Доклад «Ойнаар кыстын чажыттары»
материал

Доклад 

«Ойнаар кыстын чажыттары»

 

Скачать:

ВложениеРазмер
Microsoft Office document icon doklad_oynaar-kystyn_chazhyttary.doc81 КБ

Предварительный просмотр:

Муниципальное бюджетное дошкольное учреждение

детский сад «Чечек» комбинированного вида с. Кызыл-Мажалык

Барун-Хемчикского кожууна Республики Тыва»

Доклад:

«Ойнаар кыстын чажыттары»

                                                                 Воспитатели: Талганчык А.М

                                                                 воспитатель первой категории

                                                                 

2018

                Бурунгу тываларнын бодап чорааны-биле алыр болза, чаш тѳл иезинин иштинге шимчеп эгэлээн хʏнунден тура-ла, чʏвенин аянын билип эгелээр дижир. Ынчаарга уруг чаа торуттуннʏп келирге, тыва йозу-биле ол ам бир харлыг кижи болур турган. Чаш тѳл тѳк кылдыр тѳруттнгеш, алгырып эгелээри дээрге-ле, ол ам кижи деп чʏвени херечилеп турары болгаш, чʏвени дуюкаа билип турары болур, ынчангаш тывалар чаш уругну ыяк карактаар чаʜчылдыг чорааннар.

        Чаа торуттунген тол кавайга чыткаш-ла, долгандыр турар чуулдерни, болгаш уннерни дыннап  билип эгелэр дээр. А.ие кижи кыс-даа оол-даа олчалыг болган  болза, кавайнын энмээнге терек чѳвʏрээзинден, ыяштан, чонар-даштан болгаш кидистен дараан бир-ле чʏвенин дʏрзʏзнʏн халаннадыр азып каар. Бир чамдыкта кавайнын тыртыг баанга бир-ле чʏвенин дʏрзʏзʏн  азып каар чорааннар.  Уруг беш айлыг апаргаш, бурун езу-биле болза, бир хар беш айлыг апаргаш, чʏвени шымбай кѳрʏп турар апаар. Оон соонда авазынын ѳпей ырынга таалап чыдар апаар. А бир хар тос ай чедип чорааш, холунга чʏвени тудуптар апаар, оон бир-ле чʏвени октаптар апаар, шала чоорту холга туткан чʏвези-биле ойнап эгелээр. Бичии уруг холунга чʏвени чʏгээр тудуптар апарган ʏеде, Ойнаар-кысты тутсуп каар, оозу-биле ыяннажып ойнап чыдар турган.

        Ойнаар-кысты тывалар колдуунда кидистен даарап кылыр чорааннар. Ол ойнаар-кыстын ниити хевири кижи дʏрзʏлʏг болур. Даштын пѳс-биле додарлап каар. Ол пѳсʏн ѳнʏ чʏзʏнʏ янзы-бʏрʏ болгулаар. Ойнаар-кыс колдуунда шыва тоннуг болгулаар, албан бѳртʏг болур, чʏге дээрге бурун тыва езуда албаты кижи бѳрт чок чоруп болбас. Куржаныр курлуг болур. Ол кур ойнаар-кыстыʜ кеткен тонунуʜ ѳнʏнден кончуг хамааржыр. Кѳк даалымба, торгу тоннуг ойнаар-кыс болган болза, кызыл чычыы кур кончуг аянныг кѳрʏштʏг болур. Шаандагы ойнаар-кыс кара былгаардан кылган кадыг идиктиг болур. Ол ышкаш кыс уругга пѳс быжындызын шѳйбейтир шарааш, ойнаар-кыс кылдыр тутсуп бээр, а чамдыкта ѳг-бʏленин ээлери ыяш-биле ойнаар-кыстыʜ дʏрзʏ-хевирин чазап бээр чораан. Кыжын ойнаар-кыстар алгы-кештен кылган тоннарлыг, бѳрттерлиг болур. Хеп чок ойнаар-кыс турбаан.

        Ойнаар-кыстын кол ужуру болза, чаш уругнун чʏвени билип алырынга херектиг болур. Ам болза ийи харлыг, шаанда болза ʏш харлыг чаш уруг ойнаар-кызын холдан салбас, ону эшсинер, чаптаар, чарашсынар, чемгерип ойнаар, чедип алаактырар, хʏнʏ бадыр ʏележип ойнаар онуу болур турган.

        Кыс уруг ойнаар-кызы-биле ойнап тургаш, кады чугаалажып ѳѳренир, чассыннажып чанчыгар, бирде идик-хевин ужулгаш, удудуп каар. Кыс уруг чемненип алгаш, ойнаар кызын хепкерер-идиин,тонун кедирер, курун куржап бээр, бѳргʏн аянныг кылдыр кедирип бээр, оон соонда ол-ла ойнаар-кызы-биле сымыранчыр, каттыржыр, чаптап ойнаар, угаанынга кирип келген бир-ле чаа чувени ол эжинден айтырар, оозу харыылап шыдаваан болза, ону бар-ла шаа-биле чулчуруп тайылбырлаар. Ойнаар-кыс болза, кыс уругнун кавайлыындан эгелээш,он ʏш харлыынга чедир кады ойнаар, ʏлежир, сʏмележир, ылчыʜнажыр, каттыржыр, кѳгʏдер, чаптаар, удуур, оттурар болгаш ѳпей ырын эʜ-не баштай кады ырлажыр ѳʜнʏʏ болур чораан. Бурун тыва езуда болза, чеди харлыг кыс уруг ойнаар-кыска чʏнʏ-даа чугаалап бээр угаанныг апаар.

