Музыка хрестоматия
учебно-методический материал (музыкально-ритмическое занятие, подготовительная группа) по теме

ҚОСЫМШАЛАР

«Астана-Бәйтерек»

Ғасырдан ғасырға жеткен ежелгі аңыз қайтадан жанданды. (Бәйтерек көрінісі.) Аңыз қайтадан тірілді! Есілдің сол жағалауында өзінің бұтақтарын жайып «Астана-Бәйтерек» бой көтерді. Тамаша сәулеттік ғимарат темір, бетон шыныдан жасалған: темір құрылымының биіктігі 105 метр, салмағы 1000 тоннадан асады, 500 қада-діңгекке тіреледі.

Дүние жүзінде бірінші рет салмағы 300 тонна болатын шар хамелеон шыныдан жасалған, ол күн сәулесінің түсуіне қарай өз түсін өзгертіп тұрады. Шар 97 метр биіктікте орналасқан.

Бәйтерек - өмір ағашы. Оның негізгі ерекшелігі - басты деңгейден тұрады: төменгі деңгей - жер астында, ортаңғы деңгей - жер бетінде, жоғарғы деңгей - аспан әлемінде. «Бәйтерек» кешенінде Ерболат Толепбай суреттерінің шағын галереясы ұсынылған.

Сондай-ақ дәмхана, аквариум орналасқан.

Шолу лифті арқылы «Бәйтерек» ағашының бұтағымен ортаңғы деңгейге көтеріліп, содан соң аспан деңгейіндегі шарға тап боласыз.

Шардың ішінде бар орналасқан, көру залынан астананың жаңа келбетін тамашалай аласыз.

***

Монументтің жоғарғы бөлігінде Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың алақаны мен күміс бойтұмар орналасқан. «Аялы алақан» композициясының ортасында оз халқына келісім мен достық, бейбітшілік кепілі болуға, барлық Қазақстан халықтарымен бірге жарқын болашаққа жетелеу арманын жүзеге асыруға ант берген Президенттің оң қолының таңбасы бар үшбұрышты тұмар орналасқан.

«Аялы алақанның» қасында Бірінші дүниежүзілік діндер съезінде 17 елдің өкілдері оз тілектерін қалдырған тағы да бір көрініс орын алады.

Бейбіт күнде туымыз

Көктегі күнмен тілдесті.

Сол көк тудың астында

Бар қазақ мәңгі бірлесті.

«Бәйтерек» сөзінің мағынасы - өсіп тұрған жас, мықты ағаш деген ұғымды білдіреді.

«Астана-Бәйтерек» монументі тәуелсіз мемлекетіміздің ертеден келе жатқан, тамыры тереңге кеткен тарихи - рухани мәдениетін білдіреді.

«Астана-Бәйтеректен» мемлекетіміздің өткені мен бүгінгісі, болашаққа деген үміті анық көрінеді.

Тамаша «Бәйтерегі» Астананың,

Айшықты белгісі сол жас қаланың,

Жер шары жатыр сыйып дос құшаққа

Аспалы бесігіндей жас баланың.

***

Қара таудай үшбұрышты ғаламат,

Жалт қарайсың атын естіп бағалап,

Ақ мойнына Алла тұмар таққандай

Астанаға орнатылған аманат.

«Пирамида» Еуразияны нұрлы етті,

Жер-жаһанды жалт қаратты Астана

Еуразиялық айғақ болып үлгісі.

Батыр ата

Аты аңызға айналған ұлт мақтанышы, жазушы, Халық Қаһарманы - Бауыржан атамыздың 100 жылдық мерейтойы тойланды.

Бауыржан Момышұлы 1910 жылы 24 желтоқсанда Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Көлбастау мекенінде, анасы Рәзия, әкесі Момыш отбасында дүниеге келген. Аз уақыт Евгеньевка ауылындағы орыс мектебінде оқып, Жамбыл қаласындағы Асы интернатында оқуын жалғастырады.

1928 жылы Шымкенттегі жеті жылдық мектепті үздік бітірген соң, бастауыш мектепте мұғалім болып қызмет істейді. Бауыржан Момышұлы өзінің естеліктерінің бірінде «Менің мансабым ауылдық милиционер қызметінен басталған. Содан бастап өз орнымды әдебиеттен іздей бастадым» дейді. Содан Қызыл Армия қатарына шақырылады. Бауыржан Момышұлы Ленинград финанс академиясы жанындағы курсты оқиды, Ворошилов атындағы әскери академияның тыңдаушысы, Кеңес Армиясы Бас штабының жанындағы Жоғары әскери академияны бітіреді. 1941 жылы 22 маусым күні, таңғы төртте фашистік Германия Кеңес Одағына қарсы соғыс ашты. Алматы қаласында генерал-майор И.В.Панфиловтың басшылығымен 316-атқыштар дивизиясы жасақталып, сол дивизия құрамында командир Бауыржан Момышұлы майданға аттанады. Сұрапыл соғыс жылдары Бауыржан Момышұлы бастаған дивизия ерен ерлік көрсетеді. Мәскеу түбінде батальоны қоршауда қалып, бірнеше күн полкпен байланысы болмайды. Осыған қарамастан, күші басым фашистермен айқасып, Волоколам тас жолы бойымен дұшпанның шабуылын тоқтатады. Отан үшін, жерін, ұрпақтарын, өз халқының намысын қорғау мақсатында басын талай отқа, өлімге байлаған батыр Бауыржан.

