Открытые занятия в средней и в старшей группе
план-конспект занятия (старшая группа) по теме

Ньургун Боотур Кытай Бахсылааны ууска тимир куйаҕын, сэбин-сэбиргэлин оҥорторуута

 (аһаҕас тэрээһин торума)

                                                          Оҕо ситимнээх саҥатын сайдыыта,

 алтыһыыта, дьон-аймах эйгэтигэр киириитэ, кэрэ эйгэ

                                                 билии-көрүү эйгэлэрэ дьүөрэлэһиилэрэ

4-5 саастаах оҕолорго ыытыллар тэрээһин

Кулун тутар 1 күнэ, 2016 сыл

Тэрээһин соруга: Инники билсибит олугу билиилэрин чиҥэтии; Пропп карталар көмөлөрүнэн олоҥхо олугун ис хоһоонун оҕо ситимнээн кэпсиирин ситиһии; олоҥхо геройдарын ааттыылларын, олоҥхо тылын туһанан уустаан-ураннаан дьүһүннүүллэрин ситиһии; мүччүргэннээх сырыыларын ырытыы; тимир ууһун тэрилин билиитин чиҥэтии.

Тэрилэ: Магнитофон, телевизор, флешка, Д. Колесов “Дьулуруйар Ньургун Боотур олоҥхото” диискэ; хомус, тимир уһаарыытын, ат туйаҕын тыаһа, тимир ууһун тэриллэрэ (дьиҥнээх, макет), олоҥхо орто дойдутун көстүүлэрэ, олугунан Пропп-карта, бухатыыр таҥаһа, сэбиргэлэ, бэргэһэтэ.

Инники үлэ: олоҥхону ааҕыы, остуол урамньытыгар оонньооһун, олоҥхо бухатыырдарын туһунан сэһэргэһии, “Бухатыыр ата” хамсаныылаах оонньуу; Олоҥхо олугун туһунан олуктаах түгэннэри быһаарсыы, сэһэргэһии; Пропп картанан ууран олоҥхону кэпсээһин; тимир ууһун, тэрилин тутан-хабан, ойууга көрүү.

Тэрээһин хаамыыта:

I киирии түһүмэх: Магнитофоҥҥа хомус тыаһа тыаһыыр. Онтон тимири уһаарар тыас иһиллэр. Балта уонна кытаҕас тутуурдаах Кытай Бахсылааны (иитээччи) киирэн кэлэр:

К.Б.: - Аламай күн сыламынан! (тоҥхойор). Ханна кэллим? (“Кустук” бөлөххө, “Биһик” детсадка). –Оо, сөпкө кэлбит эбиппин. Манна оҕолор олоҥхо туһунан олус бэркэ билэллэр диэбиттэрэ. Дьэ билиигитин көрө-истэ тиийэн кэллим. Ким миигин биллэ? (Тимир ууһа, Кытай Бахсылааны). – Мин үтүө доҕорум, Ньургун Боотур ыыппыт ыйытыыларыгар сөпкө хоруйдааҥ (олоҥхону төһө өйдөөбүттэрин, билбиттэрин быһааран, олукка көстөр түгэннэрин ыйытыахха сөп).

1. Ньургун Боотур Күн Айыы дьонун көмүскүү киирэн баран туох дии санаабытай? (сэбэ-сэбиргэлэ, таҥнар таҥаһа суох)
2. Дьулуруйар Ньургун Боотур кыргыһыыга туттар сэбин-сэбиргэлин оҥорторо ханнык дьоҥҥо, кимнээххэ тиийбитий?
3. Тоҕо уһанар дьиэ улахан уонна тимир буоларый?
4. Хайдах быһыылаах-таһаалаах дьону көрбүтүй?
5. уус киһи хайдах харахтааҕый, Тоҕо хааһа-кыламана суоҕуй?
6. Тоҕо уус дьон  “бэкир хара дьон” буолалларый?
7. Тоҕо уус киһи бухатыыр куйаҕын үс хос гына оҥороруй?
8. Тоҕо бухатыырдарга кыргыһар сэби-сэбиргэли оҥорон баран кинилэри алҕааччыларый?
9. Кытай Бахсылааны: - Эһиэхэ мин алгыспын кэпсээбит үһүлэр. Ким билэрий, мин туох диэччибиний?

К.Б.: - Маладьыастар! Ойууга көрүҥ эрэ, тимир ууһа хайдах гыммытый? (тимир ууһун тэриллэрин тутан көрдөрө-көрдөрө хамсанар, оҕолор үтүктэллэр)

Сынньалаҥ: хамсаныы “Тимир ууһа”.

II сүрүн түһүмэх:

К.Б.: -Олоҥхо туһунан билэллэр диэбиттэрэ чахчы эбит, маладьыастар! Оҕолор, мин эһиэхэ бухатыыр сэбиргэлин, куйаҕын туһунан кэпсиим. Эһиги болҕойон олорон көрүҥ, сэргээҥ (телевизорга ойууну көрүү). 3 Тимир ууһун туттар тэриллэрин ааттаталааҥ (балта, кыстык, күөрт, игии, кытаҕас)

К.Б.: -Оҕолор, бухатыыр кыргыһыыга туттар сэбиргэлин хайдах оҥоһулларын билиэххитин баҕараҕыт дуо? Оччоҕо мин кырачаан көмөлөһөөччүлэрим буолуҥ (фартук кэтэрдэр, тимир тэриллэрин ааттыы-ааттыы таптайан батас оҥорор, оҕолорго саайтарар, игиинэн аалар, оҕолор бөлөхтөргө арахсан тимир тэриллэринэн “уһаналлар”).

