Менин jуртым
план-конспект занятия (старшая группа)

Ӱзӱги jогынаҥ ӱредӱлик таскамал иштиҥ бӧлӱгиниҥ турултазы jаан болчомдордыҥ ӧмӧлигинде

Тема: «Мениҥ jуртым»   

Кырлыктагы балдардыҥ садыныҥ бийик  категориялу таскадаачызы Ойношева АняИвановна

Амадузы: Тӧрӧли ле jуртыныҥ аҥылу jерлери керегинде балдардыҥ билгирлерин тыҥыдары.

Кош амадулары:

«Эбире телекейлик коммуникатив таскамал»:

ачык куучын эрмекке, тилин темиктирерине ӱредери, бой-бойыныҥ ортодо ло jаан кижиле колбу тудуп билери, бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдып билери, алдынаҥ бойын ченеери, нӧкӧрине буурзак болорына таскамал берер, Тӧролин сӱӱрине ле оныла оморкоп jӱрерине таскадар.  

            «Билгирлер аларыла колбулу текши уреду таскамал»: Ӱлӱш чаазынныҥ ӱстине jапазып марля ажыра jурарына ӱредер, алтай кӱӱни угуп, онын jаражын сезерин ле сӱӱрин некеер, балдардын jилбӱзин бийиктедип, jайаандык кӧрӱм ле кееркедим jайаанын элбедер, шӱӱлтезин таскадып, бойыныҥ кичинек Тӧрӧлиниҥ jаражын ла тузазын сезерине темиктирер,

         «Су-кадык орныктырар таскамал»: бала тыныжын чын тынарын ченеери, колдорыныҥ ла буттарыныҥ учугын тыҥыдарын кичеери, бойыныҥ су-кадыгын  чеберлеерине таскадар.

Ӱредӱ таскамалга ууламjы: Jаан кижини, бойын ла нӧкӧрин угуп билери, нӧкӧринеҥ болуш сураары, бӱдӱрген ижин учына jетирери, аjарынкай болоры, бойыныҥ jедикпестерин табып, оны тузедери, ойын ажыра ээжилерди буспай бӱдӱрерине таскадар.

 Тузаланар эдимдер: аудиозапись, слайдтар, фотолор, кезип салган jуруктар, гуашь, кисточкалар, марля, ак чаазын кажы ла балага.

Озолодоҥ ӧткӱрилген иш: «Кырлык-мениҥ кабайым»- деп фотовыставка jазаары, jурттыҥ ады jарлу улустары керегинде куучын-эрмек ӧткӱрер, Тӧрӧли керегинде кеп ле укаа сӧстӧрлӧ таныжар.

           Ууламjызы: Бала jӱрӱмдик ченемелин быжуулар, куучын-эрмек тургузып, эрмектенип билер, бойы- бойлорыла нак болуп, jедикпестерин табып, оны тузедерине ӱренер, бойынын шӱӱлтезин айдып билер, ӧскӧлӧриниҥ айтканын лаптап учына jетире угар, керкеедим jайаанын элбедер.

Ӧдӧр аайы

(Балдар залга кирип, тегерийте кыс ла уул деп аайла туруп, колдорынаҥ тудужып мындый уткуул сӧс айдат:

«Jакшыны, сӱӱнчини, су-кадыкты сыйлайдыс!)

1. Талдаган темага балдарды кийдирери

 Белетеништӱ бӧлӱк. Ойын ажыра тӧзӧӧр айалга.                     

(Телефон шыҥырайт)

Таскадаачы: Алло! Jакшылар.

-Ийе, бу «Айучак»-деп, балдардыҥ сады, jаан группаныҥ болчомдоры. Мениҥ адым Аня Ивановна, слер кем? Цирк? Не керектӱ телефон соктор?

-Ийе, бистиҥ балдарыс тӧрӧл jуртты керегинде сӱреен кӧпти билер, куучындап берер. А кандый адресле слерге письмоны аткарар? Jакшы болзын! Каруузын сакыгар.

