“Даай - авам аалынче шагаалаал” Школага белеткел болуунун уругларынга хоглээшкин
план-конспект занятия (подготовительная группа)

Трас Светлана Дадар-ооловна

Тургускан кижизидикчи башкы: Трас Светлана Дадар-ооловна

Ажылдаан стажы 32 чыл.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл daay_-_avam_aalynche_shagaalaal.docx35.73 КБ

Предварительный просмотр:

Барыын-Хемчик кожууннун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг бюджеттиг школа назыны четпээн холушкак хевирнин “Чечек” уруглар сады

“Даай - авам аалынче шагаалаал”

Школага белеткел болуунун уругларынга хоглээшкин

Тургускан кижизидикчи башкы: Трас Светлана Дадар-ооловна

Ажылдаан стажы 32 чыл.

                                                     2018 чыл.                                            

Даай - авам аалынче шагаалаал

  Школага белеткел болуунун уругларынга эрттирген чижек    сценарий.

Сорулгазы: Шагаа тыва улустуң Чаа чыл уткаан байырлалы деп билиндирер.

Тыва улустуң аас чогаалын ажыглавышаан уругларнын дыл домаан сайзырадыр, тыва улустуң оюннарын ойнадып, сагынгыр-тывынгыр, дүрген боданырынга өөредир. Опей ыры,кожамыктарны ырлаарынга сонуургалын сайзырадыр.

Тыва улусчу билиглерни чаңчылдарны школа назыны четпээн уругларга угаадыры, улуг улусту хүндүлеп эвилең-ээлдек чараш чаңга болгаш ёзу-чаңчылдарны сагып билиринге чаңчыктырып кижизидер.

        Киржикчилери: Анчывай  честези, Даай авазы , өгнүң ээлери, ажы-төлү.

        Ак-кыс  уруглары –биле шагаалап кээрлер.

                             Дагаа чылы, Ыт чылы.        

Дериг херексели: Өгнүң тип каан эт-севи, аъш-чем дээжизи, хөнекте шай, деспи, согааш бала, тос-карак, артыш, сүт, ак-кадактар,кажыктар. Дагаа биле Ыт чуруу  (тонуп турар болгаш кел чыдар чылдарнын чуруктары.).Ноутбук,

( автобус даажын салыр,ырыларнын аялгалары,оюннар уезинде салыр дурген ,оожум аялгалар,мал - маган эдери,когудуг уезинде опея ыглаары дынналыр,

      Байырлалдың чорудуу: Тыва аялга - биле эрттирикчи залче кирип келгеш аалчылар биле мендилежир .       - Амыр!Амыр! аалчылар

                                     Сагыш сеткил доюлдурган

                                                         Чаа чылдын шагаазында,

                                                         Оору –биле хоглээри дег,

                                                         Оорушку каяа турар!

                                                         Тоолчургу байырдыва

                                                         Доозанарны чалап тур бис!      

                         (  Автобус даажы дынналыр.)

Анчывай  честези: Автобус даажы дынналы –дыр , хоорайдан Шагаалаар дээн аалчылар кээр болган чуве ,олар кел чыдырлар  боор.

                   

     ( “Тыва- оглер” – деп ырынын  оожум аялгазы-биле чугаа чоруп турар)

    Ак – кыс уруглары -биле автобустан душкеш кирип келгеш.

- Өгже кирериниң чурумун чугаалажыптаалыңарам уруглар.

-Өг чанынга келгеш чедип келгенивисти канчаар медээлер бис? (Чөдүрген улус өттүнер).

-Өгже кирерде чүнү канчаар ужурлуг бис? (идиктерин кактаар).

-Өгге аалчылар кайы талазынга олурар ийик? (Чүък талазынга олурар, солагай талазы).

-Дөрге эр ээзи- эң-не улуг хүндүткелдиг кижини дөрже чалаар.

-Оң талазынга өгнүң херээжен ээзи, уругларнын иезиниң олурар олуду.

-Өгге канчаар олурар чүвел? (Оолдар маспактанып, уруглар сөгедектей).

             Чугаалашкан соонда өгнүң ээлери келген аалчыларга уткуй үнүп келгеш менди ёзулалын көргүзер.

Даай-авазы:- Амыр, амыр!

Анчывай  честези: - Амыр, амыр! Ажы-төлүм!

