Алтай албатынын ойындары
картотека (младшая, средняя, старшая группа)

МБОУ ДОУ Усть- Коксинская СОШ  филиал детский сад «Радуга» имени  Героя Советского Союза В.И.Харитошкина.

Алтай албатынын ойындары

г.Горно-Алтайск, 2024г

Карта антарар.

         Балдар кол колынан экиден тудужала, бой-бойынын кийнинен туруп алар. Бир кижи ортозынан одуп барадала, турган балдардан кемди-кемди талдап алала, кийнинен барып тудуп алар. Jаныскан арткан бала база ла талдап, ортозынан одуп, талдап алган балала кийнине турар.

Сырга jажырып ойнооры.

Балдарды эки болукке болиир. Бир болуктеги балдар (8-10) бала сырганы jажырар. Экинчи болукте ончо ло кире балдар. Олордон бир кижи келип сырганы бедиреп jат. Келеле, сырганы таап алза, таап алган болук jажырар. Уч катап таап болбозо, кожондоор:j

Ай алдында бир терек.

Алтын бури чайкалды.

Алтын башту сыргамды

Ай ажырбай беригер.

Кун алдында бир терек

Кумуш бури чайкалды.

Кумуш башту сыргамды

Кун ажырбай беригер.

Ол тушта jажырган балдар сырганы берет. Ойто катап кожондогон балдар jажырар. Ойынды эки-уч катап откурери jараар.

Тоо ло Ботоон

Бир бала Тоо – адазы, бир бала ботоон – балазы.

Арткан балдар колдорынан тудужала, курелей турар. Ботоон кайда ла jугуруп jат, Тоо jанысла калга болгон балдардын ортозыла jугурер Адазы кичинек ботоонды jаба jеделе тудуп алза, балдар мынайда кыйгырар:

Эки оркожин селендеп,

Эрке баланды сокпозон,

Ак кобугин чачылып,

Ардак баланды тийбезен.

Адазы бала-ботоозын тийбей, божодып ийер. Ойын ойто катап башталып, jанынан Тоо-адазы ла ботоон-балазы костолор.

Аксак турна

Балдар эки болукке болингилейт. Кажызы ла бойлорына эжер табат. Онон бойлорынын келтей буттарын оро кодурип, секиргилеп, бой-бойын ийиндериле ийдижет. Экинчи будын  jерге тийгискен бала ойыннан чыгар. Кажы болукте jыгылбай арткан балдар коп – ол болук jенучил.

Борук таштап ойногоны

 Балдар курелей туруп, бирузи бир баланын адын адап борук таштаза, ол балала борукти jерге тужурбей тудар керек. Jастыра тудуп борук jерге тушсе, бойынын боругин блаатырып ийер. Ойын божогон кийнинде, боруктерин садып аларга кожондоп jат.

Тунектуде кийетен

Тулку боркум беригер.

Салкындуда кийетен

Салбар боркум беригер.

Тороктуда кийетен

Торко боркум беригер.

Кожондойло, боруктерин ойто алар. Бу ойынды база 3-4 катап ойноорго jарар.

Айгырлу мал

 Бу ойында 10 бала туружар. Бир бала бору болор, бир бала айгыр-мал болор. Айгыр малын боруден корып jат. Балдар бой-бойынын кийнинен ээчий-деечий курларынан тудужып, айгырдын кийнинен корыланат. Куренен чечилип, jерге келип тушкен бала ойынан чыгат. Оны бору тудуп алган болот.

Коп мал туткан болзо, бору jенип jат, тудуп болбозо айгырлу мал jенет.

Аладоом

 Балдар улай-телей торттон, бештен, эмезе онон до коп, курынан тудужып ойнойт. Балдарын бербейтен энези бар, балдарын тудуп jиирге турган «аладоом» бар. Энези айдып jат:

Аладоом, аладоом,

4 баламды бербезим,

5 баламды бербезим!

Бербезим беле- Тоо

Албазын, ала – Тоо!

 Аладоом сур турала, jыгылып па, куч jок арт калганын ба тудала, ноолоп, тытпактайт. Балдардын ончозын тудуп алза, аладоом jенет, Бирузин де тудуп болбозо, энези jенген болор.

Кызыл калбак

 Ойын башталардан озо балдар бору ле балдардын энезин костоп jат.

Энези озо, балдары кийнинде, улай-телей, бой-бойлорынан тудужып алып, борунен коруланарга jат.  Бору келеле, балдардын энезинен сурайт:

Бору: ,                                                       Энези:

-Jакшылар!                                               - Jакшылар!

Тошто тайкылган уй  jадыры ба?           - jадыры.

-незин алдын?                                           - Бажын, колын, куйругын.

- база нении алдын?                                  - Кызыл калбагын.

- Кызыл калбагын дейдин бе?

Кайда оны меге берзен?                           - Jок, бербезим, бойын тудуп ал.

Бу состордин кийнинде бору энезинен балдардын ортозында jажынып алган «кызыл калбакты» тударга киченет. Ойын кызыл калбак тудулганчала одуп jат. Кызыл калбакты балдар озолодо темдектеп алган. Кызыл калбак тудулза, бору jенген болор, туттуртпаза энези jенген болор.