-Балдар, бу цирктеҥ телефон соктылар. Олор бистиҥ jуртка айылдап келер бойыныҥ ойын-jыргалыла, jаҥыс билбей туру бистиҥ jуртты ла бисти кайдаҥ табарыҥ. Болужарыс па? Нени эдер арга бар? Нени сананып турар?

(шӱӱп кӧргӧдий айалга)

-Балдар: Бис jурттысты jурап берерис, ороомдорды, бистиҥ садикти, jолдорды., оноҥ аткарып ийерис.

-Таскадаачы: -Jӧп. Бу мениҥ колымда бистиҥ jурттыҥ карта-схемазы бар. Тӱрген бисти тапсын –деп, агаш jурап беректер бе, бистиҥ каалганыҥ jанындагы? Ол тушта олор куучыны jоктон бисти табып алар!

-Jураардаҥ озо, бис бойыстыҥ jуртыс керегинде нени билеристи эске алып ийектер.

(куучын-эрмек ӧткӱрилет)

-Мындый сӧстӧрдӧҥ баштарга турум:

-Чыккан -ӧскӧн jериҥди адап бер?

-Кандый аймактыҥ балдары слер?

-Бойыныҥ jаткан тураҥды, ороомыҥды, толо адрезиҥди айдып бер?

-Кандый Республикада jуртап jадар?

- Кандый ороомдор бар бистиҥ jуртыста?

-Чын, Арина ла Арунат Jыламаш.Арчылаевна Келюеваныҥ ороомында jадат. Бу ороом ады jарлу jерлежис- поэтессаныҥ адыла адалган. (слайд кӧргӱзилет) Байымсур Ж.Елеусовтыҥ адыла адалган ороомдо, Советский Cоюзтыҥ Ада- Торол учун Улу jууныҥ   геройыныҥ адыла адалган. Jуртыстыҥ тӧс ороомы ады jарлу алтай бичиичи Л.В.Кокышевтиҥ адыла адалган. (экранда кӧрӱнет)

Таскадаачы: -Мен слерге jурттыҥ азыйдагы фотолорын кӧргӱзерге турум.  Алдында jуртыс кандый болгонын, лаптап кӧрӱгер.(слайдта jуруктар)

-Балдар: Туралар кичинек, ас та болгон, jараш jаан орооомдор до jок, стадион болбогон. Jарык ӧҥдӧр дӧ jок.

-Таскадаачы: Бистиҥ jурт неле аҥыланат? Неле бай?

-Балдар: Мал кабырар азырар малчыларла, jӱгӱрӱк аттарыла, Эл-ойынныҥ jенӱчил аргымактарыла, ээр-токым, ӱйген-нокто, алтай бӧрӱк кӧктӧр устарыла.

-Таскадаачы: Ийе, бистиҥ  jуртта jӱзӱн-укту мал ӧскӱрет, бистиҥ jурт мал азырар, ӧскӱрер jурт-деп, тегинду адалбаган, коп тоолу маргандарда jеҥӱчил аргымактар чыгарган. Кем адап берер ол jӱгӱӱуктердиҥ ады-jолын?

Балдар: Карлагаш, Шоҥкор, Аҥыр.

Таскадаачы: Сӱреен керсӱ, сагышту jилбиркек балдар эмтирер!

-Ээмди ойноп ийектер бе?

(«Чын адап бергин»-деп ойын ӧткӱрилет. Экранда jуруктарды кӧрӱп, танып, бала адайт: культура байзыҥыныҥ туразы, школа, почта, библиотека, магазин, стадион. ӧӧ)

Таскадаачы: Jуртыстыҥ эн ле учында кандый анылу jер барын бу мозаиканы jууп ийзер, кӧрӱне берер. Бу jакылтаны бӱдӱрерге тӱрген ӱч кижинеҥ бӧлӱнип ийектер, кем кемле иштенер кӱӱни бар бойыгар талдап алыгар.