К.Б.: -Оо, сытыы батас буолла. Умнумаҥ, уһуктаахтан-биилээхтэн сэрэнэ сылдьыҥ, мээнэ далбаатаамаҥ!

III түмүк түһүмэх:

К.Б.: -Ньургун Боотур Айыы дьонун көмүскүүргэ туттар сэбиргэлэ, көмүскэнэр таҥнар таҥаһа суох буолан ханна барта этэй? (Кытай Бахсылааныга). Ол туһунан миэхэ кэпсээҥ эрэ (пропп картаҕа оҕолор олугу ууран кэпсииллэр).

К.Б.: -Маладьыастар, ол иһин даҕаны Ньургун Боотур аллараа дойду бухатыырын, Уот Уһутаакыны кытта кыргыһан кыайбыта (тоҥсуйар тыас иһиллэр, ааҥҥа чугаһыыр, өҥөйөн көрөр). –Оҕолор, тимир ууһа элбэх үлэлээх, биир бухатыырга батас наада буолбут, онон мин салгыы үлэлиэм. Онтон эһиэхэ бэлэхтээбит куйахпыт таҥнан баран бөлөххүтүгэр айаннааҥ, бу дөһөгөй Айыы оҕолоро эһиэхэ айаҥҥытыгар доҕор атас буолуохтара. Миэхэ көмөлөспүккүтүгэр махтанабын, куруук кыайыылаах буолуҥ диэммин харысхал бэлэхтиибин. Көрсүөххэ дылы, оҕолор!

Антоновкатааҕы оҕону сайыннарар киин А.Г. Габышев аатынан детсад

“Байанайдыын көрсүһүү”

Байанай нэдиэлэҕэ тыл сайдыытыгар тэрээһин

“Кустук” бөлөх (4-5 саас)

Иитээччи Ноговицына М.А.

2015с

 “Байанайдыын көрсүһүү”

(аһаҕас тэрээһин торума)

                                                          Оҕо ситимнээх саҥатын сайдыытыгар,

                                                 Билии-көрүү эйгэтигэр (познавательная ОО)

4-5 саастаах оҕолорго ыытыллар тэрээһин

Байанай. Сэтинньи ый 12 күнэ, 2015 сыл

Тэрээһин соруга: 

• Ойуур кыылларын тустарынан оҕо билиитин кэҥэтии;
• дьүһүннүүр быһаарыы тыллары – даҕааһыны буларга үөрэтии;
• көхтөөх хамсаныыны, көрөр-истэр-, өйгө хатыыр- үөрүйэхтэри, болҕомтону, толкуйдуур дьоҕуру сайыннарыы
• айылҕаҕа харысхал сыһыаны үөскэтии
• өбүгэ сиэрин-туомун билиһиннэрии.

Тэрилэ:

Магнитофон, интерактивнай доска, флешка, “Кыыллар саҥалара”, “Ойуур тыаһа” дискэтэ, кыыллар ойуулара, харыйа, талах макета, Байанай куукула, кырыллыбыт кыыллар, “Ойуурга сылдьыы” быраабылатын ойуулара.

Инники үлэ: ойуур кыылларын туһунан сэһэргэһии, “Хайыһардаах булчут” хамсаныы, кырыллыбыттан бүтүнү таһаарар остуол оонньуута, тыал, хаар тыастарын истии, ойуурга сиэрдээхтик сылдьыы быраабылатын ойуутунан сэһэргэһии.

Тэрээһин хаамыыта:

I киирии түһүмэх: 2-3 мүн:

Иит: - Оҕолор, миигин кытта ким ойуурга барсыан баҕарарый? Онно тиийэн кыһыҥҥы ойуурга туох баар буоларын көрүөхпүт.  

Бэлэмҥит? Онно тугунан барабыт-айаммыт ыраах ээ. (Иитээччи “угаайыылаах”ыйытыыларыгар оҕолор этиилэрэ).

Массыына иһигэр бары баппаппыт, элбэхпит.

Самолетунан көтөргө ойуурга порт суох,

Поеһынан барыахпытын тимир суол суох

Автобуһунан айанныахпытын ойуурга киэҥ суол суох.

Хайыһар кэтэн барыахха. Бары сатаан хайыһардыыгыт? Сатаабат оҕоҕо ким көрдөрүөй? Икки илиибитинэн, атахпытынан хамсанабыт, бардыбыт! (көрдөөх ырыа магнитофоҥҥа тыаһыыр, онтон ойуур тыаһын музыката иһиллэр).

II сүрүн түһүмэх: 13-15 мүн:

Иит:- Ойуурга тиийэн кэллибит. Тула өттүгүтүн көрүнүҥ! (мастар макеттара, экраҥҥа кыһыҥҥы хартыына, музыка...) Эчи кэрэтиэн! Чуумпуруҥ эрэ оҕолоор, иһиллээҥ эрэ. Кыһыҥҥы ойуурга олус чуумпу буолар. Ким да айдаарбат, тыаһаабат.

Салгына ырааһын! Ытыскытын нэлэтиҥ эрэ. Хаар кыырпахтара түстүлэр. Үрэн кэбиһиэххэйиҥ. (тыыныы эрчиллиитэ: “Үтүлүктэн хаары үрүү” – муннунан салгыны эҕирийэн баран айаҕынан таһаарыы).

Хачыгырыыр тыас иһиллэр. Мас быыһыттан Байанай тахсар.

