Ажык кичээл Тыва хогжум херексели - Игил
план-конспект занятия по музыке (подготовительная группа)

Школа назыны четпээн уругларнын муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери Тожу кожууннун Адыр-Кежиг суурунун «Радуга» аттыг уруглар сады

Школа баар болукке ажык кичээл

«Тыва хогжум херексели - Игил»

                                                                             Ыры башкызы: Лопсан А.С.

                                               Адыр-Кежиг-2023

Школа баар болукке ажык кичээл: «Тыва хогжум херексели - Игил»

Сорулгалары:

1. Ооредиглиг кезээ: уругларга тыва хогжум херексели игилдин дугайында таныштырып, кандыг ун ундурерин дыннап ооредири, тыва тоолчургу чугаанын утказын билиндирип, айтырыгга шын харыылаарын чедип алыр. Ыры, танцы-самнын, оюннун шимчээшкиннеринге ойнап билиринге ооредир.

2. Сайзырадыр сорулгазы: уругларнын угаан-бодалын, дыл-домаан, салаа-сайгыдын болгаш мага- бот шимчээшкиннерин сайзырадыр. Сос курлавырын байыдар.

3. Кижизидилгелиг сорулгазы: уругларны тыва чоннун культуразын болгаш чаагай чанчылдарын унелеп, ынак болурунга кижизидер.

Арга методу: тайылбыр, коргузуг, айтырыг, харыы, улегер-домак, хоглуг шичээшкинниг оюн.

Словарлыг ажыл: куй, игил, чазап, херексел.

Дерилгези: Чадыр ишти, игил, ноутбук, проектор, флешка, уруг санынга саазын аяктар.

1.Организастыг кезээ

Кичээлдин чорудуу:

Башкы: - Экии уруглар! Тыва езу-биле база экиилежип, мендилежип, чолукшуулунар, уруглар! Чолукшуур дээрге-ле бичии кижинин холдары адаанга, улуг кижинин холдары кырынга, шак-ла мынчаар экиилежип, мендилежир чораан.  (Башкы уруглар-биле чолукшуур)

-Кичээлдээринге белен силер бе? (Уругларнын харыызы.)

- Тоол дыннаарынга ынак силер бе? (Уругларнын харыызы.)

- Мен силерге дыка солун тоолчургу чугаа чугаалап берейн, силер кичээнгейлиг дыннаар силер, уруглар! (Экранга игил биле ойнап каан аялганы салыр.)

 - Шыяан ам, бир-ле черге, куйлар баары черге чадырлар чайлаглап келген. Куй-дээрге дагларда ойбак черлер, кижилер шаанда чадыр чок турар уеде, куй иштинге-даа чурттап чораан. Куй иштинге аъш-чемин-даа шыгжаар чораан. Бир-ле хун аалдын оглу ыяштап алгаш чанып олурда, кара булут келген соонда, хенертен кызаннаашкынныг, динмирээшкинниг чаъс чаай берген, бичии оол чаъстан корткаш куй иштинче кире берген. Олурда артындан дыка чараш аялга дынналган. Хая корнуп келирге, ашак кижи холунда бир-ле чуве туткан сыгыртып, хоомейлеп орган. Бичии оол аялганы чарашсынып дыннап олургаш, чылдар эрткенин эскербейн барган. Оол ашактын чанынга чеде бергеш, менээ холунарда хогжумнуг херкселинерни беринерем, мен база сыгыртып, хоомейлеп билир мен дээш, холунда хогжумунун херекселин дилеп алгаш мага хандыр ойнап, ырлап олурда база-ла хой чылдар эрткен. Оол куй иштинден унуп келгеш аалынга келирге таныыр, билир кижи-даа чок болган. Ол-ла хевээр хогжум херекселин тудуп алгаш «Эгил, эгил эрткен уем» дээш ырлаар турган. Улус холунда хогжум херекселин «Эгил» деп адай берген. Уенин аайы-биле эгил деп состу игил кылдыр эде адаан.

-  Бичии оол ыяштап чорааш чуну коргенил? (Уругларнын харыызы: Куй корген.)

- Куй иштинге кымга ужурашкан? (Уругларнын харыызы: Ашак кижиге ужурашкан.)

- Ашак чуну канчап органыл? (Уругларнын харыызы: Хоомейлеп, сыгыртып олурган.)

- Оол чуу деп ырлаар турган? (Уругларнын харыызы: «Эгил, эгил эрткен уем» дээш ырлаар турган. Уругларнын билбейн барган состеринге дузалажып адап бээр.)