(Башка башка кезилген jуруктар берилет, балдар кӱӱниле бӧлӱнип, jакылтаны бӱдӱрет)

Балдар: Бу «Аргымак»-деп, стадион

Таскадаачы: -Чын, бу бистиҥ эҥ кӧрӱмjилӱ, керектӱ-бистиҥ оморкодугыс, оны бу карта-схеманаҥ табып флажокло темдектеп салар.

(балдар jакылтаны бӱдӱрет)

-Сӱреен jакшы эпчил балдар эмтирер!

-Айдарда, бистиҥ jуртыс-ол бистиҥ кичинек Тӧрӧлис Ол бистиҥ jаткан турагыс, баскан ороомыс, ойногон jаландарыс ла нӧкӧрлӧрис…

- Эмди балдар сӱӱнчилу болзын-деп, экиден туруп ийектер аттарыска минеле «Jуртыстыҥ ичиле чабып ийектер!»

 (Физкультминутка ӧткӱрилет, алтай кӱӱ угулат)

Физкультминутка

Jажыл jымжак ӧлӧҥлӧ,    (   бойыныҥ jеринде араайын базат)

Адычактар мантагай           (  тизезин бийик jердеҥ кодурип jӱгӱрет)

Ару, ару суучакты               ( баштарын тӧмӧн эҥчейтип кекигилейт )    

Адычактар амзагай.                                      

Оҥ будыла тебинет,          (  оҥ будыла тебинет, будыныҥ бажын jерге тургузат) 

Сол будыла тебинет             (сол будула тебинет, будуныҥ бажын jерге тургузат)

Салкынла кожо jарыжат.     (тегерийте туруп, тӱрген jӱгӱрет)                                                      

2 Кееркедим –jайаанын элбедип тазыктырар бӧлӱк.

Таскадаачы: Эмди балдар цирктеҥ келетен нӧкӧрлӧристиҥ jакылтазын бӱдӱрер ӧй келди! Оны бӱдӱрбезес, олор бистиҥ jуртты   табып болбос. Бӱдурерис пе? (балдардын кӱӱн-санаазы)

-Нени сананып турар, балдар? Нени этсе jакшы болор? Артисттер jуртыска кирип келзе бистиғ турачагысты тӱрген табып алзын-деп?

(балдардын шуултелери)

-Мен база онойдо санандым. Каалгада турган jаан jараш агашты jурайла аткарып ийзегис, олор табар болор.

(А.Тозыяковтын «Алтайым» -деп кӱӱзи араай ойнойт, балдар ӱлӱш чаазынныҥ  ӱстине марля ажыра jуранат)

 Ӱлӱш чаазынга марля ажыра jуранар jаҥыртылу эп-арга

Кош материал №1

Таскадаачы: Кандый jайаалталу балдар, сӱрекей сӱрлӱ jараш агаштар jурадар!

Эмди бис jуруктарысты ла бистиҥ карта-схеманы конвертке салып цирк jаар аткарып ийерис. Слер канайда сананып турар, бистиҥ письмо jарамыкту болор бо? (балдар тӱп шӱӱлтелерин айдат)

3.Билерин ле билип  алганы бириктире катап кӧрӧр бӧлӱк.

Таскадаачы: Балдар бойорды «Архитектор» –деп сананып ийер. -Кандый туралар тудар кӱӱнер бар, бистиҥ  Тӧрӧл jуртыс оноҥ ары jаранзын-деп.

-Балдар: театр, цирк, бассейн, горка, карусель, зоопарк…

Таскадаачы: Сӱреен jакшы архитекторлор слердеҥ чыгар, амадуларар алаҥзу jоктоҥ бӱдер-деп иженедим!

- А эмди балдар Тӧрӧлис керегинде ӱренген кеп ле укаа сӧстӧрди эске алынып ийектер.

