“Даай - авам аалынче шагаалаал” Школага белеткел болуунун уругларынга хоглээшкин
план-конспект занятия (подготовительная группа) по теме

Барыын-Хемчик кожуунун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг бюджеттиг школа назыны четпээн холушкак хевиринин “Чечек” уруглар сады

“Даай - авам аалынче шагаалаал”

Школага белеткел болуунун уругларынга хоглээшкин

Эрттирген башкы:Трас С.Д.

Кызыл-Мажалык-2018чыл.

Даай - авам аалынче шагаалаал

  Школага белеткел бөлүунун уругларынга эрттирген чижек    сценарий.

Сорулгазы: Тыва улусчу билиглерни чаңчылдарны школа назыны четпээн уругларга угаадыры, улуг улусту хүндүлеп эвилең-ээлдек чараш чаңга болгаш ёзу-чаңчылдарны сагып билиринге чаңчыктырып кижизидер.

        Тыва улустуң аас чогаалын ажыглавышаан тыва улустуң оюннарын ойнадыр, сагынгыр-тывынгыр, дүрген боданырынга өөредир, Шагаа тыва улустуң Чаа чыл уткаан байырлалы деп билиндирер.

Киржикчилери: Анчывай  честези, Даай авазы, өгнүң ээлери, ажы-төлү.

        Ак-кыс  уруглары –биле шагаалап кээрлер.

                             Дагаа чылы, Ыт чылы.        

Дериг херексели: Өгнүң тип каан эт-севи, аъш-чем дээжизи, хөнекте шай, деспи, согааш бала, тос-карак, артыш, сүт, ак-кадактар.

        Байырлалдың чорудуу: Тыва аялга - биле эрттирикчи залче кирип келгеш аалчылар биле мендилежир.    

                                                        - Амыр!Амыр! Аалчылар

                                     Сагыш- сеткил доюлдурган

                                                         Чаа чылдын шагаазында,

                                                         Оору –биле хоглээри дег,

                                                         Оорушку каяа турар!

                                                         Тоолчургу байырдыва

                                                         Доозанарны чалап тур бис!      

       Чычаан даажы дынналыр.

Анчывай  честези: Чычаан даажы дынналы –дыр, хоорайдан “Шагаалаар “ дээн аалчылар кээр болган чуве ,олар кел чыдырлар  боор

1.  Залче оожум аялга-биле кирер.

    Ак – кыс уруглары -биле чычаандан душкеш кирип келгеш.

- Өгже кирериниң чурумун чугаалажыптаалыңарам.

-Өг чанынга келгеш чедип келгенивисти канчаар медээлер бис? (Чөдүрген улус өттүнер).

-Өгже кирерде чүнү канчаар ужурлуг бис? (идиктерин кактаар).

-Өгге аалчылар кайы талазынга олурар ийик? (Чүък талазынга олурар, солагай талазы).

-Дөрге эр ээзи- эң-не улуг хүндүткелдиг кижини дөрже чалаар.

-Оң талазынга өгнүң херээжен ээзи, уругларнын иезиниң олурар олуду.

-Өгге канчаар олурар чүвел? (Оолдар маспактанып, уруглар сөгедектей).

             Чугаалашкан соонда өгнүң ээлери келген аалчыларга уткуй үнүп келгеш менди ёзулалын көргүзер.

Даай-авазы:- Амыр, амыр!

Анчывай  честези: - Амыр, амыр! Ажы-төлүм!

Ак-кыс:- Амыр, амыр! Сол менди-ле бе?

 Даай –авазы:     - Менди-ле! А силер эки-ле бе?

Ак-кыс:- Эки-ле тур бис! Өгже кириңер, уругларым!

Даай - авазы: -Мээң чанымче бээр олуруңар, уругларым.-дээш сандайларга олуртуп алыр.                     

  2.   Анчывай честези ( Шагаада 10 чуул сагылганы кылыр чораан,  1-дугаар  сагылга  Сан салыры,  ( аъш - чем дээжизи :чигир – чимис,тыва далган, саржаг, боова, боорзак, суттуг шай ). Сан салырда кургаг ыяштарны   белеткээш  бедик тей кырынга калбак даш кырынга салыр, оолдарынга  саң салыр езулалды тайылбырлавышаан чалбарыг ,йөрээл чугаалаар:

Айым чаазын

Хүнүм эртези !

Эжен саным салып алган,

Эки чемим дээжизин оргуп,

Чамбы дипке чажыым чажып,

Чалбарып тур мен

Эрги чылды

Удеп тур мен.

Чаа чылды,

Уткуп тур мен.

Эки чүве элбек болзун.

Эртинезин хайырлазын !

Уткуп турар чаа чылым,

Уттундурбас кежиктиг,

Уттунмас буянныг болзун!