- Чуу деп хогжум херексели-биле мага-хандыр ырлап олурган-дыр? (Уругларнын харыызы: «Игил»)

-Эр-хейлер, уруглар! (Игил деп адаттырар.)

2. Кол кезээ: (Игил чуруун коргузер).

 - Бээр корунерем, уруглар! Бо хогжум херекселинин адын «Игил» дээр. Бо шээй уруглар, оолдун ойнап орган хогжумунун херексели.  

 - Игилди ыяштан чазап кылыр. Чазаар - дээрге, бижек биле чонар. Чымчак ыяшты чонуптарга мындыг чараш хогжум херексели болу бээр. Оон бажын аът баштыг кылдыр чазаар. Игилдин хылдарын аьттарнын кудуруунун хылдары биле кылыр. Оон хылы ийи болур. Уруглар, силер ол чараш хогжум херекселин коруксеп, дыннаксап тур силер бе? (Уругларнын харыызы.) Ындыг болза, бистин болуувусте Тывызыктын кырган-авазы бар, игил- биле дыка чараш  ойнаар. «Игил» биле ойнаарын барып сонуургаар бис бе, уруглар!

- Даштын аъттарны мунуп алгаш агаарлап чоруур бис бе? (Аъдым деп ырыга танцылай аарак халдып чоруур. Дерип каан чадырга чедип келир.)

-Экии уруглар. Кайыын келдинер? Чуну канчап чор силер уруглар чадырже кирээлинер.

- Аалга келген аалчылар солагай талазынче олурар дээр, бээр эрттип олурунар, уруглар! (Уругларны огнун солагай талазынче олуртур.)

- «Арга кирген кижи саат дайнаар, аалга кирген кижи аяк эрии ызырар» деп үлегер домак бар болгай. Бистин хогжүмчүлеривис изиг шайны аартап алгаш, хогжүмүн ойнаарынга ынак чораан. Ынчангаш аяктарда изиг шайларны аартап тыныш органынга мергежилгеден кылыптаалынар. (Саазындан кескен аяктар үлеп бээр. Киир, үндүр тынып кылыр). Шайны аартап тыныш органынга база унувусту аян киирип мергежилге база кылдывыс уруглар, эр- хейлер!                                                                                                                                      

-  уруглар силерге мен игил хогжумун бээримге ойнап корээлинер. (Игил дугайында база катап  коргузуп тайылбырлап бээр.)

- Ам чаагай ишкен шайывыс дугайында ырлажыптар бис бе уруглар? (Уругларнын харыызы.) 

Ыры «Шайывыс»

- Ырыда чунун дугайында ырлап турар-дыр, уруглар! (Уругларнын долу харыызын алыр.)

- Ырынын аялгазы канчаар дынналып тур? (Уругларнын харыылары: оожум, дурген, хоглуг, мунгаранчыг)

- Чуу деп хогжум херексели-биле ойнадывыс? (Уругларнын харыызы, чангыстап адаттырар.)

- Эр-хейлер, уруглар! Игил дыка-ла чараш аялгаларны ундуруптер, тускай хогжум херексели бооп турар. Ынчангаш хогжум херекселдеринге камныг, сонуургалдыг ынак болур.

- Ам олургаш шылап каан боор бис, хоглуг музыкалыг сула шимчээшкиннерден кылыптаалынарам!

Сула шимчээшкин «Хогжумчу»

- Уруглар, садигивисче чанар уенер келди. Силер садигинерче чаныптынар чаа, уруглар.  Менээ аалдап келегнинер дээш четтирдимуруглар. Байырлыг. (Аъдым деп музыкага халдып чоруур, улаштыр сандайларынче олуруптар).

3. Кичээлдин туннели:

-Уруглар, силерге агаарлаашкын солун болду бе?

-Кайнаар агаарлап чордунар?

-Аалга чуну сонуургадынар?

-Чуу деп ыры ырлаштывыс?

-Чуу деп сула шимчээшкин кылдывыс?

-Аалче агаарлап чоруурда чунун биле чордунар?

-Чуу деп хогжум херексели биле ойнадывыс?

- Ынчангаш эн-не тускай, чараш аялгаларны ундуруптер  хогжум херекселинин адын чуу деп адаар болдувус, уруглар! (Игил.)

- Хогжум херекселдеринге ынак, камныг эдилээр, сонуургалдыг болур. Эр-хейлер! Дыка-ла чараш, сос дыннаар, чурумнуг, угаанныг уруглар-дыр силер.

(Кичээлге эки киришкен уругларны мактап адаар, уруглар-биле байырлажыр)