1 бала: Тӧрӧл jери тӧжӧктӧн jымжак,

                  Ӧскӧн jери ӧтпӧктӧн тату.

2 бала: Ӧскӧн jериҥ ӧскӧлӧбӧс,

                  Баскан jерин башкалабас.

 Ишти бааларга, билгирди кемjиири, чокымдаар бӧлӱк.

Таскадаачы: Быйан балдар, бӱгӱнги туштажу учына јетти, келер туштажуларда оноҥ ары куучын-эрмегисти улалтарыс.

 –Слерге бӱгӱнги туштажу jилбилӱ болды ба?

-Кандый аҥылу jуртыстыҥ jерлерин билип алдар?

-Анчадала нени эдерге jилбӱлӱ болды?

(балдар кӱӱн-табын айдат)

-Меге бӱгӱнги туштажу сӱреен jарады. Jакшы болзын келер туштажуга jетире!

3.Билерин ле билип алганын бириктире ле катап кӧрӧр бӧлӱк

 Кижи кайдада jӱрзе, кайда да барза jаантайын чыккан ӧскӧн jерин, кичинек Тӧрӧлин ундыбай jӱрет, ол эҥ ле сӱӱген, эҥ ле артык болуп билдирет. Слер де чыдап, ӧскӧ талага ӱренип, иштеп барарар, jе качанда Тӧрӧл Кырлыгарды ундыбай jӱрер! Эмди кол-колордоҥ бек тудуныжып, бой –бойыска кӱлӱмjигисти сыйлап ийектер бе?!

(Адакызында балдар Б.Байрышевтин «Кырлыгым» -деп кожоҥын кожоҥдойт)

Кош материал№1

Кеендик, jарашты оҥдоорын jеткилдеер бӱлӱкте «Jаҥырту кийдирер иштиҥ кемин бийиктедер jаҥы-эп арга тузаланган, ол ак чаазынныҥ ӱстине эмес, марля ажыра ӱлӱштелеген чаазынныҥ ӱстине jураныш. Мындый ууламjылу кӧп бӱдӱмдӱ jураныштар бар. Аҥылузы незинде дезе, бу ӱлӱш чаазынныҥ ӱстине кисточка ла, jапазып jураш

(монотипия), ол куру учту эдимле де jуранарга jараар.

Мынайда jураганы сакыбаган jанынаҥ jараш куулгазын берет. Jурукты лаптап кӧрзӧ, бӧстиҥ устине jураган-деп билдирет, андыйда болзо ӧткӱш кееркедимдӱ, jеҥил –деп кӧрӱнет. Оҥдӧри jарык, jараш, кӧрӱнет, ӱлӱштегенинеҥ улам ӧндӧр колболыжып, аккылайт, куулгазын берет. Бу эп-арга балдарга тузаланарга jеҥил де, эптӱде, кажыла бала jеҥил бӱдӱрип ийер аргазы бар. Бу ӧйдӧ балдар билимге jилбиркеп, шиндеерин сӱӱр, айдарда сӱреен jарамыкту болуп jат. А jаҥызы незинде дезе, jӱзӱн ӧҥдӧр марля ажыра ӧткилейт, чаазынныҥ ӱстиле эмес. Ӧҥдӧр марляныҥ ӱстинде колболыжып, jер башка кӱнниҥ чокторындый jӱгӱрӱжет, мынызын балдар сӱреен кайкап, jилбиркеп, бастыра кӱӱниле jуранат.

1.Белетеништӱ бӧлӱк

Ак чаазынныҥ эки jанын jазап ӱлӱштеер. Ӱлӱш чаазынды тӱс jерге тӱзедип салар. Марляныҥ  ӱзӱгин (чаазыннаҥ эмеш jаан болор учурлу) база jазап ӱлӱштейле, чаазынныҥ ӱстине jаба салар. Алакандарла jазап тӱзедер, бирде чырыш jок болор учурлу.