Жаралғандай жалыннан

Жайсаң батыр Бауыржан.

Естігенде есімін,

Жау есінен жаңылған.

Бұзып-жарып қоршауды

Жолсыз жерден жол салды,

Достар түгіл, ерлігін

Қасы да естіп тамсанды.

Е. Ерботин

1990 жылы Бауыржан Момышұлына Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Бауыржан атамыз шығармашылық өнер жолын 18 жасынан бастаған. Соғыс кезінде де күнделігінде жақсылықты, жаманшылықты да, шындықты ашық жаза білген. Ұлы тұлға, даңқты қолбасшы, қаламгер, батыр Бауыржан Момышұлының: «Офицердің күнделігі», «Біздің семья», «Бір түннің тарихы», «Москва үшін шайқас», «Жауынгердің тұлғасы», «Генерал Панфилов», «Төлеген Тоқтаров», тағы басқа көптеген еңбектері жарық көріп, басқа елдердің тіліне аударылуда.

2010 жылы 10 желтоқсанда Алматы қаласындағы 28-Панфиловшылар паркінде Бауыржан атамызға ескерткіш қойылды.

Қазақстанның әр қаласында Бауыржан Момышұлы есімімен аталатын мектептер мен көшелер бар. Бауыржан атамыздың музейі бар.

Қорқыт ата

Қорқыт ата қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі мәңгі ұмытылмас ірі тұлға, ұлы өнерпаз, асқан күйші, қобыздың атасы.

Қорқыттың күйі мен қобызын халқымыз қастерлеп, бүгінгі күнге дейін сақтап келе жатыр.

Қарақожаұлы Қорқыт ата қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданына қарасты Сырдария өзенінің төменгі жағасында 8-9 ғасырларда өмір сүрген.

Қорқыттың шешесі нәрестені тоғыз күн қатты толғатып, ерекше бір қорқынышты жағдайда өмірге әкелген. Сырдарияның жағасын қара тұман бұлт басып, үш күнге дейін күн көзі ашылмайды. Қара түнектен қорыңнан халық жаңа туған баланың атын Қорқыт деп қойған.

Қорқыт ата қобыздан күй төгіп, өмір жырын толғап тұрғанда оған ажал батып келе алмаған. Содан бері қобызды халқымыз киелі санаған. Қорқыт ата өлмейтін ғұмырды табады. Ол - қобыз.

Қобыз қиын-қыстау, тар жолдарда Қорқыт атаның өзегін талдырмас қорегі, ақыл-ойын өрбіткен, арып - шаршағанда шабыт берген, сергіткен өмір серігі болған:

Жиһан кезіп жүргенде

Серік қылған қобызым.

Өзек талған кезімде

Талшық қылған қобызым.

Таусылғанда амалым

Нақыл берген қобызым.

Шағылғанда тауаным

Ақыл берген қобызым.

Шалдыққанда шаршатпай

Сүйеу болған қобызым.

Жабыққанда мұңайтпай

Сазым болған қобызым.

Замананың сағымын

Күй ғып тартқан қобызым.

Сарылғанның саласын

Сыр ғып тартқан қобызым.

Қорқыт ата адам жүрегін тебірентетін толғауы тоқсан түрлі күй шығарған. Сол кейбір күйлері біздің заманымызға дейін жетіп отыр.

Қорқыт атаның күйлері: Ұстаз, Аңқу, Елім-ай, Қоштасу, Кілем жайған, Қорқыт күй, Башпай, Ұшардың ұлуы, Желмая, Сарын, Қоңыр.

Қорқыт атаның нақыл сөздері:

- Самай шашы ағарған баба көрікті,

Ақ сүтіне тойғыза - тойғыза емізген ана көрікті.

- Тізесін бүгіп отырған инабатты әйел көрікті.

- Қыз анадан көрмейінше, іс түзелмес.

- Ұл - атаның ері, екі көзінің бірі.

- Дәулетті ұлың болса, ошағыңның қоры болар, Дәулетсіз ұлың болса, атаңның көрі болар.

- Өнегелі бала көрікті, т.б.

Қорқыт атаның сегіз қырлы күмбезді мазары қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Темір жол станциясында, ол қазір «Қорқыт» деп аталады. Су шайған бұрынғы бейіттің орнына жаңа ескерткіш орнатылды. Ол ескерткіш - биік төрт қобызды бір-біріне сүйеп, біріктіріп жасаған.

Қазақтың аңыз әңгімелерінде Қорқыт атаның ең соңғы күйі «Башпай» деп аталады.

Қорқыт ата кітабы осы күнге дейін Дрезден қаласында он екі жырдан тұратын қолжазба күйінде және Италияда алты жырдан тұратын қолжазба күйінде сақталып келеді. Қорқыт ата кітабы VIII ғасырларда және одан да бұрын туған аңыздардың жинағы деуге болады.