Байанай: - Үтүө күнүнэн, оҕолоор!

Иит. уо. оҕолор: Үтүө күнүнэн, эһээбит!

Б: - Оо, чуумпу да оҕолор эбиккит дии, маладьыастар! Тоҕо кэллигит?

И – Кыһыҥҥы ойууру билсээри

Б:- Ойуурга сиэрдээхтик сылдьыыны билэҕит дуо?

О:-Билэбит!

Б:-Дьэ, оччоҕо мин ыйытыыбар хоруйдааҥ (Байанай уруһуйдаммыт быраабылалары көрдөрөр – оҕолор хоруйдууллар)

1. Уоту оттуллубат.
2. Кыыллары, көтөрдөрү Уйалары алдьатыллыбат.
3. Ойуурга айдаарыллыбат.
4. Бөҕү ыһыллыбат.
5. Оту-маһы тоһутуллубат.

Б:-Маладьыастар! Быраабыланы билэр эбиккит! Оччоҕо баһаалыста ыалдьыттааҥ, ааһыҥ!

-Ыллыгынан хаамтыбыт, хаамтыбыт, хаамтыбыт...

Тохтооҥ! Ким эрэ көрөр?

Оҕолор төгүрүччү хаамаллар. Талах быыһынан көрөллөр. Ханнык кыылы көрбүттэрин этэллэр. Онтон этиллибит кыылы хамсанан төгүрүччү хаамаллар.

Б: -Дьэ, маладьыас да оҕолоргут! Кыыллары куттаабатыгыт. Мин ойуурум олохтоохторун көрдүгүт? Көрдүгүт. Билигин кинилэр хайдахтарын кэпсэтиэххэ.

Дид.оонньуу: “Кини хайдаҕый?” (Байанай кыыл ойуутун, биирдии оҕоҕо көрдөрөр, оҕолор ааттыыллар уонна ол кыыл хайдаҕын көрөн кэпсииллэр. Оҕолор хоруйдаабыттарын кэннэ Байанай бэйэтин кэпсээнинэн кыыл туһунан ситэрэн биэрэр).

-Бу – эһэ. Кини хайдаҕый? (маадьаҕар, улахан, сахсаҕар түүлээх, хагдаҥ (бурый), кутталлаах, күүстээх).

Б:-Саамай сөп. Эһэ отонунан, дьиикэй мүөтүнэн аһылыктанар. Кыһын сылаас арҕаҕар утуйан кыстыыр.

-Бу – саһыл. Кини хайдаҕый? (кытархай, көп түүлээх, албын).

Б:-Саһыл-тириитинэн киэн туттар. Кини  суолу сотон кистиир көп кутуруктаах. Уйаҕа олорор. Кутуйаҕы уонна куобаҕы бултаан сиир.

-Бу – тииҥ. Кини хайдаҕый? (кытархай, түргэн, көп түүлээх, сымса).

Б:-Тииҥ эмиэ уйатыгар киирэр хайаҕаһы бүөлүүрүгэр көмөлөһөр көп кутуруктаах. Онтон дьиэтэ мас төрдүгэр баар, үөһээ олохсуйар. Кини эриэхэни, тэллэйи, отону сиир аһылыктаах. Кыһынын бороҥ, онтон сайынын – кытархай дьүһүннэнэр. Кыһын хаһаас хомунан бэлэмнэнэр.

-Бу – куобах. Кини хайдаҕый? (бороҥ, уһун кулгаахтаах, куттас, кылгас кутурктаах).

Б:-Куобах дьиэтэ суох. Кини от-мас анныгар саһан уйаланар. Кыһынын тириитэ үрүҥ, онтон сайынын – бороҥ буолар. Мас хатырыгынан, туораахтарынан аһылыктанар.

-Бу – бөрө. Кини хайдаҕый? (бороҥ, тиистээх, аһыылаах, кутталлаах, кыыһырбыт).

Б:-Бөрө бороҥ өҥнөөх, уһун кутуруктаах уонна сытыы тиистээх. Саһыл курдук кутуйаҕы уонна куобаҕы бултаһан аһылыктанар. Олорор дьиэтэ – хороон.

Б:-Дьэ, ойуурум олохтоохторун туһунан кэпсээтим. Өссө эһиэхэ бэлэхтээхпин – кырыллыбыт ойуулаах хартыыналар (сумкатыттан хостуур). Пахыай, хартыыналарбын ким эрэ буккуйан кэбиспит. Хайдах гынабын? Барыта баарын суоҕун бэрэбиэркэлииргэ көмөлөһөҕүт дуо?

О:-Көмөлөһөн!

Дид.оон.: “Кырыллыбыттан бүтүнү таһаар” (3-4 чааска кырыллыбыт тыыннаах кыыл ойуутун таһаарыы).

III түмүк түһүмэх: 3-4 мүн

Б:-Хата, барыта баар эбит. Бу мин эһиэхэ бэлэҕим. Бөлөххүтүгэр тиийэн эмиэ хомуйаарыҥ, биһигини санаарыҥ. Эһиги миэхэ көмөлөспүккүт иһин, кистэлэҥмин арыйыам: кыыллар эмиэ кэпсэтэллэрин билэҕит дуо? Ол гынан баран, бэйэлэрин тылларынан, кыыл саҥатынан кэпсэтэллэр. Истиэххитин баҕараҕыт? Оччоҕо хараххытын симиҥ уонна истиҥ (кыыл саҥата магнитофоҥҥа холбонон иһиллэр, тыаһы-ууһу Байанай ким саҥата буоларын кэпсиир).