Ак-кыс:- Амыр, амыр! Сол менди-ле бе?

 Даай –авазы:     -Менди-ле! А силер эки-ле тур силер бе?

Ак-кыс:- Эки-ле тур бис!

    Даай – авазы: - Өгже кириңер, уругларым!- Мээң чанымче бээр олуруңар, уругларым.- дээш сандайларга олуртуп алыр.                     

    Анчывай честези (Шагаада 10 чуул сагылганы кылыр чораан,  1-дугаар  сагылга  Сан салыры,  (аъш чем дээжизи: чигир – чимис, тыва далган, саржаг, боова, боорзак, суттуг шай). Сан салырда кургаг ыяштарны   белеткээш  бедик тей кырынга калбак даш кырынга салыр, оолдарынга  саң салыр езулалды тайылбырлавышаан чалбарыг, йөрээл чугаалаар:

Айым чаазын

Хүнүм эртези!

Эжен саным салып алган,

Эки чемим дээжизин оргуп,

Чамбы дипке чажыым чажып,

Чалбарып тур мен.

Эрги чылды удеп тур мен.

Чаа чылды уткуп тур мен.

Эки чүве элбек болзун...

Курай! Курай!

                   Чаа келген Сарыг ыт чылынга чалбарып ,йорээлим салдым.

(Мен даа малым кадарып чоруур оюм келди ,силер аалчылар - биле эки ойнап , хоглээр силер оолдарым, дээш таалында хунезинин  ап алгаш унуп чоруптар. )

Даай авазы: Арга кирген кижи саат дайнаар,

                   Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар.

Ыры “Тыва чемни чоогланар”

Даай авазы: Шагаа деп чул?  Уругларнын шулуктерин дыннаптаалынар.

             Шагаа деп чул?

   1.  Шаандагы огбелернин,

        Санын салып,чажыын чажып,

        Сагып келген чанчылы –дыр.

           Шагаа деп чул?

 2. Аът мунуп,шары мунуп

    Аалдар кезип,ойнап хоглеп

    Аралажыр байыры –дыр.

3.Тыва чонум чанчылдары

   Тывызыксыг аажок чараш,

   Шаандан тура чанчыл болган

   Шагаа деп бир байырлал бар,

4..Аяс дээр-даа ак-кок оннуг

    Аал чурт-даа ак хар хептиг.

    Амырлажып чолукшуурда

    Ак кадаан солчуп сунчур.

5.Чаламага аггын баглаар.

   Чажыг чажып, ак сүт өргүүр

   Чалбарыглар, йөрээлдерге

   Чаагай  кежик курайлап аар

7.Шагаа дээрге Тыва чоннун

   Чаагай кузел чанчылы –дыр.

   Ай чаазын ,хуннун эртенин

   Алгап –йорээн байыры – дыр,

8.Байырлалдын  будуузунде,

   Санын салыр,чажыын чажар

   Улуг ,бичии келген чонга

   Ужа – тошту салгылаар – даа.

9 .  Өгбелерим ыдыы-Шагаам.

      Өндүр бедик сүзүглелдиг.

      Чаңчыл езу ужурларын

      Чаңгызын-даа кагбас дээн мен 

Даай-авазы : ( Шагаа үезинде аалда ажы-төлдү артыжып, айдызаар боор дээш , артыжаар)

 Аарыг-ажык чагдавазын

 Аайыл халап таварбазын.

 Бурган башкы ыдыктап каан.

 Буян кежик бодаразын.

Эрги чылды үдеп тура,

 Экизин ап айызаар мен.

 Чаа чылды уткуп тура,

 Чаагай кежик сүзүглээр мен.

  Курай!Курай!Курай!

Ак-кыс: -Ойнаарынга ынак силер бе?  Чүү деп оюннар билир силер?

Оюн: “12- чылды  – тургус” - деп оюнувусту ойнаптаалыңар.

Даай-ава: Шагаа - найыр хоглуг болзун!

                  Чараш самдан коргузээли.

                  Улугну улуг –деп,

                  Хундулежип , мендилежип чоруулунар.

 5.  Танцы :  “Мендилежиг”.

6.    Ыры: “Чанчылывыс чараш .

Тыва улустуң чараш чанчылдарын сагып чоруурунун дугайында дыка –ла чараш ырыны дыннадывыс.

   7.  Оюн: Шулуктээн бодалгалар.