«Кол узуш» ол эмезе узе согуш

Балдарды эки тен болукке болиир. Удура туштажа эки куу туруп алар. (эки курдын ортозы 8-10 метр бар). Анан бир курдан бир баланы, экинчизинен  база бир баланы кычырар. Кыс баланы кычырза, кыйгырар состор:

Табыл-тубул камчылу

Табылгазы jинjилу,

Актай-коктой атту,

Боро торко мичилу

Буткен бойы бу сурлу.

(Адын айдала) бери бол!

Уул баланы кычырза мынайда кыйгырар:

Табыл-тубул камчылу,

Табылгазы jинjилу,

Актай-октой атту,

Туйук киш кийимду,

Буткен бойы бу сурлу,

(Адын айдала) бери бол.

 Кычырткан бала jугурип барала курды узер, Узуп ийзе, эки кижини бойына кожор, узуп болбозо, артып jат. Арт учында кажы курда коп балдар артар, ол кур jенген болор.

Сокорок

Бу ойынды коп балдар ойноор аргалу. Бир бала «сокорок» болуп костолот. Онын козин босло эмезе арчуулла танып, бир jерге отургузып jадылар. Осколори онын бажын араай чокыгылап, мындый состор айдар:

Торс – торс – торс

Алдында алтан кулаш

Jылан jылып jат.

Онойып айдала, ончолоры туш башка качып jадылар. «Сокорок» олорды тударга албаданат. Туттурткан кижи «сокорок» болор.

Шагай кагып ойнооры.

Бу ойынды койдын шагайларын jууп алала, ойногылап jат.

Ойноор улус 2-6 болор аргалу. Ойноочылардын алдында шагайлар тургузылат. Бир кижи шагайды оро таштайла, jерде  jаткан шагайлардан бирузин алат. Jерден алган бойынча, кейде шагайды тудуп алар керек. Ол шагайды тудуп алза, колдогы шагайлар онын болот. Кем коп шагай jууп алза, ол бала  jенучил болуп чыгат.

Корунбес борук

 Балдар   бой-блйына удура, тегерийте отурып алар. Отурган балдардын кийнинде баштаачы базып, кажы бир баланын кийнине борукти корунбес, билдирбес эдип салала, онон ары jугурет. Кийнинде борук салынган баштаачыны  jедижер керек. Баштаачы онон качып, суружип jаткан баланын бош jерине отурарга албаданат. Бош jерге озо jеткен бала jенуни алар,jедижип болбогоны кандый бир бойынын jайалтазын коргузер керек. Темдектезе: кожон кожондор, улгер кычырар, биjелер. Онон ол бала баштаачы болуп, ойынды онон ары улултат.

Борукле ойногоны

Балдар курелей отурып ийер. Баштаачы бала боругин кемнин-кемнин алдына таштайла, jугурер. Кемнин алдына борук келген, ол бала турала, кийнинен суружер. Jаба jетсе ойын ойто ло такып башталар. Ойынды jедижип алган бала баштаар.

Борук блаш

Ойында турушкан балдар jергелей, чала тегерийте отурып алар. Баштаачы бала олордын алдыла ары-бери баскындап турала, кенетийин ле бир баланын боругин туткан бойынча качып  отурган балдарды айландыра jугурер. Боругин алдырткан бала оны суружер. Jедижип алза, ойын ойто онон башталар, jедижип албаза, мынайда кожондор:

Салкынду кунде кийетен,

Самтар боркум беригер.

Куйунду кунде кийетен,

Куйчук боркум беригер.

Бу тушта ого борук jандырылар.

Борук jажырыш

Ойынчылар эки болукке болинер. Бир болук балдар ары коргулп алза, экинчи болук балдар бир борукти jажырар. Баштапкылары ол борукти табар учурлу. Таап алза, борукти олор jажырат. Тапаза, бастыразы кожондоор:

Ээзин, ээзин келди деп,

Эски боругим беригер.

Салкын, салкын келди деп,

Салбар боругим беригер.

 Борукти бойлорында да оско jерге де jажырар аргалу. Бедиреечи болук экинчи болуктин балдарын тинтиир де аргалу.

Анчы ла эликтер.

Jерге jаан тегерик этире jурап jадылар. Ичинде эликтер  тыштында – анчылар. Анчылар тегерикти эки jанына туруп тоолокто эликтерди аткылап jат. Кемге тийер ол ойынан чыгар. Ончо эликтерди адап салза, ойын токтоор.

Ойыннын ээжизи: Анчылар болуп, jоптошкони аайынча, ол эмезе ойыннын учында арткан калганчы эки элик болор аргалу. Элик тоолокты тудар аргазы бар. Туткан кийнинде анчыны тегериктин ичинен адар. Тийзе, ачы- элик болор, элик – анчы болуп солынгылаар.

Аjару: Алдында тоолокты уйдын туулеп тушкен тугинен суулап ла толгоп эткилейтен. Ол тоолокты «топ» дешкилейтен.

