чугаа.

Дурген-дурген дурген чугаа

Дурум состуг дурген чугаа.

Башкарыкчы:

Тевек база тываларнын

Тергиин солун оюну-дур

Чеже салгал  дамчып келген

Чер-ле санап шыдавас мен.

Тевер, дагыыр, чиннээр болгаш

Дедир-удур ундуржурун

Кызыл чиннеп, «човадырын»

Кызымактар тиилеп уннер

Танцы: «Тевек»

Вед: Бистин тыва чоннун сагып чоруур 12 уе-шагнын эргилделери бар. Ол 12 эргилделерни адап, оларны алгап-йорээп шулуктээрин чопшээреп корунер.

(12 чылдын шулуктерин уруглар чугаалаар )

Куске

Амыдырап база билир,

Айыыл-халап эндевес-даа.

Чогум боду уян-даа бол,

Чолу бедик амытан бо.

Хамык чылдар эгези боор

Куске чылды хундулээли.

Карыш четпес боттуг-даа бол,

Кучу ында могееээли

Инек чылы

Ийиги чыл –Инек чылы

Ии дадай! Шынгыы чыл-дыр.

Эскериичел, каразыычал-

Элээн берге амытан-дыр

Ынчалза-даа бодун боду

Тутунарын ыяк билир,

Ындыг-мындыг база эвес

Пар

Пар чыл дээрге ушку чыл-дыр

База-ла бир онза чыл-дыр.

Бараанындан коргунчуг бол,

Бары эриг амытан-дыр.

Тоолай чылы

Кортук-даа бол кажарзымаар

Хоюган бол, кичээнгейлиг-

Угааныг тол Тоолайда

Ужур-ла бар, чуве-ле бар

Улу чылы

Чуртталганын сурукчузу,

Чугаа-состун шынчы ээзи,

Чаагай сеткил, кадыкшылдын

Чаякчызы –Улу чыл бо

Чылан чылы

«Дашты чараш, ишти-ирик».

Даады ону ынча дээр бис

Ынчалза-даа чылда Чылан

Ындыг эвес, багай эвес.

Чылан чылда амыдырал

Чындынайнып тарардеп бил

Хой

Хой дег чаагай сеткилдиг мал

Ховар дээрзин боданарам

Хонну биче, чаны кортук

Хоокуйну кээргенерем

Зкииргек-даа, дузааргак-даа,

Эки-ле мал хой-дур ийин.

Будужунден тыртылчак бол

Будурери хой-дур ийин

Мечи

Мечи чылдын угааны-бай,

Менээргентер ынчангаш хой,

Алдарзырак, былдамыш деп,

Атка кирген чылывыс бо.

Харам болган будужунден

Хамык унуш чегей чыл-дыр

Ал-бот эки кыспас болза,

Аш-чут болур чыгыы чыл-дыр

Дагаа

Эртежи-ле бодум бо дээш,

Эртеннин-не кыйгы  салыр

Уйгужуга туразы чок

Улуг ишчи Дагаа бо-дур.

Чулчурукчу, мактаныкчы-

Чугаа –созу хой-даа болза,

Аажы-чаны ажык-чаагай

Аажок онза амытан бо

Ыт

Кижилерде ытка чедер

Кижизиг чан хирелиг-ле

Ынчангаштын кижи эвес,

Ыттын чылда киргени ол

Хаван

Эргилделиг чылдарывыс

Эн-не соолу-Хаван чылы

Кеми-даа чок, багы-даа чок-

Кээргенчиг амытан-дыр

Шынчызы-даа, чытчызы-даа

Шынап, куштуг амытан-дыр.

Буян-кежик тарып чоруур-

«Буруузу» ол амытан боор

Башкарыкчы: Бистер Тывалар 7 чузун малывысты азырап чоруур бис. Мен тывызык салыптайн тывынар че уруглар.

Ажыл бурузун шупту кылыр

Ажылгыр-даа кежээпей боор.

Шанактаар-даа, тергелээр-даа

Шалып кежээ могап турбас!

                                                             Ол чуу-дур уруглар?

-  Аът, шын-дыр. Оолдар «Аъдым» деп танцыны танцылаптар-дыр

ТАНЦЫ «Аъдым»

Кырган ава:

Кузээнинер будуп турзун,

Бодаанынар бодаразын

Оршээ Хайыракан!

Шоштуг дайын ынай турзун!

Чолдуг чыргал бээр турзун!

Аарык-ажык ынай турзун!

Аас-кежии бээр турзун!

Кыраан кижи дыштыг орзун!

Кылык кижи оожургазын!

Аныяк оскен сагланназын!

Азыраан мал арбын болзун!

Ааткыышта чаш кадык болзун!

Бак чуве ынай турзун!

Бай-ла чуве бээр турзун!

Курай,-курай! Чаа чыл-биле!

Курай-курай! Шагаа-биле!

Оршээ Хайыракан!

Танцы «Дагааларым»      

 Башкы: Кырган-ава биле «Аскак –кадай» деп оюнну ойнаптаалынарам

ОЮН «Аскак - Кадай»

Ыры: «Кадарар мен»

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

            1.Кадар оъттуг ийни,

             Казып-казып оъттаар.

               Хоюм аккыр дуктуг,

               Хоюм чараш оой-ээй.

                      2. Авам аалга арткаш,

                         Анаа черле орбас.

                        Хураганнар аажап,

                        Хуузун чер-ле уттпас.

          3.Алызында баргаш,

            Авам ачам салгап.

            Кажаа сынмас хойну,

            Кадарар мен оой-ээй!

Ак-сал ирей:

Дагаа  чылын уткаан Шагаавыс байырлалы адакталды. Амыдырал чуртталганарга аас-кежикти, аал-оранынарга амыр-тайбынны, ажы-толунерге, ал-бодунарга кан дег кадыкшылды кузедивис. Шагаа –биле, Курай-курай.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Сценарий национального праздника "Алдын Шагаа моорлап келди!"

Проведение национального праздника совместно с работниками детского сада и детьми всех возрастных групп....

«Кустун тоолу» деп улуг болук уругларынын арыг агаарга эртирген алдын кус утреннигинин сценарийи.

laquo;Кустун тоолу» деп улуг болук уругларынын арыг агаарга эртирген алдын кус утреннигинин сценарийи.Сорулгалары: Уругларны тоолдун кол маадырларынын кууселдезин дидим, эрес кууседиринге ооред...

Шагаа байырлалынга тураскааткан «Ак чолдуг Шагаавыс-тайбын, чаагайны эккээр болзун!» деп улуг болук уругларынга сценарий

Сорулгазы: 1.Ооредилгелиг: чоннун национал байырлалы-Шагаа дугайында уругларга билиндирер, чоннун чаагай чанчылдарын, аас чогаалынын чамдык кезээн (опей ырылары, когудуглер, тывызыктар, улегер домакта...

Сценарий проведения праздника Шагаа «Алдын Шагаа моорлап келди»

Сорулгазы: 1.Шагаа дээрге эрги чылды аъткарып удээри болгаш унуп келген чаа чылды байырлап уткууру деп уругларны билиндирип ооредир.2. Шагаанын албан кылыр ужурлуг кол езулалдарын уругларга таныштырар...

Ажык кичээлдин темазы: «Шагаа – тыва чоннун байырлалы!» (школаже белеткел улуг болук).

Ажык кичээл темазы «Шагаа – тыва чоннун байырлалы»Сорулгазы:  Тыва  чоннун  чанчылдарын  сагып,  улустун  аас – чогаалын  сйзырадып  дам...