1.Кончуг дурген боданарам.

    Танцылаан ээлгир кыстар,

    Далаш чокка эглип келди

    Баштай 4- кыс,оон 1-  кыс.

    Дараазында база 1 - кыс.

    Таптыг санап коор болза,

    Танцылаан кыстар каш –тыр?

2.”Аъдым “ –деп танцыны

    Аваангырлар  самнай берди,

    4оол аът – тыр,4 кыс ээзи

    Догерези чеже - дир че?

3.Сайзанактаан оолдар ,кыстар

    Сайдан даштар чыып алган.

    Сай-Сууда 7-даш бар,

    Дашада оон 3 хой-

    Даштар саны шупту каш ?

    Далашпайн санаалынар.

4.Хуулгазын кажыктарым

   Хойун кор даан ,санажывыт:

  Бичиилери 5 кажык,

  Улуглары 10 кажык.

Даай авазы: Шагаа үезинде янзы-бүрү мөөрейлер,  оюн-тоглаа болур чүве болгай.Тыва улустуң аас чогаалынга чүлер хамааржыр ийик ?(Уругларның харыылары).

Ак-кыс:- Ийи аалдың уругларының чер-ле кайызы кончуг эвес, тыва улустуң аас-чогаалынга мөөрейлежип каар бис бе? Кайы аалдың уруглары хөй кажык ажылдап алырыл тиилээн болур.            (Тывызыкты тыптарга кажык бээр.)

                                             Даай-ава: Тывызыктап тевектээр – даа

                                                               Тоол ыдып,кажыктаар –даа,

                                                               Хомус ойнап бызаанчылап ,

                                                               Хондур –дундур байырлап кээр.

                                                              Тывызыкка кандыг силер,

                                                               Тыпчып ,ытчып коор бис бе ?                                  

            Бирги мөөрей.                    

1. Октаргайда онза опай,

    Делегейде тергиин опай   (ог)

2. Мугулайны мун кижи чушкуулады.(хараача,ынаалар)

3. Ог- ишти шупту туткууш.(огнун хана карактары)

4. Эртен чанар кежээ келир.(ореге)

5. Диш чок кадай олура семириди.(барба)

6. Даамал дег дилиг  чаагай,

   Дадаазын дег тырткан чаагай. (быштак)

7.Хурен бугам ,хуннун кузар.(хонек)

8 Барааны чараш,

   Башка чымчак. (сыртык)

9. Ак холдун дуву козулбес.(сут)

Ийиги моорей:

Когудуге  кандыг силер,

Когудуп ап корунерем.

1.Оюмаа ыглай берди ,когудуп корем Дидим.(ыглаан опеяа дынналыр)

Чаптанчыгбай ыглава,

 Чаагынны аштап берейн,

 Карак чажы чудек,

 Калдар апаар хаван - чуук.

       2.Оюмаа идиин кетпейн тур когудуп корем Даяна.

    Теп-теп  ,тевенек

    Теве сарыг идиин кет

    Хап-хап,хаванак,

   Хаван кежи идиин кет.

 3.Оюмаа чем чивес мен –деп дедирленип тур,когудуп корем Дара.

      Аван , ачан чемненди
     Акын ,угбан база-ла,

      А сен мыя кадыктан ,

      Ам-Ам -деп кор хензигбей

     Амданныын ,амданныын ,

    Ам-Ам деп кор хензигбей!

3.Оюмаа чемненип алгаш удувайн  ыглап чыдып берген –дир,опей ырыдан ырлап беринерем. Аюна,Аймирада,Айнаш,Анжелина,Д.Женя,Айлика,Х.Женя,Айзана

Авайымнын –оой,                               Аа- судун оой,

Опей ырын-оой,                                  Эмзиргештин –оой,

Тааланчыын-оой,                                Авам кужур- оой,

Дыннаалынар-оой.                              Азырап каан-оой

     Ушку моорей:

Даай-авазы:

Улегер домакка кандыг силер ?

Үлежиксеп туру-ла бис.                                                                                                                                        1.Чанчыл чарашта – чоргаар,                                                                                   Кижи экиде – дыш                                                            

2..Ак чем хоолулуг.                                                                          

Ава созу унелиг.                                                            

 3.Чааскаан чорба,эштиг чору,                                                                  

Чалгаа чорба,кежээ чору.

