"Долаана биле Кудеректин аалынче аян-чорук"
план-конспект занятия (старшая группа)

Даргын-оол Сайсуу Алексеевна

Долаана биле Кудеректин аалынче аян-чорук. Оюн-кичээл.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл Ажык кичээл505.7 КБ

Предварительный просмотр:

МАДОУ Детский сад № 27 «Угулза» г. Кызыла

Тыва Республиканыӊ Кызыл хоорайныӊ муниципалдыг

автономнуг назы четпээн уругларныӊ

өөредилге албан чери № 27 «Угулза» уруглар сады

C:\Users\Д А А\Desktop\Тыва хээлер\

C:\Users\Д А А\Desktop\Тыва хээлер\

Ажык кичээл

Темазы: «Күдерек биле Долаананыӊ

аалынче аян-чорук»

(Школага белеткел бөлүүнүӊ уругларынга тыва дылдыӊ оюн-кичээли)

Кылганы: Даргын-оол Сайсуу

Алексеевна

Кызыл хоорайныӊ № 27 «Угулза» уруглар садыныӊ тыва дыл

башкызы

Кызыл – 2023.

Темазы: Күдерек биле Долаананыӊ аалынче аян-чорук

(кажыктар-биле таныжылга)

Өөредилгениӊ кол адыры: Чугаа сайзырадылгазы

Эрттирер хевири: Кичээл-оюн

Кол сорулгазы: Шаг шаандан тура ада-өгбелерниӊ сагып чораан чаӊчылдарынга даянып, уругларныӊ тыва оюннар дугайында билиин делгемчидер.

Өөредиглиг ажыл-чорудулгазы: өгнүӊ дериг-херекселдери-биле таныжылга, кажыктыӊ 4 талазында 4 чүзүн малывысты дүрзүлеп танып билиринге өөредир.

Ажыглаар методтар: оюн аргазы, деӊнелге аргазы, сөстүг арга.

Кижизидилгелиг ажыл-чорудулгазы: Тыва чоннуӊ чурттаар оран-савзы өгнү таныштырып, өгге ойнаар тыва оюннарга сонуургалын оттурар, уругларны сагынгыр-тывынгырын, чаа чүүлдерни эки шиӊгээдип алырын сайзырадыр.

Көргүзүг материалдары, хереглээр чүүлдер: Улуг (бода мал) кажык, шээр мал кажыктары, аът баштары, өг ишти, ойнаар-кыстар: Долаана, Күдерек, чагаа хавы, үн бижидилгези

Ⅰ. Организастыг кезээ:

Башкы: – Экии, уруглар!

– Шупту сандайларывыстан туруп келгеш, төгериктей турупкаш, бот-боттарывыс мендилежиптээлиӊер!

Эртен үнген хүнүм-биле

Эткир үннүг куштар-биле,

Эжим-өөрүм дөгеревис

Экиилежип, мендилежиил!

Башкы: – Эр-хейлер, сандайларынарже катап олуруптунар, уруглар. Удавас чүү байырлалы чоокшулап олурар ийик?

Уруглар: Шагаа.

ⅠⅠ. Тайылбыр кезээ

Башкы: Эр-хейлер! Шагаа – дээрге тыва чоннуӊ эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуп турар, чыл эргиледезин байырлап демдеглээри болур. Кыштыӊ чыккылама соогу эртип, часкы хаттар-биле солужарын өөрүп уткуп алыр үези. Ынчангаш Шагааны тыва чон ыяап-ла өөрүшкүлүг, хөглүг оюннар-биле байырлаар турган.

Башкы: Уруглар бис чүү чылын үдээр бис?

Уруглар: Пар.

Башкы: Ам үнүп орар чыл чүү чылы келир-дир?

Уруглар: Тоолай чылы келир.

Башкы: Эр-хейлер, уруглар!

Кичээлдиӊ чорудуу:

Башкы: Ой, Кудерек бисче чагаа чорудупкан-дыр уруглар номчуп көрээлиӊерем.

Кудеректиӊ чагаазы

Экии, эргим уруглар, оолдар! Кел чыдар шагаа таварыштыр силерге байырывыс чедирбишаан, бистиӊ аалывысче ойнап-хөглеп кээриӊерни чалап тур бис! Хоор-Сарыг чылгывыс аразындан челер аъттарны мунуп алгаш келир кылдыр чоргустувус. Долаана-биле ийилээн силерни манаар бис.

Хүндүткел-биле, Күдерек биле Долаанадан.

Башкы: Оо, Күдерек биле Долаана аалынче чалап турар шээй уруглар. Кудерек биле Долаананыӊ аалынче аъттарлыг агаарлап баар бис бе?