Эки чуве элбек болзун,

Багай чуве чок болзун!          

Курай! Курай!

(Чаа келген Сарыг ыт чылынга чалбарып, йорээлим салдым)

(Мен - даа малым кадарып чоруур оюм келди, силер аалчылар - биле эки ойнап, хоглээр силер оолдарым, дээш таалында хунезинин  ап алгаш унуп чоруптар. )

2. Даай авазы: Шагаа деп чул?  Уругларнын шулуктерин дыннаптаалынар.

Шагаа деп чул?

1.  Шаандагы огбелернин,

Санын салып,чажыын чажып,

Сагып келген чанчылы –дыр.

2. Аът мунуп,шары мунуп

Аалдар кезип,ойнап хоглеп

Аралажыр байыры –дыр.

3.Тыва чонум чанчылдары

Тывызыксыг аажок чараш,

Шаандан тура чанчыл болган

Шагаа деп бир байырлал бар,

4. Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну байырлалда,

Сузуглээнин чуу-даа чуве

Чуму- биле арыг,ак боор.

5. Шагаа дээрге Тыва чоннун

Чаагай кузел чанчылы –дыр.

Ай чаазын, хуннун эртенин

Алгап –йорээн байыры – дыр,

6. Байырлалдын  будуузунде,

Санын салыр,чажыын чажар

Улуг, бичии келген чонга

Ужа – тошту салгылаар – даа.

7. Өгбелерим ыдыы-Шагаам.

Өндүр бедик сүзүглелдиг.

Чаңчыл езу ужурларын

Чаңгызын-даа кагбас дээн мен

 Даай-авазы: ( Шагаа үезинде аалда ажы-төлдү артыжып, айдызаар боор дээш, артыжаар)

Аарыг-ажык чагдавазын

Аайыл халап таварбазын.

Бурган башкы ыдыктап каан.

Буян кежик бодаразын.

Азыраан мал кодан долуп,

Ак сүт сава сыңмас болзун.

Артыжымның чаагай чыдын

Айдызанып челбенир мен.

Ак чүм харга аңдаштанып,

Арыгланып кактаныр мен.

Эрги чылды үдеп тура,

Экизин ап айызаар мен.

Чаа чылды уткуп тура,

Чаагай кежик сүзүглээр мен.

 Мендилежип чоруулунар. Д.Женя

5.  Танцы :  “Мендилежиг”.

6.    Ыры: “Чанчылывыс чараш .

Тыва улустуң чараш чанчылдарын сагып чоруурунун дугайында дыка –ла чараш ырыны дыннадывыс.

7.  Оюн: Тыва улустун салаалар- биле оюну “Матпаадыр”

1. Аяс дээр-даа ак-кок оннуг

Аал чурт-даа ак хар хептиг.

Амырлажып чолукшуурда

Ак кадаан солчуп сунчур.

2.Чаламага аггын баглаар.

Чажыг чажып, ак сүт өргүүр

Чалбарыглар, йөрээлдерге

Чаагай  кежик курайлап аар

3.Адыг-чарыш мөөрейлиг.

Амданныг чем найыр-дойлуг

Ада-өгбем ыдыкшылы-

Ак чолуг бурун Шагаам

4 .Өгбелерим ыдыы-Шагаам.

Өндүр бедик сүзүглелдиг.

Чаңчыл езу ужурларын

Чаңгызын-даа кагбас дээн мен.

 Даай-авазы : ( Шагаа үезинде аалда ажы-төлдү артыжып, айдызаар боор дээш, артыжаар)                                            

Аарыг-ажык чагдавазын

Аайыл халап таварбазын.

Бурган башкы ыдыктап каан.

Буян кежик бодаразын.

Азыраан мал кодан долуп,

Ак сүт сава сыңмас болзун.

Артыжымның чаагай чыдын

Айдызанып челбенир мен.

Ак чүм харга аңдаштанып,

Арыгланып кактаныр мен.

Эрги чылды үдеп тура,

Экизин ап айызаар мен.

Чаа чылды уткуп тура,

Чаагай кежик сүзүглээр мен.

Аалга кирген ак чем амзаар

Ада-огбем сагылгазын,

Амга чедир тыва кижи

Арта баспайн,эдилеп чор.

Даай авазы: Арга кирген кижи саат дайнаар ,

                   Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар.

Ыры “Тыва чемни чоогланар”

Ак-кыс: -Ойнаарынга ынак силер бе?  Чүү деп оюннар билир силер?

Оюн: “12- чылды  – тургус” - деп оюнувусту ойнаптаалыңар.

Даай авазы: Шагаа үезинде янзы-бүрү мөөрейлер,  оюн-тоглаа болур чүве болгай.