4.Хойлуг кижи каас,

 Инектиг кижи тодуг

5.Кежээнин мурнунда –хунду.  

   Чалгаанын мурнуда - кочу.                                                                                                          

  6.Бодун кижизидер дизе ,                                                          

     Боданыр херек.                                      

7. Терек - бурузу ажыг,  

    Тенек кижи багай.

8.Аът болуру – кулунундан,

   Кижи болру – чажындан.

9. Ада- созун ажырып болбас

      Ие созун ижип болбас.                      

10. Ужук билбес кижи                                                                                

     Уну чоктан дора.

Дортку моорей:

   Аранарда чеченнээрлер бар бе?

 (Ийе ! Оол ,уруг харыылаар.)

Оол : Чечен менде,                                   Уруг : Мерген менде,

           Чечек черде.                                                 Мезил хемде.

             Уран менде,                                     Бодал менде,

            Улар дагда.                                       Бурган дээрде.

Оол : Карак-ла бо,хайым - дыр бис,

           Кайывыс –даа чечен-дир бис.

                     Бешки моорей

Ак-кыс :Кожамыкка кончуг ла бис,

                Кожа тырткаш салыр –ла бис.

                Оолдар, уруглар

                Кожамыкка маргыжып каар бис  бе ?

                                       Оолдарга   кожамыктар                                                                                   

1.Кезек ,кезек талдар унген                      2. Молдургалар ,казыралар

  Хемчик унну чурттумайны                        Кайнаар оъттай бергени ол

  Хемчик унну чурттумайнын                       Чечек садик уруглары                                                                                      

  Хензиг чараш оолдары бис                           Кайнаар ойнай бергени ол?                                        

 3.Ыяш – биле чазап алган                              4. Алаак черде ангыр эдер                                                                

     Ыянгылыг чадаганым                                 Торуп алган ангыр боор бе

      Ырлап оргаш чугаалажыр,                          Алдыы аалда аъттар турар                                                    

      Ындынныг- ла эштеримни                          Аалчылар келген чоор бе ?

                                   Уругларга кожамыктар                                                        

    1.Борбак, борбак талдар унген,                      2.Алды сылдыс долаан бурган

      Борбак талдыг чурттумайны,                       Арта- дыр бе – дээрде – дир бе?

      Борбак талдыг чурттумайнын,                      Аалывыстын оолдары

       Борбак чаактыг кыстары бис.                        Аалында бе? Чурттунда бе?                                                                                                             3. Инек- малдыг мээн авам,                                4.Дортен ала тонген болза,

   Итпектеп –ле орган-на боор                                   Доргун сынма ру деп бе

    Итпээнейнин хоюг черин ,                                     Торелдери тонген болза

    Менээ салып олур –ла боор.                               Дор –ле сынмас олур деп бе?                                          

                      Шупту

5.Ийи айнын ортанында,                                                                                                                                                                                        Четчележип чыглыылынар    

 Даай - авам аалынга

 Самнап ойнап хоглээлинер.

                                              (Моорейнин туннелин  ундурер) .

      Ак-кыс : Менде тывызык бар тывынарам уруглар

Эртен эрте алгырар

Эдискилей алгырар,

Дангаар эрте алгырар,

Далаштырып алгырар.( Дагаа)

Дагаа чылынын чоруур ойу келген Ку-ка-ре-ку! (дагаа эдер)

Даай-авазы:  

Чоруп турар дагаа чылывыс моорлап кел чор.(Аялга)

Дагаа:

Амыр!Амыр!

Арат чонум! Ажы-толум!

Халажып чоруур оюм келди.

Даай-ава:

Дагаа чылы далашпайн кор!

Бистин – биле ойнап хоглепкеш чоруур силер бе?     

Уруглар дагаа дээрге кандыг дириг амытаннарга хамааржыр ийик?.(Азырал –дириг амытаннарга)

Оон ынай кандыг азырал дириг амытаннар билир силер?

 (Азырал-дириг амытаннар эдери дынналыр уругларга тыптырар)

Бистин оолдарнын чараш ырызын дыннап корем Дагаа.(Дагааны олуртур.).

Ыры:”Кадар оъттуг ийни” - деп  азырал малывыс  хой  дугайында дыка-ла чараш ыры-дыннадывыс.

Даай-авазы:

Оолдар ,кыстар чараш самы:” Аъдым “ бараалгадып берээлинер.