ДОМБЫРА

Домбыра - қазақ халқының арасында өте ерте заманда кең тараған, ғасырлар сырын сақтаған, қос ішекті, шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Домбыра әртүрлі үлгіде тұтас ағаштан ойылып, немесе құрап жасалады. Мойнына он тоғыздан жиырма екі санына дейін пернелер байланады. Арнайы құлақ күйге келтіріледі. Домбыраның екі ішектісінен басқа да үш ішекті, қос жақты, кең шанақты, қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері бар. Даусы майда, қоңыр, құлаққа жағымды.

I. Домбыра туралы аңыз. «Ертеде бір аңшы жігіт болыпты, - деп айтылады «Қос ішек» күйінің аңызында. - Сол аңшы жігіт биік таудың қиясын, қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы-маралды аулап, кәсіп етсе керек. Бірде жолы болып, биік таудың қиын қиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етекке түсіру үшін ішек-қарынын алып тастайды. Содан, арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атуға ұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан жерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішегін қарға - құзғын іліп ұшқан болу керек, қарағайдың бұтағына қос тін болып керіліп қалғанын көреді. Ызыңдаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады. Қарағайдың бұтақтарына керіле кепкен ішекті сәл ғана жел тербесе ызыңдап, жанға жайлы дыбыс шығарады. Оның өзі бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып, аңшы жігітті алуан түрлі күйге бөлейді. Сол жерде аңшы жігіт: «Қой, мына қос ішекке тіл бітейін деп түр екен, бір амал жасайын», - деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады. Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткендей сұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тыңдаған жанның бәрін ұйытады. Осылайша домбыра көптің сүйіп тыңдайтын аспабына айналады».

II. «Ақсақ құлан» аңызы. Қаһарлы қаған кімде-кім ұлының өлімін естіртетін болса, көмекейіне қайнап тұрған қорғасын құюды бұйырады. Сол кезде ешкімнің жүрегі дауаламай тұрғанда, бір домбырашы келіп, «Ақсақ құлан» күйімен естіртеді. Екі көзінен жас аға тыңдаған қаһарлы қаған: «Құй мынаның көмейіне!» - деген бұйрық береді. Домбырашы орнынан ұшып тұрып: «Дат, тақсыр! Мен емес, мына домбыра ғой Сізге естірткен», - дейді. «Олай болса, домбыраның шанағына құй қорғасынды!» - дейді қаған. Содан бері қазақ домбырасының шанағында тесік пайда болыпты мыс.

III. Жаумен күрестен, ұзақ жолдан шаршап-шалдығып келе жатқан батыр жолда тоқтап, демалмақшы болады. Жар жағасындағы көлеңкеге отырған батыр ағаштың бөлігін кесіп алып, оған аттың қылын тартып, өзі жасаған аспаптан дыбыс шығармақшы болады. Бірақ аспап дыбыс бермейді. Оны батыр қасына қояды да, ұйықтап қалады. Бір кезде оянса, аспаптан өздігінен дыбыс шығып жатыр екен. Аспапты қолына алып қараса, домбыраның басына, ішектің астына салынған ағаш кертпені көреді де, мұны шайтанның ісі деп шешеді. Сонан бері халық арасында бұл "шайтан тиек" деп аталып келеді. Ат қылынан тартылған ішекті, тиексіз аспаптар ерте кезде қолданылған.

Екі ішектің бірін қатты,

Бірін сәл - сәл бос бұра.

Нағыз қазақ - қазақ емес,

Нағыз қазақ - домбыра.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР

Зейін, есте сақтау қабілеттерін дамыту

Балалар зал ішінде кең, еркін, белгілі бір қалып (бейне, тұрыс) жасап тұрады. Музыка ойнаған кезде жүгіріп, би қимылдарын орындап, музыка аяқталған сәтте өз орнына, бастапқы қалпында тұра қалуы керек.

Осы нұсқада «Өз орныңды тап», «Жұбыңды тап» ойындарын ұйымдастыру.

Көлеңке

Балалар екі-екіден бірнеше қатарға тұрады. Бақылаушы тобын сайлауға болады.

Бірінші баланың артында тұрған бала (2 қадам кейін) ол -«көлеңке».

Бірінші бала не істесе, қандай қимыл жасаса, «көлеңке» соны бұлжытпай орындауы шарт. Музыка аяқталғаннан соң бақылау тобы «көлеңкелердің» қимыл сәйкестігін талдайды.

Неше дыбыс

Музыка жетекшісі түрлі аспапта дыбыстайды. Балалар саусақтарымен, немесе цифр жазылған таратпа карточкамен неше дыбыс екенін көрсетеді. Осы нұсқада төмен, жоғары дыбыс (қолдарын көтеру, төмендету; отыру, түру) ойынын ойнауға болады.

Музыканы бейнеле

Әр балаға айна, бет бейне кескіні салынған карточка таратылады.

Музыка аяқталған соң айнаға қарап, музыканы бейнелеу (сабырлы, мұңды, қуанышты), карточкаға сол бейненің суретін салу.

Ишара мәнерлілігі

Робот

3-4 баладан құрылған топ отырған балаларға түрлі ишарамен қимылдар көрсетеді. Балалар әр Роботтың көрсеткен қимылының шешімін айтып беруі керек. Мысалы: «Бұл мен», «Бұл сен», «Менікі», «Сенікі», «Бермеймін», т.с.с.

Ынтымақты отбасы

Ойынның басты шарты отбасы мүшелерінің іс-әрекетінен, заттармен жұмыс жасағандай нақты көрініс көрсете білу.