Тыва улустуң аас чогаалынга чүлер хамааржыр чүвел?(Уругларның харыылары).

Ак-кыс:- Ийи аалдың уругларының чер-ле кайызы кончуг эвес, тыва улустуң аас-чогаалынга мөөрейлежип каар бис бе? Кайы аалдың уруглары хөй кажык ажылдап алырыл тиилээн болур.            

(Тывызыкты тыптарга кажык бээр.)

Тывызыктап тевектээр – даа

Тоол ыдып,кажыктаар –даа,

Хомус ойнап бызаанчылап ,

Хондур –дундур байырлап кээр.

Тывызыкка кандыг силер,

Тыпчып ,ытчып коор бис бе ?

                                 Бирги мөөрей.        

1. Октаргайда онза опай,

    Делегейде тергиин опай   (ог)

2.Мугулайны мун кижи чушкуулады. (хараача,ынаалар)

3.Ог- ишти шупту туткууш.(огнун хана карактары)

4.Эртен чанар кежээ келир.(ореге)

5.Диш чок кадай олура семириди.(барба)

6.Даамал дег дилиг  чаагай,

    Дадаазын дег тырткан чаагай. (быштак)

7. Кадын кыстын боргу демир. (чускук)

8. Барааны чараш,

    Башка чымчак. (сыртык)

9. Аар ийи – арга,

     Бээр ийи – куруг.(дуктуг алгы)

10.Кыжын чылар –

     Чайын чыдар.(Шана,шанак)

Ийиги моорей:

Когудуге  кандыг силер,

Когудуп ап корунерем.

1.Оюмаа ыглай берди - дир, когудуп корем Айнаш.

 Чаптанчыгбай ыглава,

 Чаагынны аштап берейн,

 Карак чажы чудек,

 Калдар апаар хаван - чуук.

   2.Оюмаа чем чивес мен –деп дедирленип тур,когудуп корем Дара.

Аван, ачан чемненди
     Акын, угбан база-ла,

А сен мыя кадыктан ,

Ам-Ам -деп кор хензигбей

Амданныын ,амданныын ,

Ам-Ам деп кор хензигбей!

3.Оюмаа чемненип алгаш удувайн  ыглап чыдып берген –дир,когудуп ырлап беринерем Аюна, Айзаана.

Авайымнын –оой,                              Аа- судун оой,

Опей ырын-оой,                                 Эмзиргештин –оой,

Тааланчыын-оой,                               Авам кужур- оой,

Дыннаалынар-оой.                            Азырап каан-оой

Ушку моорей:

Даай-авазы:

Улегер домакка кандыг силер ?

Үлежиксеп туру-ла бис.                                                                                                                                        1.Чанчыл чарашта – чоргаар,                                                                                Кижи экиде – дыш

2.Сеткилдин бичези херек,                                                                         Эртемнин улуу херек

3.Ак чем хоолулуг.

Ава созу унелиг.

4.Чааскаан чорба,эштиг чору,

Чалгаа чорба,кежээ чору.

5.Хойлуг кижи каас,

Инектиг кижи тодуг

6.Кежээнин мурнунда –хунду.

Чалгаанын мурнуда - кочу.

1.Бодун кижизидер дизе ,

Боданыр херек.

2. Терек - бурузу ажыг,

Тенек кижи багай.

3.Аът болуру – кулунундан,

Кижи болру – чажындан.

4. Ада- созун ажырып болбас

Ие созун ижип болбас.

5.  Ийи кижи аразынга сос соглеве,

Ийи ыът аразынче соок октава.

6. Ужук билбес кижи

Уну чоктан дора.

7. Даг аътты човадыр,

Кылык ботту човадыр.

Чалгаанын мурнунда – кочу.

8. Бак келзе туттунма.

Эки келзе салдынма.

Дортку моорей:

   Аранарда чеченнер бар бе?

 (Ийе ! Оол ,уруг харыылаар.)

Оол : Чечен менде,

           Чечек черде.

Уруг: Мерген менде,

           Мезил хемде.

Оол: Уран менде,

           Улар дагда.

Уруг : Бодал менде,    

            Бурган дээрде.

Оол : Карак-ла бо,хайым - дыр бис,

           Кайывыс –даа чечен-дир бис.

Бешки моорей

Ак-кыс :Кожамыкка кончуг ла бис,

                Кожа тырткаш салыр –ла бис.

                Оолдар, уруглар

                Кожамыкка маргыжып каар бис  бе ?

Оолдарга   кожамыктар

1.Кезек, кезек талдар унген

Хемчик унну чурттумайны

Хемчик унну чурттумайнын

Хензиг, чараш оолдары бис

2.Чеди сылдыс долаан бурган

Черде-дир бе, дээрде-дир бе?