Уруглар: Ураа, ийе башкы баар бис.

Башкы: Ынчаарга баглаашта аъттарны мунуптаалыӊар! Аътка олурарда оваарымчалыг болур бис. Аътты камныг мунар бис, оон башка аът кижини теп болур, мөөп болур болгай. Аътка олурупкаш, дыка шаппас бис, оожум чортуп чедер бис, шыва уруглар!

Аъттарывысты мунуптар-бис бе че-ве»

(Уруглар аъттарны мунуптар).

Аътты мунупкаш, баштай аътты чүү дептеривиске кылаштай бээрил?

(чу-чу, чу-чу!)

Аът харга кылаштап чорда кандыг дааштыг болурул?

(шык-шык, кырт-кырт!)

Аъттарывысты бичии-ле дүрген чорта бээр кылдыр чүү дептер бис, канчаптар бис? (чу-чу дээш, кымчылаптар).

Аът дүрген халып чорда кандыг дааштыг болур ийик?

(дыгдк, дыгдк)

Уруглар столдарны бир долгангаш, өгге келирлер.

Башкы: Кудерек биле Долаананыӊ аалы бо хевирлиг-дир, уруглар.

Ам аъттарывысты канчаар доктаадыптар бис уруглар? (тррр-тррр).

Эр-хейлер, малчын уруглар болгаш дыка аът мунуп билир уруглар-дыр эвеспе! Ам аъттарывысты баглаашка баглап каалыӊар!

Башкы: Аалга келгеш бир-ле дугаарында чолукшулга езулалын кылыптар бис бе уруглар! Чолукшууру дээрге-ле чаа үнүп келген чылда чаа-чаа күзээшкиннерни, бот-боттарынга ак чолду күзеп, мендилежип турары ол. Тыва чон шаг-шаандан тура-ла ол езулалды кылып чораан. Бичии кижилер улуг кижилерниң холдарын адаандан дозуп, шенектеринден тудуп чолукшуп, амырлажыр. Ол чүл дээрге, бичии улус бодундан улуг улусту хүндүлеп турарыныӊ демдээ болур. (Уруглар бот-боттары чолукшуур)

Башкы: Амыр амыргын-на бе, мал-маган хүр менди-ле бе!

Уруглар: Амыр-амыргын-на бе!

Кудерек: Амыр-амыр! Орук-суур эки келдиӊер бе уруглар?

Уруглар: Орук-суур эки келдивис!

Долаана: Амыр, амыргын-на бе уруглар! Өгже киргеш, шайлаӊар!

Башкы: Чаа уруглар өгже кирээлиӊер, бис аалчы болганывыста өгге киргеш өгнүӊ солагай талазынга олурар бис, уруглар. Өгге канчаар шын олурар ийик бис? Эр улус маспактанып, кыс улус ийи дискээниӊ кырынга сөгедектей олурар.

Башкы: «Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар» дээр-ле болгай. Долаананыӊ чаагай суттуг шайын ижээлиӊер, уруглар! Бо үлегер домактын утказы бо шей уруглар, аалдап келген улуска өгнүӊ ээлери аякка шайын кудар. Дыка-ла чаагай шай-дыр.

ⅠⅠⅠ. Быжыглаашкын:

Кажык-биле таныжылга

Башкы: Күдерек биске бир хап сунуп берди уруглар, ында чүү бар чоор көрээлиӊерем! Бо чүлерил уруглар? (Хапта кажыктарны көргүзер)

Уруглар: Кажыктар-дыр башкы.

Башкы: Шын-дыр кажыктар. Бо кажыктарны Күдерек хуулгазын кажыктар-дыр деп меӊээ сымыранды. Кажыктарны чүге хуулгаазын деп турар чоор көрээлиӊерем. Шаандан тура-ла кажыктарны тыва чон октавас чыыр, чораан. Кажыктарны хөй кылдыр чыып алырга, аалдыӊ мал-маганы көвүдээр дээр. Чыып алган кажыктары-биле өгнүӊ улуг-даа, бичии-даа кижилери аӊгы-аӊгы оюннарны ойнаар, шагаада хондур удувайн өг иштинге кажыктап ора хонар.

Ам дараазында кажыктарны чүге хуулгаазын дээнин көрээлиӊерем уруглар!

Башкы уругларга дөрт-дөрт кажыктарны үлеп бээр.

Кажык бо-дур топтап көр даан, (бода малдыӊ кажыы-биле)

Каш чүзүн малывысты көргүзер-дир,

Тура дүшсе, аъдывыс-тир.

Турбас, арбас Оялаӊ-дыр.

(аътты көргүзер)

Ойта дүшсе инээвис-тир

Оъттап чоруур чаражын көр!