Тәрбиеші және 1-3 бала бақылау топ мүшесі болып сайланады.

Топтағы балалар өз келісімдері бойынша отбасы құрамын жасайды. Топта неше адам, неше топ болуы шарт емес.

Балалар орындықта, жарты шеңбер бойымен, түрлі қалыпта отырады. Әрқайсысы іс-әрекет жасап отырады: біреуі - ас дайындайды, 2 - теледидар көріп отыр; 3 - сурет салу; 4 - бесік тербетіп, ән орындауда; 5 - тоқыма тоқуда, т.б. (бір-бірінің ісін қайталамау).

Ойын соңында бақылау топ мүшелері қорытынды жасап, қай команда жеңіске қол жеткізіп, «Ынтымақты отбасы» болғандығын жариялайды.

Тыныш-тыныш

Топтағы балалар арасынан 2-3 мысық сайланады, қалған балалар - тышқан. Белгіленген аумақта (жер, үйлері) тышқандар ақырын басып шығып, мысықайды оятып алмайық деп, саусақтарын ауыздарына қойып, «Тыныш - тыныш» - дей жүріп, түрлі қимыл-қозғалыс жасайды, мысалы: бір-біріне «мен», «сен», «бәріміз» деп келісіп, бірі тұрып, отырып, бірі аяғының ұшымен жүгіріп, т.б қимылдарды ыммен орындайды. Музыканың ырғағына сәйкес мысықай оянады, тышқандар үйлеріне қаша жөнеледі.

Ал да ары қарай бер

Балалар жерде кілем үстінде түрлі қалыпта (шеңбер, үшбұрыш, сопақша, төртбұрыш, т.б.) отырады. Содан шартты затты бір-біріне береді. Бақылаушы қарап тұрып, нақты затты бір-біріне бергендігін байқауы керек. Ойын соңында ойын бастаушы және ойынды аяқтаушы түрегеледі. Бақылаушы ең алдымен өзі ойын бастаушының қүлағына қандай зат деп болжағанын айтады және бастаушы мен аяқтаушының жауабын алады. Содан соң балалар бір-біріне қандай затты бергендерін айтады. Ойын соңында қорытынды жасалады:

1. Шартты зат не? 2. Балалардың отырыс қалпы (ұлдар қалай? (малдас құрып т.б.), қыздар қалай отырды?).

Бұлшық етті қатайту, ширату, босаңсыту, дамыту

Мақсат: қол мен алақан бұлшық етін дамыту (бүршік, қағаздан жасалған түйіршіктер, пенопласт, т.б.)

Жұмбақ:         Жаңғақ жауған орманда

Күндіз қорек айырып,

Жатады кеш болғанда

Өз құйрығын жамылып.

Бұл не ?

Тиін кезек-кезек балаларына бүршік, жаңғақ, саңырау - құлақ, т.б заттарды лақтырады. Балалары жаңғақты, не бүршікті қағып алып, алақанына салып қысып ұсақтап тастауы керек.

Мұз сүңгілер

Жұмбақ:         Отқа жанбайды,

Суға батпайды. Бұл не ?

Ойын бастаушы: Мұз сүңгілері қалай пайда болады?

Су тамшысы қалай тамшылайды: тырс – тырс - тырс (еңкею).

Шатырда мұз сүңгісі пайда бола бастады: қол жоғары көтерілген: тырс - тырс-тырс (еңкею).

Міне, мұз сүңгісі пайда болды (қолды ақырын төмен түсіру).

Кімнің мұз сүңгісі қандай? (қолдарымен көрсету).

Өмір қауіпсіздігін сақтау: қыста үйдің қабырғасына жақын жүруге болмайды! Неге? Шатырда мұз сүңгілері бар, ол мұз сүңгілері өмірге өте қауіпті! Қалай жүру керек? Шатырдан алыс, алыс!

Түрлі түсті түйіршіктер

Ойын бастаушы балаларға түрлі түсті кішкентай резеңке түйіршіктер таратып, бірден саусақтарын (алақандарын) жұмдырады. Ойын бастаушының санауы бойынша түйіршіктерді алақандарында қысып, ашады.

Ойын бастаушының: «Алақандарыңды ашыңдар, өз түсің бойынша жұбыңды тап!» деген бұйрығы бойынша, музыка аяқталғанша тез арада түсі ұқсас не бірдей түйіршіктерді тауып алуы керек.

ТАҢДАНУ, ҚУАНЫШ ЖӘНЕ МЕЙІРІМДІЛІК СЕЗІМІН

БІЛДІРУ

Қарсы алу, кездесу

Жазғы демалыс. Жазғы демалыста бала атасына, әжесіне қыдырып кетеді. Күзге қарай үйіне қайтады. Алып кеткелі ата-анасы келеді (сағыныш, қарсы алу); қалаға келген соң досын кездестіреді. Бір-біріне қуанышын білдіру (қарсы жүгіру, құшақтасу, күлу, т.б.)

Мейірімділік

Балалар көздерін жұмып отырады, бір бала әр балаға бір ойыншықтан береді. Балалар ойыншықты сипап отырып қандай ойыншық екенін анықтап, көзін ашпай дауыспен, қимылмен ойыншығын атайды. Сол жануарына деген мейірімділік сезімін білдіреді. Қозы - балаға қарай жүгіреді, сүзіседі; мысық - адамның қолына, аяғына сүйкенеді, т.с.с.