Иит:-Улахан махтал, Байанай! Ойуур кыылларын, олохтоохторун туһунан элбэҕи биллибит: кинилэри көрдүбүт, өссө саҥаларын иһиттибит.

Б: -Итинэн бүппэт! Ойуур элбэх кистэлэҥнээх уонна таабырыннаах. Араас дьиктилэрдээх: харамайдар, көтөрдөр, сибэккилэр, мастар. Олор тустарынан билиэххитин баҕарар буоллаххытына – кэлэ сылдьаарыҥ! Эһигини үөрэ-көтө көрсүөҕүм! Дьиктини көрдөрүөҕүм!

Иит:- Ыҥырыыгыт иһин улахан махтал! Онтон биһиги төннөр кэммит тиийэн кэллэ! Оҕолор, хайыһаргытын кэтиҥ уонна айаммытыгар турунуохха! Бөлөхпүтүгэр төннүөххэ!

Б:-Көрсүөххэ дылы, оҕолор!

О: -Көрсүөххэ дылы! (иитээччи оҕолору кытта “хайыһардаан” көрдөөх музыкаҕа хааман тахсаллар).

Тэрээһин технологическай картата

«Айога»

(5-6 саастаах оҕолрго остуоруйаны кэпсээһин)

Соруктар:

Иитэр соруктар: ийэҕэ истиҥ сыһыаны, сүгүрүйүүнү иитии; ийэ туһугар кыһаллар, ийэҕэ көмөлөһөр баҕа санааны үөскэтии; сүрэҕэ суох оҕо үтүө киһи буолбат, дьоннуун сатаан олорбот кыыл-көтөр курдук буолар диэн санааны оҕоҕо тиэрдии.

Сайыннарар соруктар: о5о бол5ойон истэн айымньы тобул санаатын өйдүүрүн ситиһии; тойоннуур, түмүктүүр сатабылын сайыннарыы.

Үөрэтэр соруктар: о5о тылын байытыы, (мырдыччы туттубут, кэрэ дьүһүн буомурбут, быар куустубут, киэр хайыспыт), өйдөбүлү чопчулааһын (бэрдимсэх киһи - бэйэтин бэрдин, үчүгэйин билиммит, киэбиримсэх киһи).

Эйгэлэр дьүөрэлэһиилэрэ: уус-уран айымньы, киһи-аймах эйгэтэ, ийэ тыл сайдыыта, хамсаныы, кэрэ эйгэтэ, алтыһыы-бодоруһуу эйгэтэ.

Кэпсээһин тэрилэ: Проектор, фланелеграф, оҕо ахсаанынан остуоруйа ойуулаах бакыат. Дискэлэр, флешка. Ийэ туһунан художниктар үлэлэрэ: А.Дюрер «Мадонна с цветком ириса», А.Дейнека «Мать», Б.Кустодиев «Утро».

Хаамыыта:

I Киирии түһүмэх:

1. Иитээччи: - Дорооболоруҥ оҕолор! Мин аатым Марианна Алексеевна диэн. Мин бырааһынньыктары наһаа сөбүлүүбүн, куруук кэтэһэбин. Сотору ханнык бырааһынньык буолаары турарый? (оҕолор хоруйдара).
2. Иитээччи: - Мин ийэбин олус таптыыбын. Кини хаартыскатын ыраах бардахпына илдьэ сылдьабын.    Бу баар, мин ийэм барахсан. Атын дьон эмиэ төрөппүт ийэлэрин олус таптыыллар, хаартыскаҕа түһэрэллэр. Онтон художниктар Серебрякова, Кустодиев, Дейнека уо.д.а. ийэлэрин мэтириэтин уруһуйдууллар. Ону Аан дойду дьоно бары астына, сөҕө-махтайа көрөллөр. Эһиги ол хартыынаны көрүөххүтүн баҕараҕыт?

II-Сүрүн түһүмэх:

1. Ийэ туһунан хартыыналары проекторынан көрүү (2-3 харт.).

Иитээччи: - Бу художниктар бэйэлэрин хартыыналарыгар ийэ уонна оҕо тапталын хоһуйаллар. 1. Көрүӊ эрэ, бу ийэ оҕото утуйан хаалбытын нарыннык кууһан көтөҕөн турар; 2. онтон бу хартыынаҕа оҕолор ийэлэригэр көмөлөһөн, яблоко хомуйаллар. Кинилэр ийэлэрин наһаа таптыыллар, харыстыыллар. Ийэлэрин кытта бииргэ сылдьаннар наһаа үөрбүттэр; 3. кыра эрдэххитинэ ийэҕит бу ийэ курдук эһигини элбэхтик бүөбэйдээбитэ, көтөхпүтэ.

Бүтэһик хартыынаҕа тиийэн Иитээччи: - Ким кэпсиэй, манна туох көстөрүй? (оҕо кэпсиир, ыарырҕатар түгэнигэр көмөлөһөбүн: оҕото тугу гыммытын иһин кууһан олороруй?).

Сынньалаӊ:

Иитээччи: - Бу художниктар ийэлэрин олус таптыыллар, кинилэргэ куруук көмөлөһөллөр эбит. Эһиги ийэҕит дьиэтээҕи үлэтигэр көмөлөһөҕүт дуо? Көрдөрүҥ эрэ, тугу көмөлөһөҕүтүй, хайдах гынаҕыт? (хайдах көмөлөһөллөрүн хамсанан көрдөрөллөр).