        Бурун тыва езуда бир онзагай чуул, чаш уруг кылыштап чоруур аппаарга тонунун курунга бир-ле тускай камгалалды астып бээр чорааннар, ол болза чонар-даштан, човурээден чазап кылган ан-мен дʏрзʏзʏ ойнаарак хевирлиг кылдынган дʏрзʏ хевир болур.

.

        Эртемденнер шаандагы ойнаар-кыстарны шинчилеп кѳргеш, мындыг чʏʏлдʏ эскерип кѳрген: чамдык ойнаар-кыстарныʜ арын-шырайы чок бооп турар. Ол чʏге ындыгыл дээрге, арын чуруваан ойнаар-кыс дээрге бичии кижиниʜ камгалакчызы боор деп улуг улус чугаалаар чораан. Мага-бодунда баш, хол, бут илип каан дѳмей пѳс хѳйлеʜнерлиг, арын чок ойнаар-кыстарлыг ээренни Тыванын ангы-ангы булуннарынга коргенин этремденнер ажылдарында демдеглеп бижип турар.

Похожее изображение

Бир дугаар ойнаар-кыстарнын чажыды кажан тывылганы билдинмес, ынчалза-даа ʏе-дʏпте мамонт сѳѳгʏнден кылган хол, буду шимчеп турар ойнаар-кыс дʏрзʏзʏн Чехословакияга бир шаандагыныʜ чевээгден уштуп тыпкан болуп турар.

Оон соонда Египет, Италия, Греция чурттарынга базырыктардан холу-буду шимчеп турар кылдыр кылдынган, шын баш дʏгун чыпшырган ойнаар-кыстар хѳйʏ-биле тывылган.

Ажыглаан номнар :

1.М.Б. Кенин-Лопсан. Тыва чоннун бурунгу ужурлары.К.1994ч

2. Сииринмаа Чооду солун «Эне сѳʏ». 13.07.1993.

3. Монгуш  Б. К-Л «Шын» солун  21.02.1995.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Интегрированное занятие на тему: "Хорзуннун чажыттары"

Школаже белеткел болуу. Билип–алыышкын сайзырадылгазы.Интеграция: Билип-алыышкын сайзырадылгазы; чугаа сайзырадылгазыТемазы: Хорзун болгаш оон чажыттары. Сорулгалары:Ооредир сорулгалары- Уру...

Долгандыр турар хурээлел болгаш чугаа сайзырадылгазынын оюн-тоглаалыг кичээли: «Ойнаар-кыстын ужуралдары.»

Темазы:  «Ойнаар-кыстын ужуралдары.»Сорулгазы: тыва улустун аас-чогаалыннын хевирлери, когудуг болгаш опей ырыны ажыглавышаан,  уругларнын торээн дылынга сос курлавырын байыдар.Д...

«Оолдун, кыстын онзагайы» деп 5-6 харлыг уруглар, оолдар аразынга моорейнин сценарийи

Корулденин сорулгазы:1.   Уругларның угаан-медерелин бедидери,сөс-курлавырын байыдары.2.    Уругларны чараш чүүлге ынак болурунга, эп-найыралды гболурунга кижизидер.3....

НОД по ФЭМП на тему "Белек-кыстын аалынче аян-чорук"

Тема: Белек-кысдын аалынче аян-чорук...

Конспект ООД на тему" Хорзуннун чажыттары"

Школаже белеткел болуу. Билип–алыышкын сайзырадылгазы.Интеграция: Билип-алыышкын сайзырадылгазы( бойдус-биле таныштырылга,шинчилел-билиишкинниг ажыл чорудулгазы ); чугаа сайзырадылгазы.Тема...

03.11.2021г ОО "Речевое развитие" Тувинский язык. Тема: «Ойнаар-кыс. Ойнаар-кыстын мага боду. Оюн «Бо чуу-дур»»

Дата: 03.11.2021г.Кичээлдиң темазы: : «Ойнаар-кыс. Ойнаар-кыстын мага боду. Оюн «Бо чуу-дур»»Кичээлдиң хевири: чаа билиглер «ажыдарының» кичээли.Сорулгазы: уругларн...

Ойнаар-кыстын мага-боду

Ойнаар кыстын маг-боду биле таныштырары. Карак, думчук, кулак, хол, бут, ишти деп кижинин мага боду биле ойнаар-кыс дузазы-биле таныштырып, ол кижиге чуге ажыктыгыл деп чуулду ооредири....