Бұл ойынды шағын топпен ойнауға болады, себебі келесі топ бақылап, өздері ойнаған кезде сезім қимылдарын қайталамауға талпындыру қажет.

Ұйықтап жатқан мысықай

Балалар бірнеше топқа бөлінуі мүмкін. Бір топта 3-4 бала. Мысықай тобы белгілі бір атпен аталады. 1-топтағы балалар ұйықтап жатқан мысықайды бейнелейді (дем алу, іштерін қозғау - тарту, аунау, керілу, созылу, т.б.). Қалған балалар қай топтағы мысықайлар қызық ұйықтайтындығын бақылап, салыстырып, қорытынды жасайды.

Бұл ойынды түрлі «төлдер, боталар, төрт түлік» варианты бойынша ұйымдастыруға болады.

Таңғалу, тамсану сезімдерін дамыту

Сиқырлы себет

Мақсат: балалардың ой-қиялын дамыту, сезімдерін бере білуге жаттықтыру.

Тәрбиеші алдын ала себетке басқа жануарды немесе құсты салып қоюы керек. Себеттің екі түбі болу керек.

Тәрбиеші: Әже себетке тауықты салып, алыс жол жүріп, шаршаған соң отырып демалады. Осы кезде себеттен бір дауыс естіледі...

Қалай ойлайсыңдар, қандай дауыс, не қандай дыбыс? Балалардың жорамал жауаптары. Себетті ашып қалсақ ... не екен?

Балалардың таңғалу сезімдерін талдау.

Тәтті тағам, ащы тағам

Бала қолына қорапша, қағаз қапшық ұстап (себет), кезек-кезек балаларға ұсынады. Балалар қорапшадан бір нәрсені алып, ілтипат білдіріп, алған нәрсесімен әрекет жасай бастайды (кәмпиттің қағазын ашады, аузына салып, бет қимылымен шайнау, қатты затты тістеп шайнау, тамсану, күлімсіреу, ашырқану, т.б.) бет қимылы - мимикамен жеген тағамының дәмін бере білу.

Түрлі мимика

Музыка сипатын бере білуге, берілген сипатты түрлі түсті бояу таңдауға жаттықтыру. Мимикалар салынған дайын және контур салынған карточкалар.

Музыканы сипаттауда дайын карточкадан қажетті сипатты ашып, қалғанын жауып қояды. Контурда сипатты өзі бейнелейді: жайлылық - тандану — күлкі - көңілді — ашулы — жылау — тыныштық — қуаныш — ызалы.

ҮЛТТЫҚ САЗ АСПАПТАРЫ

Қобыз

Қара қобыз - ерте заманнан аңыз болып халық арасында кеңінен таралған аспап. Қиғақты аспаптардың негізі - қобыздың пайда болуын ел аңызы атақты музыкант Қорқыттың (VІІІ ғасыр) есімімен байланыстырады. Қобызды емен, ұйеңкі, қарағаш сияқты ағаштың қатты түрлерінен жасайды. Оның беті ашық, түп жағына түйенің немесе ешкінің терісі тартылып, құлағын ырғайдан, тиегін ортекенің мүйізінен жасап, ысқышпен ойналады. Сыртын ақ түйенің сүтімен сылаған. Орындаушылар аспаптың дауысын күшейту үшін оның шынашағының ішіне, қысқа мойнына металл сылдырмақтар мен қоңырау тағатын болған.

Аңыздың айтуы бойынша, қобыздың қыл ішекті, таспа ішекті, жез ішекті түрлері болыпты. Қобыз аспабының екі ішектісімен қатар - үш, төрт ішекті түрлері болған. Қыл ішектіге жылқының құйрығының қылын талдап тағып, «қыл қобыз», таспа ішектіге нар түйенің қайысынан таспа ширатып тағып, «нар қобыз», жез ішектіге жезден ызып тағып, «жез қобыз» деп атаған. Осылай жасалуына қарай бұлардың үндері әрқилы болып келеді.

«Қобыздың ішегімен саусақтар жүгіріп өткенде, - деп жазады академик П.Паллас, - шығатын дыбысы аңқудың үніне ұқсайды, ал аспаптың мойыны да аққудың мойыны сияқты иіліп келеді».

Нарқобыздың салмағы 20 қадақ, қылқобыздың салмағы 15 қадаққа шейін болыпты.

Қобызды мойынға асып, не қанжығаға байлап жүруге ыңғайлы болуы үшін киізден қап жасаған. Ондай қап күн өткізбейді, ылғал сіңірмейді. Аспаптың ұзақ сақталуы осыған байланысты.

Қобызда бұрын бақсы-балгерлер де емдік мақсатта ойнаған. Олар аспаптың дыбысына, оны меңгеруге үлкен мән берген. Қорқыт атамыз:

Қара еменнің өзегін ойып алған қобызым,

Ақ түйенің сүтіне сылап алған қобызым.

Сырыңды ашып, үніңді сынап алған қобызым.

Құлақ астым сыбысқа, Ой толғадым дыбысқа.