(инекти көргүзер)

Ишкээр дүшсе хоювус-тур

Ии дадай, семизин көр!

(хойну көргүзер)

Дашкаар дүшсе өшкүвүс-түр

Даштар кырлап турарын көр!

(өшкүнү көргүзер)

Башкы: Кажыкта: аът, инек, өшкү, хой деп дөрт чүзүн малывысты көргүскен-дир, Күдерек ынчангаш хуулгаазын кажыктар деп турар шээй уруглар. Кажыктарны холдарыӊарга тудуп алгаш өгештирип көрүӊер даан кандыг дааштыг-дыр?

Уруглар: Агып чыдар сугга дөмей-дир, башкы!

Башкы: Шынап-ла, оон ыӊай чүнүӊ даажынга дөмейлеп болур бис?

Уруглар: Даштар даажынга дөмей.

Башкы: Эр-хейлер! Оон ыӊай кандыг даашка дөмей-дир?

Уруглар: Кажыктыӊ даажы чарышкан аъттар даажы дег чүве-дир башкы.

Башкы: Шынап-ла, эр-хей! Ынчаарга кажык-биле кандыг оюн ойнаптар бис уруглар?

Уруглар: Аът чарыштырар бис бе башкы?

Башкы: Че, аъттарывыс чарыштырыптаалыӊарам.

Оюн «Аът чарыжы»

Башкы аът чарыштырар деп оюнну уругларга тайылбырлаар.

Башкы: Баштай ийи аӊгы командага чарлып алыылыӊар бир команда Күдеректиӊ, а өскези Долаананыӊ болур. Бир команда-ла бир аъттыг болур. Бо ийи аъттыӊ чарыжын көөр бис уруглар. Баштайгы команданыӊ бирги ойнакчызы дүжүрерге аът дүшсе дараазында ойнакчы дүжүрер, бир эвес дүшпейн барза өске команданыӊ ойнакчызынга дамчыдар.

Баштай аъттарывыстыӊ чарыш шөлүнүӊ оруун кылып алыр бис. Кажыктарны далаш чокка, шын дүжүрер. Кижи бүрүзү дүжүрген кажыктарында чүлер дүшкенин чугаалаар: аът, инек, хой, өшкү дээш.

Чаа, оюнну мээӊ холумда кажыкты шын тыпкан команда дүжүрүп эгелээр. (Кажыктарны шилип алгаш, уруглар хевис кырынга аът чарыштырып ойнаар).

Башкы: Дыка кажыктаар уруглар-дыр, чараштарын эр-хейлер! Аалда келген болганывыста ажыл-агыйны база кылчыр болгай бис, Күдерек биле Долаананыӊ арбай далганы төне берген-дир. Арбай тараадан соктап бээр бис бе?

Уруглар: Ийе башкы.

Сула шимчээшкин

Арбай тараа соктап чиир

(алгыйда тараа былгаанын өттүнер)

Аажок кежээ эрес мен.

(Деспиде тарааны челбээнин өттүнер)

Бала-согааш эдим бо

Бирээ, ийи, үш

Бирээ, ийи, үш.

(тарааны соктаанын өттүнер).

Дээрбеге тырттыптар бис.

(Дээрбеге тырттарын өттүнер)

Дендии чаагай далган үнер.

Дидактиктиг оюн: «Кожалаштыр сал!»

Бо хүн кажыктар-биле кайы хире таныжып алганывысты хынап көрээлиӊерем уруглар. Столдарже олурупкаш, «Кожалаштыр сал!» деп оюнну ойнаптаалыӊар. Мен силерге дөрт чүзүн малдыӊ чуруун үлеп бээримге, оларныӊ чанынга кажыктарны дөрт аӊгы чүзүнүнүӊ аайы-биле кожалаштыр салыр силер уруглар.

Эр хейлер, дыка сагынгыр, угаанныг уруглар-дыр эвеспе!

Оюн-таныжылга «Кажаада чүлер барыл?» (хуулгаазын кубик)

Башкы: Күдерек биле Долаананыӊ кажаазын иштин сонуургап көрээлиӊерем уруглар!

(чуруктуг кубикти тайылбырлаар, азырал амытаннарныӊ үннерин дыӊнадыр).

Башкы: Күдерек Шагаа байырлалы баар дээн, Күдеректиӊ тыва идиин каастап бээр бис бе уруглар?

Уруглар: Тыва идикке угулза, чараш хээ четпес-тир.

Башкы: Шынап-ла, Күдеректиӊ идиин хээ-биле каастап берээлиӊер.

Ⅳ. Түӊнел кезээ:

Башкы: Бо хүн аалга келгеш дыка хөй чүүлдерни өөренип алдывыс, ындыг-дыр бе уруглар?

