Сказки на тувинском языке
методическая разработка по художественной литературе (средняя группа) на тему

Бирле катап Буга, хой, хаван, диис база аскыр дагаа аргага чурттар деп шиитпирлеп алганнар.

Чайын аргага оларга хостуг шолээн, дыштыг болган! Оът-сиген буга биле хойга хой болган, хаван теректер адаандан чочагайлар казып чип, диис куске тудуп чип, аскыр дагаа –даа чуу боор кат-чимис, курт – кымыскаяк тып чип чайлаанар. Оларга чугле чъас чай бээрге берге болган.

Ынчаар чай-даа эрткен, орай кус душкен, арга ишти сооп эгелээн. Кыжын чурттар казанак тудуп алыр деп, Буга сактып келген. Оон соонда Буга-даа чуу боор аргага Хойга ужуражы бериптир.

- Кады денге, кыжын чурттаар казанактан тудуп алыылам, мен аргадан чудук соортур мен, а сен Хой чудуктарнын картын  картаар сен. – деп Буга чугаалаан.

- Ынчаалы харын, - деп, Хой чопшээрешкен.

Буга биле Хой,  Хаванга ужуражы бергеннер.

- Че, хаван бистин биле кыжын чурттаар казанактан тудуп алыр бис бе, бис чудуктар дажып, чудуктун картын картаар бис, а сен дой-довурак чугудуп, тууйбу (кирпич) кылып, изиг – демир сугууну (печка)  кылыр сен.

Хаван база чопшээрешкеш Буга, Хой биле кады чорупкаан.

Буга, Хой база Хаван Диисти коруп каанар.

- Экии, Диис! Че  кыжын чурттаар казанактан тудуп алыр бис бе, бис чудуктар дажып, чудуктун картын  картап,  дой-довурак чугудуп, тууйбу  кылып, изиг - демир (печка)  кылыр бис, а сен чингис дажып, казанактын ханазын сыскыыр сен.

Диис база оларнын биле кады чорупла каан.

Олар аргага Аскыр-дагаага ужуражы бергеннер.

- Экии, Аскыр-дагаа, че кыжын чурттаар казанактан тудуп алыр бис бе, бис чудуктар дажып, чудуктарнын картын  картап,  дой-довурак чугудуп, тууйбу кылып, изиг - демир (печка)  кылып, чингис дажып, казанактын ханазын сыскыр бис, а сен казанактын кырында серизин (патолок) дуглаар сен.

Дагаа база-ла чопшээрешкен.

Олар шупту эжешкилер, аргага  казанак тудар, кургаг, черни тып алгаш, чудуктарын соорткеш, чудуктарынын картын картааш, тууйбунну кылгаш, чингисти база соортуп алгаш – казанагын кылып тудуп эгелээннер.

Казанаандаа чуу боор тудуп, суугуузун кылгаш, ханаларын сыскааш, серизин база дуглап алганнар. Кыжын оттулар токпак ыяштарын белеткеп алганнар чувен иргин.

Кадыг – дошкун соок кыш келген, арга ишти соой берген, а эжишкилернин дириг-амытаннарнын казанагы чылыг болган. Буга биле Хой шалада удуп, хаван шала адаанда удуп, а диис суугуу кырында ырызын ырлап каап, аскыр-дагаа адагашка турумчуп алганнар чувен игрин.

Эжишкилер – найыралдыг чурттап турганнар.

Арга иштинге чеди аштангы борулер тояп чорраш, чаа казанакты эскерип кааннар. Борулернин бирээзи мынча деп –тир:

- Мен баргаш коруптейн, бо казанакта кымнар чуртап турар эвес. Удавайн колбейн барзымза, менээ дузалажыр силер, -деп – тир.

Казанакче кире бергеш Хойга таваржы беген. Хой кайнаар баарын билбейн, азыга сынны бергенш, коргунчуг уну-биле  эде берген:

- Бэ-э-э!... Бэ-э-э! Бэ-э-э!

Боруну корупкаан Аскыр-дагаа адагаштан ужуп келгеш чалгыннары – биле часкай бээр.

- Ку-ка-ре-ку-у!..

Диис сугуудан дуже халааш, алгыра берген:

- Мяу-мяу! Мяу-мяу!

Ол аразында Буга боруну бир ускен.

Хаван дыннап кааш шала адаандан унуп келгеш эде берген:

- Хрю!.. Хрю! Хрю!.. Мында кымны чыптейн?

Боргу корканындан, арай деп-ле казанактан уне халааш, эштери борулерни:

- Дурген моон ырап чоруулунар, дурген дезиннер!

Ону борулер дыннааш, дезип ырадыр халчып чорупла каанар.

Олар таа чежеге дээр халаан, шаа тонуп шылай бергеннер. Дыштанып алыр дээш турутканнар. Оларнын аразында кырган бору айтырып тыр:

-    Казанакка кире бээримге – мени дыка кончуг дуктуг бирле дириг амытан кайгап тур, кырындан часкагылап, адандан дырбактанып! Оон бир азыгдан улуг мыйыстары-биле мени би русту! А оон эн адаандан мынча деп алгыра-дыр: Мында кымны чиптейн?  Мен оортан арай депле унуп келдим! – деп бору чугаалап тур эвес бе.  Ол олчаан борулер казанакче чоокшулавас апарганнар.

А казанакта дириг-амытаннар оон-даа улаштыр эп-найыралдыг чурттап артканнар.