Сырын түйіп түйсікке, Үн жинадым тынысқа, -

деп жазған.

Шертер

Шертер - ішекті-шертпелі аспаптарға жататын, беті терімен қапталып жасалатын, үш ішекті, шертіп ойнайтын көне аспап. Ішегі жылқы қылынан тағылғандықтан, ертеде ол «шертпе қыл» деп атаған. Осы нұсқасында ол қылқобызға ұқсас, алайда ол ыспалы емес, шертпелі аспап. Қазіргі кезде шертер ең көнесі (архаикалық) және дамыған нұсқасы деп бөлінеді.

Жетіген жайлы аңыз

Бұл өзі көне заманда болған екен. Қатыгез жұттан соң тігерге тұяғы қалмай, жеті ұлынан түгел айырылған күйші ақсақал үлкен тауқыметке душар болады. Үлкен ұлы Қаниядан айырылғанда, қайғылы көңілін жұбатпақ үшін кеспектің ішін ойып, оған қақпақ етерлік тері табылмаған соң, жалғыз ішек байлап, асықтан тиек орнатады да, «Қарағым» атты күй шығарады. Бұдан соң іле-шала өлген екінші ұлы Торалымға арнап екінші ішекті байлап, «Қанат сынар» күйін тартады. Ал үшінші ұлы Жиделі қайтыс болғанда, таяғына үшінші ішек тағып, «Құмарым» атты күй шығарады. Ал төртінші ұлы Бекенге «От сөнер», бесінші ұлы Хауасқа «Бақыт көшті», Гүлзарға «Күн тұтылды» күйлерін арнайды.

Соңғы ұлының қазасынан соң қайғы-шерден қабырғасы қайысқан қарт аспабына жетінші ішек тағып, «Жеті ұлымнан айырылып құса болдым» деген күй шертеді. Бұл шығармалар «Жетігінің жетеуі» деген атпен бізге жеткен, халық арасында көп тараған шығармалар. Қазіргі кезде жетіген аспабы көптеген ансамбльде ойналады.

Адырна

Адырна - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан көп ішекті музыка аспабының бірі. Ежелгі заманда бұл аспапты аңшылар ұстаған. Садақ атып, жебе тартып, аң-құстарды аулаған. Әуелде адырна садақ пішінді болды. Кейін бұл аспапты бұғы, марал, арқар тұрпатты аңдардың тұлғасына ұқсастырып жасады. Әуелі ағаштан құрап шанақ, мүйіз жасалынып, шанақтың асты-үсті терімен қапталады. Мүйізге жағалай құлақтар бекітіліп, ішектер байланады. Сөйтіп, аспапты екі тізенің үстіне қойып, оң қол, сол қол саусақтарымен іліп тартып ойнайды.

Шаңқобыз

Шаңқобыз - бітімі бөлек, ойналуы ерекше, көне музыкалық аспап. Үні құлаққа жағымды, адам дауысына жақын. Аспапта ойнау ерін мен тістің арасындағы қуысқа тікелей байланысты. Ойнау кезінде орындаушы оң қолымен тілшенің ұшын шалып отырып, шапшаңдата дыбыстайды. Дыбысы тілшені қозғалысқа келтіргенде шығады. Аспапта жеке ән-күй орындап қана қоймай, басқа да көне музыка аспаптарымен бірге халық әуендерін сүйемелдеуге болады. Шаңқобыз аспабының құрылысы қарапайым, жұқа тақтайшадан жасалады.

Сазсырнай

Қазақтың үрмелі халық аспаптарының бір түрі - сазсырнай. Ол уілдеуіктер қатарына жатады. Уілдеуік үрмелі аспаптардың да бір тобы болып табылады. Аспаптардың бұл тобына жататындары: сазсырнай, қамыс сырнай. Дауыс бояуы ортақ болғанмен, бұл аспаптарды сыртқы құрылысы, ойнау тәсілдері арқылы бір-бірінен айырып алу қиын емес. Сазсырнай саз балшықтан күйдіріліп немесе ағаштан жұмыртқа тәріздес етіп жасалады. Оның бетіне өрнек ойылып салынады.

Сазсырнай ертеде кішкентай балалардың сүйіп ойнайтын аспабы болған. Бұл аспаптың бүйірінде орналасқан 3, 6 тесікті басып, үрлеу арқылы жан-жануар мен құстардың дауысын дәл келтіріп ойнаған. Қазіргі уақытта сазсырнай нәзік әуезімен, тек өзіне ғана тән үндік бояуымен қазақ музыка өнерінде кеңінен қолданылып, көпшіліктің көңілінен шығып жүр. Көптеген оркестрлер мен көркемөнерпаздар ансамбльдері сазсырнайды кеңінен қолданады.

Үскірік

Үскірік - үрлеп ойнайтын аспаптардың көне түрі. Саусақпен басып дыбыс шығаратын үш тесігі бар. Сазбалшықтан күйдіріліп жасалады. Аспаптың дыбысы үскіріп соққан боран мен қатты желдің уіліне ұқсас болғандықтан - үскірік, кей жерлерде уілдек деп аталады.

