Ажык кичээл
план-конспект занятия (старшая группа)

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение

Детский сад «Хунчугеш» с. Кочетово

Ажык кичээл

Темазы :

«Сулде туктуг, ыдык ырлыг, сузуу бедик торээн Тывам»

                                                                                  Кичээлди тургускан башкы

                                                                        Оюн Чечек Сергеевна

                                                Кичээлдин темазы:

«Сулде туктуг, ыдык ырлыг-

Сузуу бедик торээн Тывам».

Кол сорулгазы; Уругларны Тыва дугайында билиин бедидер, Тыванын сулдезинин, тугунун хевири, ыдык ырынын утказы-биле ханы таныштырып,

Уругларнын   дылдын ,уран –чечен аргаларынче кичээнгейни салып чугаа –домаан сайзырадыр.

-Уругларнын чараш чувени эскерип билирин, бойдуска камныг, бодунун чуртунга ынак болурунга кижизидер,

   Метотдар болгаш аргалар: Тайылбыр,коргузуг хевирлери,состуг арга, оюн аргазы, деннелге аргазы, айтырыг харыы,туннээр.

   Словарьлыг ажыл: Сулде ,демдек, дип, чоон, сонгу, хун, чырык чаагай амыдырал, хей- аьт.

Дерилгези: Тыванын улуг тугу, сулде демдээ», бичии тугу, видео коргузуг,телевизор.

Кичээлдин чорудуу:

Уруглар Тыва аялга- биле кирип келгеш, аалчылар- биле мендилежирлер.

Башкы: Экии уруглар!

Уруглар: Экии.

Башкы: Мени Чечек Сергеевна дээр

- Уруглар бис богун «Сулде, туктуг ыдык ырлыг- Сузуу бедик торээн Тывам» деп кичээливисти эгелээр- дир бис.

Уруглар, мени кичээнгейлиг дыннанар! Тыва чуден эгелээнил?

Тыва чуден эгелээнил?

Тыны болган торээн чурттан

Дынгылдайдан, хоомейден

Чаштын эге алгызындан

Чарын салган анчылардан.

- Уруглар, Тывавыс дугайында чуну билир силер?

- Делегейде 6 дип бар. Оларнын эн - не улуу- Азия. Азиянын тапыг - ла дал ортузунда чуртту - «Тыва» дээр. Мээн торээн чуртум ол.

- Тыва Республиканын найысылалы- Кызыл хоорай.  Бо чылын хоорай 106 харлаар.

- Тыванын девискээри  оске чурттарга бодаарга улут эвес. Ынчалза- даа бойдус талазы- биле эн бай-байлак.

-Тыванын бай- байлаан, оон сайзыралын ырларда шулуктерде бижээн. Ам ону коруп корээлинер даан.

Алина Орус- оолдун шулуу: Торээн - Тывам

Ак- кок дээрлиг Тыва чурттум,

Бедик – бедик тайга –сынныг,

Аржаан суглуг,холдуг, хемниг ,

Арга – эзим ,шынаа шолдуг.

                                   Азарганчыг чажымдан-на,

                                    Авамга дег ынак болган,

                                   Хайыразы эгээртинмес,

                                    Кайгамчыктыг торээн Тывам,

Тыва чонум чазык чаагай,

Тыва черим онза чараш,

Ынчангаштын торээн черим,

Ырлап йорээн ужурум ол.

Чунун дугайында шулук  болду, ууруглар?

- Торээн  чуртувус дугайында шулуктерде канчаар коргускен - дир уруглар.

Суула шимчээшкин:

Кадыр Саян, Танды- Уула( холдарын ору кодурер)

Кавайымнын чаагы болган,( холун хере сунар)

Улуг – Хемге опейлеткен( бодун куспактаар)

Угулзалыг Тыва чер мен(холдарын шимчедир)

Уе- дуптен ээлерим-

Ундезин Тыва улус( холун хорээнге салгаш могеер)

Акы- дунма, эштиг оорлууг( эштеринче холун сунар)

Авыралдыг ава ТЫВАМ.

- Уруглар бо чуу дур?

- Тыва Республиканын Сулдези.

Тыва Республиканын Сулдези, Тугу, Ыдыктыг ырызы ханы уткалыг. Бо сулденин даштыкы хевири частып келген чечек ышкаш беш талалыг. Мында 5 диптернин найыралын коргускен утка бар.

- Сулденин чоон-сонгу талазындан эртенги хун унуп орар. Мында чырык чаагай амыдыралдын эгезин илереткен.

Хунче уткуштур аъттыг кижи ужуктуруп бар чоруур. Бо дээрге малчынТыва чоннун келир уеде сайзырангай болгаш аас-кежиктиг болурунга хей аът киирип турар уткалыг. Оон адаанда ак кадакта « Тыва» деп состу алдын – сарыг он – биле сиилбип бижээн.

Тускай девискээрде чурттап турар кижилер ол чурттун Сулдезин, Тугун, Ыдык ырызын онза сагыыр.

Бистин тугувус.

-Уруглар бо чуу-дыр?

-Тыва Республиканын тугу-дыр.

Кандыг-даа куруне ыдык туктуг болур.

1993 чыл. Сентябрь ай бистин тугувусту ыдыктап бадылаан.

Туктун хевири мындыг: сып талазында сарыг оннуг уш-булунчук бар. Ол сарыг шажынныг чон дээн уткалыг.

Ийи азыгдан ак кожа каттыжып келгеш, туктун ортузун бадыпкан. Мында Бии-Хем биле Каа-Хем каттышкан, Улуг-Хем апарган дээни ол.

Туктун ийи талазында чырык ак-кок оннер бар. Бо дээрге Тыванын арыг дээринин, арга-ыяжынын, аржаан суглуг, хемнер, холдернин демдээ-ди.

Оон ангыда аас-кежикти,тайбынны, чаагай амыдыралды байлаан чаяап турар утка база бар.

 Башкы: Ам силерге дидактиктиг оюн ойнадыйн,кичээнгейлиг коргеш,тургузуп харыылаар силер!

Оюн « Шын тургус». Кескилеп каан чуруктарны уруглар кичээнгейлиг коргеш тургузар.

 Башкы: Кескиндиден кандыг чуруктар тургузуп алдынар,уруглар?

Уруглар: Тыва Республиканын тугу.

Башкы : Эр- хейлер!

Тывавыстын тугун кодурер.

Ол ойде Тыванын ыдык ырызын аялгазы мониторга салыптар.

Кичээлге олурушкан улустар, шупту туруп кээрлер.

- Чуу дээш бо ырыны кууседип турда шупту улус туруп кээрил, уруглар?

(Чуге дизе бо «Мен Тыва Мен» деп ыры Тыванын ыдык ырызы, ол чоннун чуртунга ынаан, хундуткелин коргузуп турар.

- Уруглар бис богун чунун дугайында ооренип кордувус.

-Тыва сулде демдээ, тугу, ыдык ырызын катаптадывыс. Тывавысты алгаан ырылар, шулуктер, улегер домактарны кордувус.

Ам Тыва чонувустун чараш танцызын уруглар кууседирлер-дир.