2.Иштееп баштаар бӧлӱк.

Кисточканы алып ӱлӱштеп керектӱ ӧҥди сузуп, калыҥ  уймашла jураар. Калыҥ уймалган будукты ӱстинеҥ  база суула jыжар, марля ӱлӱштелип алдында чаазынга ӧҥдӧр акканча. Кырлыарын чокум –jарт болзын –деп, кисточканыҥ учыла ол эмезе кандый бир палочкала, ӧҥдӧрди келиштире jураар.

3. Кееркедим jайаанын кӧрӧри.

Чаазыннаҥ марляны чупчып ийер. Чаазында кееркедилген ӧҥдӧрлӧ jапшынган jурук артар. Кисточканыҥ чичке учыла jедикпес jерлерин jурап ийер, арткан агып, jӱгӱрген ӧҥдӧрлӱ  будукты штрихтерле jурап ийер аргалу. Анайып куулгазынду jурукты ӧскӧ уймалган ӧҥдӧрлӧ jарандырып ийер аргалу. Оныҥ учун бу эп-арганы ар-бӱткенди (пейзаж) jураганы jарамыкту болор.

Бу берилген эп-арга jурукка jетире айдылбаган, суракту, куулгазынду, jараш бӱдӱм берип jат-деп айдарга jараар.

Кош материал№2

Cӧстӧри ле кӱӱзи Б.Байрышевтиҥ

«Кырлыгым»

Таҥдакталып, таҥ атты

Тамырланып,кӱн чалыды,

Тӧрӧл jуртымда суучактар шоркырайт,

Сӱӱнчи ,ырысты биске экелет.

Кырлу,кырлу, Кырлыгым!

Аржан суулу Кырлыгым,

Кырлу, кырлу Кырлыгым

Куннеҥ кӱнге, айдаҥ,айга jаранат

Тулайтыда Jаан Боочы

Ада-энемниҥ байлу бооч

 Jаан ӧзӧктӧ иштеҥкей койчылар

Тӧрӧл jуртымныҥ озочыл jииттери

Приложение №1

Легенда о кедре

Однажды в глухой кедровой тайге утомленный охотник расположился  на ночлег под древним развесистым кедром. Кедр был очень стар, ветви его от времени изогнулись, ствол весь покрылся извилинами, а на земле под ним образовался метровый слой хвои, опавшей за всю его жизнь. Уютно и тепло стало уставшему человеку на такой мягкой перине, крепко заснул охотник на прекрасной хвойной подстилке. Но на рассвете проснулся оттого, что его чуткое ухо уловило, чей-то стон. Прислушался охотник и услышал тихий разговор. Это разговаривал старый кедр, под которым спал охотник, с молодым, стоящим рядом. Старый кедр стонал и жаловался молодому, что обессилел и не может больше стоять.-Что ж ты не падаешь, ведь я слышал об этом вчера?-удивленно заметил молодой кедр. Я  упал бы еще вчера,- ответил старый кедр,- но подо мной лег спать уставший человек. Пожалел охотник старый кедр, поднялся, крепко обнял его когда-то могучий ствол, и отошел в сторону. Тут же закачался старый кедр и со вздохом облегченно упал на землю.

Литература

Е.Н.Тобоева «Реализация этнокультурной составляющей образования в дошкольных образовательных учреждениях»,Горно- Алтайск,2012ј

Байрышев Б.В, бистиҥ јайалталу кожоҥчы " Топшуурым" деп кожоҥ

Иркитова О.С «Оогош болчомдордыҥ турачагыныҥ таскадаачыларына алтай тилди ӱредерине болушту иштер»,Горно-Алтайск 2020ј

Киндикова А.В."Жанровое своеобразие и художественный мир произведений Бориса Укачина"

Укачин Б.У "Кырларда ӧскӧн мӧштиҥ бӱри", ӱлгер

Укачин Б.У «Туулардыҥ ээзи»,ӱлгер