- Ас астыыр, тиэстэ мэһийэр.

- Таҥас сууйар, быаҕа ыйыыр.

- Муоста сотор, тэрээпкэтин ыгар.

- Иистэнэр.

Маладьыастар!

2. Проекторынан остуоруйаны кэпсээһин.

Иитээччи: - Нанай омук кыыһын  туһунан остуоруйа  истиэххитин баҕараҕыт дуо? (Слайдалары көрдөрөн остуоруйаны кэпсиир).

3. Истибиттэрин чиӊэтии.

Иитээччи: - Айога туһунан остуоруйаҕа туох буолбутун хамсанан көрдөрүөҕүӊ.

Үтүктэн хамсаныы: оҕолор бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи төгүрүччү тураллар

а) Айога бэйэтин кэрэтин көрүнүүтүн, бэрдимсийиитин көрдөрүү (сөҕөр-махтайар, хайҕанар, киэбиримсийэр).

б) ийэтин сорудаҕын толорботун, ылымматын көрдөрүү (мырдыччы туттар, киэр хайыһар, быар куустар).

в) киэбирэн, бэрдимсийэн лэппиэскэни ылбатын, кыыһырарын, далбаатанарын көрдөрүү.

г) далбаатаммыт илиилэрэ кынат буолан сапсынарын көрдөрүү (соһуйбут, куттаммыт сырайдаах сапсынар).

д) хаас буолан, хахаара- хахаара көтөрүн үтүктэн эргиччи хаамыы.

4. Остуоруйа тобул санаатын ылыммыттарын чопчулааһыӊӊа сэһэргэһии:

Фланелеграфка остуоруйа түгэннэрин уурталаан оҕолортон иитээччи ыйытар:

1. - Маҥнай Айога хайдах кыыс эбитий? (үлэһит, үчүгэй кыыс)
2. - Кини тоҕо бэрдимсик уонна сүрэҕэ суох кыыс буолбутуй? (дьон хайгыырыттан бэйэтин билиммит, киэбирбит).
3. -Ийэтэ көмөлөс диэн көрдөстөҕүнэ, Айога тоҕо буолумматый, көрдөһүүнү толорботуй? (кыраһыабайым сүтэн хаалыа диэн харыстанан наһаа бэрпин диэн бэрдимсийэн, ийэтин тылын истибэт).
4. - Ийэтэ лэппиэскэни Айогаҕа биэрбэккэ, тоҕо атын кыыска биэрдэ? (Ол кыыс көмөлөспүтүн иһин).
5. - Айога тоҕо ыала кыыс бэрсибит лэппиэскэтин ылбата? (наһаа бэрдимсик буолан миэхэ бүтүн лэппиэскэни барытын биэрбэтэ диэн кыыһыран).
6. - Айога тоҕо хаас буолан хаалла? (кини ийэтин таптаабат, бэйэтин эрэ таптыыр, наһаа бэрдимсик, киэбиримсэх кимиэхэ да көмөлөспөт).
7. - Эһиги санааҕытыгар Айога хайдах гынан төттөрү кыыс оҕо буолуон сөбүй? (ийэтин таптаатаҕына, киниэхэ көмөлөстөҕүнэ).

III. Түмүк түһүмэх:

1.  Остуоруйаны атыннык түмүктээ.

Иитээччи: - Оҕолоор, эһиги бу остуоруйаны атыннык бутэрэн хайдах оҥоруо этигитий?(2-3 оҕоттон).

2. Айогаҕа көмө.

Иитээччи: - Оҕолоор, айылҕа иччитэ Аан Алахчын аптаах  сурук ыыппыт.

Иитээччи ааҕар: «Үтүө күн! Оҕолоор, Айогаҕа көмөлөһүөххүтүн баҕараҕыт дуо? Айога туһунан ыйытыыларга сөпкө хоруйдаатаххытына Айога үчүгэй кыыс буолан төннүө. Аан Алахчын».

а) Хайдах кыыһы бэрдимсик кыыс диэн ааттыылларый?

б) Кэрэ дьүһүнүм буомуруо диэн Айога үлэлээбэт. Ол аата кини туох диирий? (кырасыабайым сүтэн хаалыа диэн).

в) Быар куустубут, киэр хайыспыт диэни туттан көрдөрүӊ.

Иитээччи: - Маладьыастар! Айогаҕа көмөлөстүгүт. Махтал.

3. Оҕолорго пакет түҥэтиллэр.

 - Оҕолоор, бу Аан Алахчын эһиэхэ махтанан ыыппыт пакеттарыгар остуоруйа ойуулара бааллар. Эһиги дьоҥҥутугар Айога туһунан остуоруйаны бэйэҕит баҕаҕытынан атыннык бүтэрэн кэпсиэххитин сөп.

Бүгүн истибэтэх оҕолорго, доҕотторгутугар, эмиэ кэпсээриӊ, көрдөрөөрүӊ.

А. Г. Габышев аатынан оҕону сайыннарар киин

“Нап-намчы ньургуһун – сандал саас илдьитэ”

Иитээччи Ноговицына М. А.