Чечек садик уруглары

Четче-дир бе, менди-дир бе?

3. Ыяш – биле чазап алган

Ыянгылыг чадаганым

Ырлап оргаш чугаалажыр,

Ындынныг- ла эштеримни

4. Алаак черде ангыр эдер

Торуп алган ангыр боор бе

Алдыы аалда аъттар турар

Аалчылар келген чоор бе?

Уругларга кожамыктар

1.Борбак, борбак талдар унген,

Борбак талдыг чуртумайнын,

Борбак талдыг чуртумайнын,

Борбак чаактыг кыстары бис.

2.Алды сылдыс долаан бурган

Арта - дыр бе, дээрде – дир бе ?

Аалывыстын оолдары

Аалында бе? Чурттунда бе?

3. Инек - малдыг мээн авам,

Итпектеп – ле орган-на боор

Итпээнейнин хоюг черин,

Менээ салып орган-на боор

4. Дортен ала тонген болза,

Доргун сынмас туру - деп бе?

Торелдери тонген болза,

Дор-ле сынмас олур –деп бе?

Шупту

5.Ийи айнын ортанында,                                                                                                                Четчележип чыглыылынар

Даай - авам аалынга ,

Самнап ойнап хоглээлинер.

(Моорейнин туннелин  ундурер) .

Ак-кыс: Менде тывызык бар тывынарам.

Эртен эрте алгырар

Эдискилей алгырар,

Дангаар эрте алгырар,

Далаштырып алгырар. ( Дагаа)

Дагаа чылынын чоруур ойу келген Ку-ка-ре-ку! (дагаа эдер)

Даай-ава:  

Чоруп турар дагаа чылывыс моорлап кел чор.(Аялга)

Дагаа:

Амыр!Амыр!

Арат чонум! Ажы-толум!

Халажып чоруур оюм келди.

Даай-ава:

Дагаа чылы далашпайн кор!

Бистин – биле ойнап хоглепкеш чоруур силер бе?     

Даай-ава:

Уруглар дагаа дээрге кандыг дириг амытаннарга хамааржыр ийик?.(Азырал –дириг амытаннарга)

Оон ынай кандыг азырал дириг амытаннар билир силер?

Адап корунерем, кымнын бажынында кандыг азырал дириг амытан азырап турарыл?(Азырал-дириг амытаннар эдери дынналыр.)

Бистин оолдарнын чараш ырызын дыннап корем Дагаа.(Дагааны олуртур.).

Ыры:”Кадар оъттуг ийни” - деп  азырал малывыс  хой  дугайында дыка-ла чараш ыры-дыннадывыс.

Даай-ава:

Оолдар ,кыстар чараш самы:” Аъдым “ бараалгадып берээлинер.

Тывызык: Дорбелчин боттуг,

                     Дорт чузун малдыг.

                           ( Кажык) 

Оюн: “Кажыктар чарыжы”

Аюна Кара-оол:

   Дагаа чылы

   Эрги чыл сен эки чолду

   Эктивисти ажыр шаннадын,

    Байырлажып удеп -тур бис,

    Байырлыг чылым,байырлыг !

Дагаа:

Мээн чоруур оюм келди,

Мен бир тывызык ыдыптайн тывынарам.

 Долганып,долганып

Топ диди.(ыт)

(Ыт ээрери дынналыр). Ыт кире халып кээр.

-Амыр! Амыр!

Чоруп  турар  -  Дагаа чылы !

Ыт чылы:Амыр ! Амыр !

                   Арат чонум,Ажы –толу!

                    Чылга кирер ээлчээмни хулээп аар дээш ,

                     Чедип келдим ,уткуп хулээп байырланар!

Дагаа чылы: Чылга кирген ,Ыт чылы

                         Чаларап келди .

                         Оваадайым хулээп ап кор!

                         Олудунга саадап кор .

Мен – даа чоруптайн,12 чыл эртерге ,ужурашкыже байырлыг!                    

 (Дагаа чоруур аялга)

Даай-ава: Амыр!Амыр!

                   Ыт чылды уткуп хулээп хундулээли,

                   Ыры, самдан, оюн тоглаа коргузээли.

Х.Женя: Йорээл            

   Чаа чылым,Ыт чылым

   Сагыш ышкаш моорлап келдин

   Ажы –толге ,башкыларга

   Аас-кежиин  шаннап келем,

   Ада-ие ,чонувустун

   Ажыл –ижи будуп турзун !

   Азыраан мал менди турзун

   Аас –кежии, курай- курай !

Шиижиткен тоол : “Ыттын оваадайны чаалап алганы.”

Ыры: “Шагаа”.

Шагаа- найыр хоглуг болзун,

Чараш самдан коргузээли.

Сам: “Челер ой”

Оюн: “Огжугеш”.