Сыбызғы

Сыбызғы жасау қиын емес. Оны қурай, қамыс, ағаш, металл, пластмассадан да жасап алуға болады. Сыбызғының жіңішке, жуан, қысқа, ұзын болып сыртқы тұрқы ерекшеленіп отырған. Қурай немесе ағаштан жасалған сыбызғының үніне қарағанда, металдан жасалған сыбызғының үні қатаңдау келгенмен тазарақ шығады. Қурай мен ағаш сыбызғының үні сабырлы, баяу, қою. Ел арасына кең тараған сыбызғының түрі қурайдан немесе ағаштан жасалған. Оның ұзындығы 50-70 см болып келеді, сыбызғының түтікшесінің іші мұқият тегістеледі. Түп жағына 3-4 ойнау тесігі ойылады. Кейбір жетілдірілген сыбызғыда 12 тесікке дейін болады. Аспаптың дауысы жақсы шығу үшін, сыртына ұсақ малдың жіңішке ішегін кигізіп қаптап, ойнар алдында сыбызғышы түтікшенің ішін сулап отырады.

Сыбызғы ерекше жаттығуларды талап ететін аспап. Түтігінің жоғары аузын күрек тіске тақап, ерін мен тілдің көмегімен түтікке тербелген ауа толқыны белгілі бір қысыммен бағытталады. Осының нәтижесінде ызыңдаған үн шығады. Бұл үн тесіктер арқылы музыкалық жүйеге келтіріледі.

Ертеде сыбызғы атағы қазақ даласына кең тараған аспап болған. Оның бірнеше түрін Ш. Уәлиханов халық арасынан жинап, Петербург музейлеріне табыс еткен. Біздің заманымызда сыбызғы халық аспаптар ансамбльдері мен оркестрлерінде қолданылады.

Бұғышақ

Бұғышақ - сүйек пен мүйізден жасалатын аспап. Аспаптың дыбысы марал мен бұғы дауысына ұқсас болғандықтан, жайылып жүрген маралдарды бір жерге жинау үшін қолданылады. Аспаптың бұғышақ аталуы «бұғы шақырғыш», «бұғы сыбызғы» деген түсініктен туындаған.

Керней

Керней - сирек кездесетін аспап.

Керней тұтасымен металдан жасалады. Кернейге дыбыс ойықтары салынбайды, үрлеу арқылы дыбыс шығарылады.

Кернейдің жез металынан жасалатын үлгісінің жалпы ұзындығы 1 метр 50 см, ені 30-35 см болып жасалса, ағаштан жасалатын кернейдің ұзындығы 1 метр, шеңбер аумағы 20-25 см етіліп, сыртына түйе өңешін қаптап жасайды. Бұл - ағаштың жарылып кетпеуі үшін қолданылатын халықтың әдіс.

Асатаяқ

Асатаяқ - сілку арқылы үн шығаратын көне музыкалық аспап. Бұл аспаптың о заманда екі түрі болыпты. Біріншісін «Асатаяқ», екіншісін «Құтпатаяқ» деп атапты. «Асатаяқ» -«аса» және «сүйеніш» деген сөз ұғымдарынан құралған. Сыртқы көрінісінің өзі сиқырлы әсерге бөлейтін аспап. Аспаптың 1,5 м шығыршықты сүйеніш өзегі, оған орналасқан 3 не 6 қырлы сыртқы шыңылтыр жаңғағы, түрлі түсті моншақтардан шоқ түзіп тізбектелген сәкәүлі, домалақ дүңкілдеткіштері болады. Сопақ күмбезді асатаяқты ырғап, шайқап ойнайды.

Асатаяқты халық рухани саз аспабының ең қасиеттісі деп, қадірлеп ұстаған. Асатаяқты кез келген адамдар ұстамаған, сондықтан ел арасында сирек кездескен саз аспабының бірі болып саналады.

Дудыға

Дудыға ерте заманда батырлар ғана ұстаған саз аспабы.

Сегіз қырлы күмбезді, әрқайсысының ішіне бітеу сылдырмақтар қадалған, күмбездің сыртынан еменнен жасалған домалақ жарғақ қаққыштар тағылған, қондырғы өзегінің ұшар басы меруерт моншақ, лағыл-маржан, інжу және басқа асыл тастармен безендірілген, күмбез сүйегі әрқилы шыбықша кергіштерден құрастырылып, қондырғы өзегінің шығыршықты ұясына сұғыныстыра бекітіп, сыртын шала иленген көнмен қаптап, әшекеймен безендіріп шығаратын саз аспабын дудыға деп атаған.

Ду-дуға қосылды деген ұғымнан туындаған дудыға саз аспабы батырлардың дулы шайқасын күйге түсірген.

Эпоста:

Дудыға сілкіп қағайын,

Дұшпанға орай салайын,

Ырық бермес бұзықтың,

Басын қағып алайын, - делінген жыр жолдары бар.

Даңғыра

Ұрмалы аспаптардың тағы бір түріне даңғыра жатады. Даңғыра дабылға ұқсас келеді, айырмашылығы сол, көн терімен ағаш шеңбердің тек бір ғана беті қапталады да, екінші жағы қуыс болады. Сол қуыс жағындағы шеңбердің ішкі жиегіне әр түрлі металл сылдырмақтар, теңгелер ілінеді. Сондықтан дабылға қарағанда даңғыраның дауысы қаңғырлақ, тарсылы ащы болып шығады.