– Чүге кажыктарны хуулгаазын дээнил уруглар?

– Кажыктар-биле чүү деп ойнадывыс уруглар?

Эр-хейлер, уруглар! Күдерек биле Долаана силерниӊ келгениӊерге аажок өөрүп, ажыл-агыйынга дузалажып бергениӊерге дыка амырап турлар көрүӊерем. Ынчангаш силерге бо таалыӊда бир чүве дамчытты уруглар. (Чигирзиг белектерни уругларга үлеп бээр).

Тыва чоннуӊ шаг шаандан бээр сагып чораан чаагай чаӊчылдарыныӊ бирээзи аалга келген хүндүлүг аалчыларын хол куруг чандырбас деп чүүлдү Күдерек биле Долаана сагып чоруур шээй чараштарын көрүӊерем уруглар.

Күдерек биле Долаана: Бистиӊ кыштаавыска аалдап келгениӊер дээш өөрүп четтирдивис уруглар, байырлыг менди-чаагай!

Уруглар: Улуу-биле четтирдивис Күдерек, Долаана! Байырлыг ужурашкыже менди-чаагай!

Анализ открытого занятия

(для подготовительных групп)

Форма занятия: Занятие-путешествие.

Тема: Путешествие по юрте Күдерека и Долааны

Конспект непосредственно-образовательной деятельности для детей подготовительной группы составлен, согласно календарно-тематическому планированию образовательного учреждения.

Цель занятия:

1). Развивать у детей внимание, воображение, логику через устное народное творчество тувинского народа;

2). Воспитывать интерес к утварью тувинской юрты и тувинскими национальными играми, и бережное отношение к ней.

Словарная работа: шагаа, чолукшулга, кажыктар, кымчы, хоор сарыг чылгы.

Занятие построено по требованию ФГОС правильно, использована интеграция образовательных областей: познание, коммуникация (развитие речи детей), познание (ознакомление с тувинскими обычаями, играми, тувинским методом счета, предметом быта тувинцев), социализация и физическая культура.

Занятие прошло в игровой форме и в форме путешествия, дети с интересом узнали предметы быта тувинцев, считали кости, выполняли задачи, играли. За все время занятия поддерживали связь с тувинскими куклами, обращали внимание и задавали вопросы, дети с радостью играли вместе с Күдереком и Долааной.

В ходе которого были озвучены народные пословицы, стихотворение. Вспомнили, что в юртах живут скотоводы. Повторили какие шесть основных животных выращивают скотоводы в Туве. Все этапы были реализованы через взаимодействие различных анализаторов – зрительного, слухового, пространственного. На протяжении всего занятия у детей поддерживалась мотивация. Дети были сами участниками игровых моментов и активными помощниками во время образовательной деятельности. Это позволило сохранить у детей интерес к занятию.

Вела словарную работу, понятно, вкратце объяснила детям про игры в кости кажык. Занятие было проведена в виде юрте, убранство юрты в национальном стиле. Все участники были одеты в национальных костюмах. Дети занимались в хорошо проветриваемом помещении.

Я считаю, что с поставленными задачами ребята справились. Дети были заинтересованы и активны на протяжении всей непосредственно образовательной деятельности, знания и умения.

Учитель тувинского языка Даргын-оол С.А.

Кудеректиӊ чагаазы

Экии, эргим уруглар, оолдар! Кел чыдар шагаа таварыштыр силерге байырывыс чедирбишаан, бистиӊ аалывысче ойнап-хөглеп кээриӊерни чалап тур бис! Хоор-Сарыг чылгывыс аразындан челер аъттарны мунуп алгаш келир кылдыр чоргустувус. Долаана-биле ийилээн силерни манаар бис.

Хүндүткел-биле, Күдерек биле Долаанадан.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Шагаа-2019 Темазы: Шагаа-биле.Шагаа-биле Чаагай ууле будер болзун!

                            Шагаа-2019         Темазы: Шагаа-биле.Шагаа-биле...

“Даай - авам аалынче шагаалаал” Школага белеткел болуунун уругларынга хоглээшкин

Тургускан кижизидикчи башкы: Трас Светлана Дадар-ооловнаАжылдаан стажы 32 чыл....

НОД по ФЭМП на тему "Белек-кыстын аалынче аян-чорук"

Тема: Белек-кысдын аалынче аян-чорук...

Игра-ходилка "Тропинки Кудерека и Долааны"

    Возраст детей: 5-7 лет.Цель и задачи игры:Обучающие: научить правильному произношению слов с буквами Ө, Ү, Ӊ; научить распознаванию и дать правильные ответы на вопросы устного нар...