Тебек

1вариант. Балдар ойын ойноорго аттын кылынан эткен тебек jазагылайт. Эмдиги ойдо бу ойынды  тоолотколо  (мячик) ойногылайт.

Тебекти канча да бала ойноор аргалу. Тебекти будынын ич jаныла, эмезе будын элип-селип тебип jат. Ойыннын некелтези – тебек jерге тушпес керек. Эн ле коп тебекти тужурбей тепкен бала jенучил болуп чыгат.

2 вариант. Кем jендирткен, олор «толузин» jенучилге экелет. Jоптошкон аайынча ээчий-деечий тургулар. Jенучилдин буды jаар тебекти чачса, ол канча кире  ырада теберге албаданат. Jендирткени барып экелер.

Jенучил jастыра тепсе, ол эмезе, jендирткен бала, учуп брааткан тебегин тудуп алза, «толуни тологон» болот.

Беш карындаш, беш баатыр (сабарлардын ойыны)

Эрте танда беш карындаш, беш батыр тудужар деп сананды. Эн ле озо Башпарак карындаштар тудушты, онон Бажы-Кырлу карындаштар, кийнинен Орто-Оймок карындаштар, Обо-Чечен карындаштар, эн ле учында Кичу- Буубей карындаштар (сабарлардын баштарын бириктирип, тыныда jаба базып кыймыктадар).

Jер усти силкинди (буттарыла табылдадар)

Агаш-таш шуулашты (колдорыла jайканып, оосторыла «шу-у-у-у» деп табыштанар).

Jе кемде кемди де jенип болбоды.

Беш карындаш, беш батыр

АМыр-энчу силкинип,

Онон ары иштей берди

                                        Камчы айландырыш

Jурт jердин уулчактары энирлер сайын одордон jанган уйларын уткуп, jуулган  ойдо ойноор ойын болгон. Узун камчыны алып, баштын устиле айландырар керек. Камчыны айландырып турган бала бойы jыгылза, ол эмезе камчызын ычкынза – ойыннан чыгар. Онын ордына ойынга оско бала кирип ойноор. Кем узак камчыны jыгылбастан айландырар – ол jенучил болор.

Кодурип кор

Эки маргаанчы бел белге туруп, чаканактарынан тудужат. Ойын башталганынан ала кажып маргаанчы оскозин озо белине кодурип ийзе, онызы  - jенучил. Ойноттырганы ойынан чыгып jерин оско бала берет. Кем коп катап кодурер ол бала jенучил.

Арчуулды тут

Кандый бир арчуулды тоолокко туней эдип буулар. Бир бала айландыра турган балдардын ортозына турат. Берилген темдектин кийниндеончолоры (ортозында турган баланан башка) jугуружип бой-бойына арчуулды чачыжып jат. Ортозында турган балага учуп турган арчуулды тудар керек. Кажы чачкан баланын арчуулын тудуп алза, ол бала онын jерине барат. Ойын jанынан башталат.

Jылкы ла jылкычы

Ойыннын туружаачылары ойнойтон jер талдап, отпос кыйуларды темдектегилейт. Темдектелген jер – чеден. Бир, эмезе эки бала «jылкычы» болуп чотолот, арткандары – «аттар». «Аттар» чеденнин ичинде мантайт. «Jылкычы» чеденде турган аттарды армакчылар учурлу. Ол «аттардын» устине армакчы чачат. Армакчылаткан «ат» ойыннан чыгат. Чеденде калганчы арткан  «ат» - jенучил.

Jараттар

Балдар эки болукке болингилейт. Кажы ла болуктин балдары колдорынан тудужат. Эки болук бой-бойлорына удура тургулайт. Олордын ортозы 10-20 алтам. Жребийдин коргузизиле, баштапкы болук ойынды состорло баштайт: «Ак Терек ле кок Терек, слерге бистен кем керек?» Экинчи болук балдар удура болуктен бир-бир баланын адын адап jат. Кемнин адын кыйгырган, ол бала сыр jугурукле барып балдардын тудушкан колын «узер» учурлу. «Узуп» алза, ол болуктен бир баланы талдап, бойынын болугине апарат. «Узуп» болбозо – олордо артат. Ойыннын учында кажы болукте эн ле коп балдар арткан – олор ойынды ойноп алат.

«Јааш, јааш» (разработка игры Тандыбаевой А. А.)

Дети стоят в кругу. Водящий в середине с султанчиком желтого цвета. Дети с показом произносят слова. По окончанию слов ведущий бежит по кругу и должен успеть осалить детей султанчиком. А дети должны успеть убрать вытянутую руку. Кого осалит. Тот становится водящим.

Јааш. Јааш јаа-јаа! (капай, капай, дождь, дождь)

Бис сеге талкан берерис! (мы тебе дадим талкан)

Бис сеге кӧчӧ берерис! (мы тебе дадим крупы)

Бис сеге калбак берерис! ( мы тебе дадим ложку)

Бир эмештеҥ ји! (хлебай по-немножку).