Даңғыра тектес аспап Азия халықтарының көпшілігіне ортақ. Олар тұрпаты жағынан әртүрлі болғанмен, атаулары үндес. Оны қырғыздар туа, хақастар дүңгір /дюнгюр/ деп, өзбектер дойра, үйғырлар дап, моңғолдар дунгурга, чуваштар хангарама деп атайды.

Даңғыраны ғасырлар бойы абыздар мен бақсылар пайдаланып келеді. Сондықтан да даңғыраның бетіне әртүрлі нанымдық суреттер салынатын. Күні бүгінге дейін даңғыраның ұлттық ою-өрнекпен көркемделуі де осы көне әдеттен қалса керек. Қазақтың республикалық саз аспаптары музейінде сақтаулы тұрған көне даңғыраның бетінің диаметрі - 35 см, биіктігі - 5 см.

Даңғыраны белгілі шебер Дәркембай Шоқпарұлы жасаған.

Дауылпаз

Адам баласының ең алғаш ұрып ойнайтын аспапты ойлап табуы, ұрғылай тоқпақтаған кезде үн шығаратын аспап жасау қиынға түсе қоймаған. Ол үшін кез келген өзегі шірік, отқа күйген қуыс ағаштың кесіндісі мен таяқша жарап жатыр. Ұрмалы саз аспаптарын әртүрлі заттардан: сырты жұмыр бітеу ағаштан, сүйектен, металдан, тұяқтан, мал терісінен жасай береді. Ұрмалы аспап әуелі адамдардың күнделікті күнкөріс мұқтаждығын өтеу үшін қажет болған. Ертеде аңшылық, саятшылың, қүсбегілік салт-дәстүрлерде қолданылған жабайы ұрмалы аспап бірте-бірте сазды аспапқа айналады. Кейінірек, қоғамдық тұрмыс күрделене келе, ұрмалы аспаптардың үні арқылы адам баласы жан дүниесіндегі қуанышын да, күйзелісін де білдіре алатындай деңгейге жеткен. Осы аспаптардың ырғағына беріліп адамдар өн айтқан, еңбек еткен, биге еліктеген, жаулармен сайысқа түскен.

Ұрмалы саз аспаптар соғыс кезінде де пайдаланылған.

Ұрмалы ұлттық аспаптар туралы деректер қазақтың батырлық жырларында да кездеседі. Ұрмалы аспаптарды жаугершілік заманда қатер, қауіпті білдіру үшін қолданған. Ұрмалы аспаптар саятшыларға да, малшыларға да жәрдемші болған.

Халқымыздың ұлттық саз аспаптар қорында ұрмалы аспап түрлері көп. Олардың әрқайсысының өз орны, атқаратын қызметі бар. Ұлттық аспаптардың музыка әлемінде де алатын орны ерекше. Ұрмалы аспаптарсыз бірде-бір ансамбль иә болмаса оркестр болмайды.

Дабыл

Дабыл - ұрып ойнайтын аспап. Оның екі жағы да терімен қапталады. Теріні керіп түру үшін құлақшалар жасалады. Дабылды саусақпен немесе арнайы жасалатын басы жұмыр шағын таяқшамен ұрып ойнайды. Дабылдың үні (дыбысы) - терінің жұқа немесе қалыңдығына, терінің қатты немесе орташа керілуіне және арнайы жасалған қорапта сақталуына байланысты болып келеді. Дабылдың шанағы тал, қайың, тораңғы секілді иілуге көнетін ағаштардан жасалады.

ОРЫС ХАЛЫҚ АСПАПТАРЫ

Домра

Домра аспабының формасы да, аталуы да басқа ұлттар аспаптарымен үндес. Домра 3 және 4 ішекті болған. Негізінен халық арасында көп таралғаны 3 ішекті домра.

Варган

Варган - көне музыкалық аспап. Бұл аспап әр халықта әртүрлі аталады. Ерте заманда варганда ойнау адамның сана-сезімін тазартады, адамның барлық ағзасын, өмірлік күш-қуатын нығайтады деген жорамал болған. Қазіргі ғалымдар ол жорамалды растайды.

Адамдар темірді білмей тұрған кезде варган пластинадан жасалса, қазақ халқы шаңқобызды ағаштан жасаған.

Бубен

Бубен - ұрмалы музыкалық аспаптар қатарына жатады. Ағаштан жасалған шеңбердің бір жағы терімен қапталған. Бубеннің «тулумбас» және «набат» деген түрлері болған. Бұл аспапты негізінен соғыс кезінде көп пайдаланған. Оның үні бойынша түрлі бұйрықтар берілген. Олардың көлемі соншалықты үлкен болуына байланысты оны 4-5 атпен сүйреп жүрген. Халық арасында бубенде ойнайтын шеберлер түрлі тәсіл қолданған: бубенді лақтырып, қағып алу, басына, тізесіне, кейде тіпті иегіне, мұрнына соғып, шынтақпен, оң қолының саусақтарымен соғып ойнаған. Ерте кезде бұл аспапты бубен деп атаса, кейіннен барабан деп атаған. Кей кезде бубеннің ішкі жағына қоңыраулар, темірден жасалған пластинкалар орнатылады. Бубен көп халықтарда кездеседі, бірақ олардың өзіне тән өзгешелігі, айырмашылығы болады.