айылҕа эйгэтигэр

дьүөрэлэспит тэрээһин

5-6 саастаах оҕолорго

2016

“Нап-намчы ньургуһун”

(кинигэ оҥоруута суһал барылынан үлэ)

Тэрээһин соруктара:

• Оҕону сайыннарыыга

ситимнээх саҥаны сайыннарыыга – истибит хоһооннорун кэпсээһин; тобуллаҕас өйү сайыннарыыга – айылҕа көстүүтүн ситимин, бэйэ-бэйэттэн тутулуктааҕын быһаартарыы, анал бэлиэнэн саас саҕаланыытын схематын оҥорторуу (мнемоника); айылҕаны, дьыл кэмин уларыйыытын оҕо билэ-көрө сатыыр дьоҕурун сайыннарыы

• Оҕо билиитин хаҥатыыга

дьыл кэмэ уларыйар хаамыытын (саҕаланыыта, ортото, бүтүүтэ) оҕолуун быһаарыы; оҕо ийэ тылын байытыы (алаас, муус чопчута, халдьаайы быара, харалдьык, сандал, илдьит, нап-нарын, хойуу)

• Оҕону иитиигэ

тулалыыр айылҕа уларыйыытыгар кэрэхсэбили үөскэтии; айылҕа кэбирэҕин, уостар-кэхтэр туруктааҕын өйдөтүү, айылҕаны силигилии сайыннарар санааны, айылҕаҕа харысхал сыһыаны иитии.

Оҕо сайдар эйгэлэрин дьүөрэлээһин: 

 Айылҕа эйгэтэ – саас бастакы ильдиттэрэ; ийэ тыл сайдыытын эйгэтэ (уус-уран айымньы – Ин. Сыроватскай “Ньургуһун” хоһооно, сэһэргэһии), кэрэ эйгэ (аттарыы, кэрэ дорҕоон, илиинэн оҥоһук, музыканан айан үҥкүүлээһин).

Тэрилэ:

предметнай уонна сюжетнай хартыыналар (дьыл кэмнэрэ, сандал саас бастакы бэлиэлэрэ); саас уонна ньургуһун сибэкки туһунан композитор музыката (П. Чайковскай ”Подснежник”; Ин. Дмитриев тыл., В. Протодьяконов мел. “Ньургуһуннар”),  магнитофон, дискэ, проектор, экран (телевизор), интерактивнай оонньуулаах флешка; ньургуһун сибэкки слайдаларынан презентация, “Күн мичээрдэрэ” Ин. Сыроватскай кинигэтиттэн “Ньургуһун” хоһоон (стр.19).  Хас биирдии оҕоҕо түҥэтиллэр: фломастер, килиэй, салфетка, А-4 кумаакы.

Тэрээһин хаамыыта:

I киирии түһүмэх:

Наҕыл музыка тыаһыыр; айылҕа тыаһынан доҕуһуолланан   (чыычаах саҥата, үрүйэ сүүрүгүн тыаһа) Саас үҥкүүлүү-үҥкүүлүү киирэр:

Саас: - Аламай күн сыламынан! Миигин биллигит дуо? (оҕолор таайаллар). -Маладьыастар! Мин Кырыа Кыһын   эдьиийим кэнниттэн кэлэр Сандал Саас буолабын!

Саас: - Оҕолоор, билигин дьыл ханнык кэмэй? (саас). -Маладьыастар, билэр эбиккит. Онтон ойуурга сорох кыыллар саас кэлбитин билбэттэр. Эһэ, моҕотой утуйа сыталлар. Куобах, тииҥ дьыл кэминэн сагынньахтарын уларытыахтаахтар да, саас буолбутун итэҕэйбэттэр. Мин кинилэргэ кэлэн иһэрим туһунан элбэх илдьити ыыппытым да өйдөөбөттөр.

Илдьит диэн туох эбит туһунан биллэрээччи буолар. Холобур, сарай таммаҕа саас чугаһаабытын биллэрэр илдьит буолар. “Илдьит” диэн хатылааҥ, оҕолоор...

Саас: - Оҕолоор, ойуур кыылларыгар сандал саас бастакы бэлиэлэрин туһунан илдьит-сурук суруйабыт дуо?

II сүрүн түһүмэх

II-1. Cурук суруйуу - мнемотехниканан

Саас: - Кыыллар букваны билбэттэр. Онон сурукпут ойуу-бичик буолуоҕа,  оччоҕуна кыыллар ордук өйдүөхтэрэ. Анал бэлиэни уруһуйдаан сурукпутун саҕалыаҕыҥ эрэ:

Саас: - Саас кэлбитин эһиги туохтан билэҕитий?

1. Күн хайдах тыгарый? (сырдыыр, сылаастык тыгар);
2. Күн күүскэ тыктаҕына хаар хайдах буоларый? (хаар ууллар, харалдьык, чалбах тахсар);
3. Сарай хаара таммалаан, түүн тоҥорон сарайга туох ыйанарый? (муус чопчута ыйанар);
4. Саас итии дойдуттан маҥнай ханнык көтөр кэлэрий? (тураах кэлэр, сыһыыга туллуктар көтөллөр);
5. Күн сылаастык тыктаҕына суол хайдах буоларый? (хаар ууллар, бадараан тахсар, суол хараарар);
6. Саас ханнык сибэкки тахсарый? (халдьаайыга, сыһыыга ньургуһун тахсар).

Ыйыытыыга хоруйдуу-хоруйдуу, анал бэлиэни оҕолор уруһуйдууллар.

Мнемоника “Саас маҥнайгы бэлиэтээһинэ.

Саас: -  О, сурукпут олус да үчүгэй! Кыыллар дьэ саас кэлбит бэлиэтин барытын билииһиктэр. Сурукпутун тураах кэлэн илдьэ барыаҕа, кыылларга ааҕан биэриэҕэ.

Саас: -  Оҕолоор, истиҥҥитиий, кынат тыаһыыр быһыылаах...(тахсан турааҕы көтүтэн киллэрэр).

II-2. Тураах сэһэргэһиитэ

- Даах-дарараах! Мин почтальоммун, суругу ыла кэллим.

- Оҕолоор, букваны билбэт кыылларга наһаа сөптөөх суругу суруйбуккут! Сорох бэлиэни мин өйдөөбөт эбиппин. Холобур, бу туох моркуоба үүммүтүй? (муус чопчута)

- онтон бу хап-хара тугуй? (харалдьык, бадараан)

Тураах: - Даах-дарараах! Махтал! Ойуур кыылларыгар баран суруккутун биэриэм! Көрсүөххэ дылы, оҕолоор! Даах-дарараах!

II-3. Саас: - Оҕолоор, мин кэллэхпинэ, биир сибэкки наһаа үөрэр. “Ураа! Саас кэллэ!” диир уонна сир ирэ да илигинэ, хаар ситэри уулла да илигинэ тоҥ буору тобулу үүнэн тахсар.

 Саас: - Оҕолоор, ханнык сибэкки буоларын ким кэлэн көрдөрүөй? (интерактивнай доскаҕа хас биирдии ыйытыыга баҕалаах оҕону ыҥыран ойуунан талларар, сөптөөх хоруйу булларар):

1. Сааскы бастакы сибэкки ханныгый?: а) Ньургуһун; б) Ромашка; в) Ньээм от; г) Сардаана.
2. Ньургуһун сибэкки туох сырдыгар, сылааһыгар үүнэрий?: а) Ый; б) Күн; в) Лампа; г) Кутаа уот.
3. Ньургуһун хайдах сиргэ үүнэрий?: а) Ууга; б) Сис тыаҕа; в) Кумахха; г) Хонууга.
4. Ньургуһун сибэкки хаһан үүнэрий?: а) Кыһын; б) Саас; в) Сайын; г) Күһүн.
5. Ньургуһун хайдах өҥнөөҕүй?: а) Кыһыл; б) От күөх; в) Оранжевай; г) Фиолетовай.
6. Ньургуһун туохтан куттанар? а) Хаартан; б) Тосту үктүүртэн;  в) Тыалтан; г) Тоҥ буортан.

Айан үҥкүүлээһин: “Ньургуһун” (“саас сылаастык күн тыкта, тоҥ буору тобулан ньургуһун таҕыста, ньургуһун барахсан тыалтан нуоҕайда, уҥа-хаҥас куоҕайда” – миэстэҕэ туран музыканнан айан хамсаныы,  “нап-нарын бэйэтэ үүммүтэ хойуутун!” – круг тула иитээччини батыһан бытыгыратан бытааннык сүүрүү)

II-4. Саас: - Мин поэт Иннокентий Сыроватскай “Ньургуһун” диэн наһаа үчүгэй хоһоонун билэбин. Эһиэхэ ааҕабын?

Хоһоону дорҕоонноохтук, иэйиилээхтик ааҕыы.

Алааһым сыырыгар,

Халдьаайы быарыгар

Сылаастык күн тыкта,

Ньургуһун таҕыста.

Сандал саас илдьитэ

Бастакы ньургуһун,

Нап-нарын бэйэтэ

Үүммүтэ хойуутун!

Оҕо өйдөөбөт тылларын быһарыы:

Саас: - Алааһым сыырыгар,

Халдьаайы быарыгар

Сылаастык күн тыкта,

Ньургуһун таҕыста.

Ким билэрий, алаас диэн тугуй? Биһиги эбээлэрбит-эһээлэрбит олорбут наһаа кэрэ көстүүлээх сирдэрэ.

 Алаас, халдьаайы - оҕо мунаахсыйар түгэнигэр алаас макетын көрдөрөр: күөллээх хонуу, тула өттө үрдүк сир, ойуурдаах. Сыырдаах. Сыыр күн диэки өттүн халдьаайы диэн ааттыыллар (халдьаайыны илиилэринэн көрдөрөллөр, бэйэлэрэ “халдьаайы” диэн саҥараллар)

Сандал саас илдьитэ

Бастакы ньургуһун,

Нап-нарын бэйэтэ

Үүммүтэ хойуутун!

Саас: - Сандал диэн тугуй, ким этиэй? Сандал диэн наһаа сырдык диэн. Сандал күн – сып-сырдык күн, сандал халлаан – ып-ыраас күндээрэн көстөр халлаан, сандал саас  -  муҥура суох сырдык да сырдык халлааннаах, чаҕылыччы тыкпыт күннээх саас диэн (тарбахтары саратан үөһэ уунан күн сардаҥатын көрдөрүү, оҕолор  бэйэлэрэ “сандал” диэн саҥараллар).

Саас: - Нап-нарын диэн хайдаҕый? Бу миэхэ тимир, мас уонна солко баар. Мантан хайата нап-нарын ньургуһуну санатарый? (тимири, маһы, солкону көрдөрөн оҕоҕо бэйэтигэр быһаартарыы – намчытын талан ылар. Оҕолор илиилэринэн нап-нарыннык, имигэстик хамсаналлар, оҕолор  бэйэлэрэ “нап-нарын” диэн саҥараллар). –Тоҕо маһы талбатыҥ? (ньургуһун сымнаҕас). –Тоҕо тимир курдук буолбатаҕый? (кини чэпчэки)

Салгыы кинигэ көрдөрөр, ааҕар.

Саас: - Оҕолоор, көрүҥ эрэ, миэхэ туох эрэ баар. Ин. Сыроватскай “Ньургуһун” диэн хоһоонунан оҥорбут кинигэм.

Кинигэбит ойуутун көрүөҕүҥ.

“Саас” ньургуһун туһунан кинигэ лиистэрин (аппликация) арыйан көрдөрөн хоһоон ааҕар:

Алааһым сыырыгар,

Халдьаайы быарыгар

Сылаастык күн тыкта,

Ньургуһун таҕыста.

Сандал саас илдьитэ

Бастакы ньургуһун,

Нап-нарын бэйэтэ

Үүммүтэ хойуутун!

II-5. “Кинигэ оҥоруута” - проегынан үлэ

Саас: - Бу кинигэни сөбүлээтигит дуо? Оҕолоор, маннык кинигэни бүгүн бэйэҕит оҥорон дьиэҕитигэр илдьэ баран дьоҥҥутугар көрдөрүөххүтүн баҕараҕыт дуо?

Саас: - Алааһы бэйэбит оҥорон көрөбүт дуо?

Оҕолорго аттаран оҥорууга тэрили түҥэтэр. Маҥнайгы лиискэ оҕо алааһы көрөн уратытын этэр. “Саас” сүбэлиир, хайгыыр.

“Саас”  хоһоону салгыы ааҕар:                                 Алааһым сыырыгар,

Халдьаайы быарыгар

Сылаастык күн тыкта,

Ньургуһун таҕыста.

Иккис лиискэ халдьаайы быарын, сылаастык күн тыкпытын, ньургуһун тахсан эрэрин аттараллар.

Саас хоһоону салгыы ааҕар:                                   Сылаастык күн тыкта,

Ньургуһун таҕыста.

Сандал саас илдьитэ

Бастакы ньургуһун,

Үһүс лиискэ “сандал саас” бэлиэтин сыһыараллар: чаҕылыччы тыкпыт күн, күн сылааһыттан ууллубут хаар чалбаҕа, күөлгэ уста сылдьар муус, тыллыбыт бастакы ньургуһун. Саас сүбэлиир, оҕолору хайгыыр.

Саас хоһоону салгыы ааҕар:                                    

                                                                                    Сандал саас илдьитэ

Бастакы ньургуһун,

Нап-нарын бэйэтэ

Үүммүтэ хойуутун!

Саас: - Билигин биһиги нап-нарын ньургуһуннары халдьаайы быарыгар хойуутук сыһыарыахпыт.

II-6 Оҕолор хоһоон ааҕыылара

Оҕолор үлэлээбит лиистэрин Саас холбуу тиһэн кинигэ оҥорон таһаарар. Түргэнник долоҕойугар хатыыр оҕо кинигэтин ылан иитээччи көмөтө суох бэйэтэ хоһоону ааҕар. Кинигэ сирэйдэрин арыйан атын оҕолор эмиэ хоһоон ааҕа холоноллор.

III түмүк түһүмэх

III  Олуктаах түгэн: “Ньургуһуну харыстаа”

Саас: - Оҕолоор, этиҥ эрэ миэхэ, “Кыһыл кинигэ” диэн тугуй? Бу баар Кыһыл кинигэ. Кыһыл кинигэҕэ суруллубут кыылы да, үүнээйини да киһи тыытара бобуулаах. Бу Кыһыл кинигэҕэ биһиги ньургуһуммут сурулла сылдьар. Тоҕо суруллубута буолуой?

Саас: - Мин эһиэхэ биир түгэни кэпсиибин, көрдөрөбүн дуо? Дьэ, бары бу диэки көрдүбүт, миигин иһиттибит.

Алааска ньургуһун хойуутук үүммүт. Чыычаах бөҕөтө ыллыыр. Күн сып-сылаастык тыгар. Ойуур кыылчааннара биир үтүө күн мустан, үөрүү бөҕөтө буолан, оонньуу сылдьыбыттар.  Арай массыына тыаһа иһиллибит. Кыылчааннар саһан, кирийэн хаалбыттар.  Алааска сынньана тахсыбыт дьон кутаа уот умаппыттар, аһаабыттар-сиэбиттэр, ньургуһуну үргээбиттэр, быраҕаттаабыттар, уонна баран хаалбыттар. Ньургуһуннар ытаспыттар, “Айаккаа! Наһаа ыалдьар дии!” диэбиттэр да ким да кинилэри истибэт эбит. Кыыллар олус хомойбуттар. “Пахыаай! Сибэккиилээх, хаарыан ыраас хонуубутун ыспыттар-тохпуттар!”

Саас: - Оҕолоор, ньургуһуннар тоҕо ытаспыттарый? (үргээтэххэ-тоһуттахха ньургуһун наһаа ыалдьар, ытыыр). Кыыллар тоҕо хомойдулар? Көрүҥ эрэ – алааспыт хайдах буолбутуй?

Оттор-мастар чуҥкуйбуттар, кыыллар, көтөрдөр ытаабыттар, күммүт кытта хараастыбыт, хара былыт кэннигэр саспыт. Маннык буолбута үчүгэй дуо? Тугу гынабыт, оҕолоор? (бөҕү ыспаппыт; сибэккини тоһуппаппыт, тосту үктээбэппит; улаханнык айдаарбаппыт, айылҕаны киртиппэппит...)

Саас: -Айылҕаҕа бардаххытына сиэрдээх буолуҥ, айылҕаны харыстааҥ! Бүгүн миигин кытары оонньоспуккутугар махтанабын, көрсүөххэ дылы, оҕолоор!

Тэрээһин технологическай картата