Тывызык: Дорбелчин боттуг,

                   Дорт чузун малдыг.

                           ( Кажык .) 

Оюн: “Кажыктар чарыжы”

Даай-авазы: Аалдын ишти шупту огде

                   Аъттар безин удугулаан,

                   Аалчылар :кыстар, оолдар сонуурганар,

                   Ак-кыс угбай тоол ыдар,

                   Кичээнгейлиг дыннаалынар!

Ак-кыс :  (уругларнын тоолун коруп сонуурганар)

                  Шиижиткен тоол : “Ыттын оваадайны  чаалап алганы.”

Ак-кыс:Менде тывызык бар,тывынарам уруглар.

Дагаа:

Мээн чоруур оюм келди, тывызык ыдыптайн тывынарам.

 Долганып,долганып

Топ диди.(ыт)

(Ыт ээрери дынналыр). Ыт кире халып кээр.

  • Амыр! Амыр!

                     Чоруп  турар  -  Дагаа чылы !

Ыт чылы: Амыр ! Амыр !

                   Арат чонум,Ажы –толу!

                   Чылга кирер ээлчээмни хулээп аар дээш ,

                    Чедип келдим ,уткуп хулээп байырланар!

Дагаа чылы: Чылга кирген ,Ыт чылы

                         Чаларап келди .

                         Оваадайым хулээп ап кор!

                         Олудунга саадап кор .

Мен – даа чоруптайн,12 чыл эртерге ,ужурашкыже байырлыг!                    

 (Дагаа чоруур аялга)

Даай-ава:Амыр!Амыр!

                  Ыт чылды уткуп хулээп хундулээли,

                  Ыры ,самдан ,оюн тоглаа коргузээли.

Х.Женя: Йорээл            

   Чаа чылым,Ыт чылым

   Сагыш ышкаш моорлап келдин

   Ажы –толге ,башкыларга

   Аас-кежиин  шаннап келем,

   Ада-ие ,чонувустун

   Ажыл –ижи будуп турзун !

   Азыраан мал менди турзун

   Аас –кежии, курай- курай !

Уругларнын шулуктерин дыннап корем Ыт чылы

                     1.   Адыг-чарыш мөөрейлиг.

                           Амданныг чем найыр-дойлуг

                           Ада-өгбем ыдыкшылы-

                            Ак чолуг бурун Шагаам

Ыры: “Шагаа”.

Шагаа- найыр хоглуг болзун,

Чараш самдан коргузээли.

Сам: “Челер ой”

Оюн: “Огжугеш”.

       Огжугеш – борбак ог,

       Омак- хоглуг уруглар,

       Аалчыларнын шуптузу.

       Шайлаарынче чалап-  тур бис !

Байырлалывыс ам - даа уламчылап турар,аалчыларны шайлаарынче чалап - тур бис.

Ажыглаан литературазы:

1. Кенин –Лопсан М.Б. Тыва чанчыл.   Кызыл- 2010 ч. Бурунгу шагнын   ужурлары. Кызыл-1994 ч.  

2.Чооду Кара-Куске Кунзекович. Амыдырап оорениилем.

3.Чап Монгушович Чулдум. Шагаам – сузуглелим. Кызыл- 1999ч.

4. О.О.Сувакпит. Тыва уруглар чогаалы. 2-ги кезээ. Кызыл -1998ч.

5. Курбатцкий Г.Н. Тувинские народные загадки. – Кызыл -2002г.

6. М. Хадахане, О.Саган-оол. Тыва улегер домактар, чечен состер. Кызыл-1966ч.

7. Чогааткан кожамыктар. Куулар Е.Д. с. Кызыл-Мажалык д/с “ Чечек” – 1994г.



По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Кичээл « Угулзалыг аяк-сава!» школага белеткел болуу уругларынга холушкак хевирнин кичээли

Кичээл « Угулзалыг аяк-сава!» школага белеткел болуу уругларынгахолушкак хевирнин кичээли...

Школага белеткел болуунун, чаа чылга сценарийи!!!

Байырлалдар аразында Чаа-чыл эн-не тоолчургу, солун, оорушкулуг, хуулгаазын байырлал-дыр. Чаа-чылдын будуузунде силерге, ада-иелерге, аалчыларга чугле экини кузеп тур бис....

Школаже белеткел болуунун уругларынга «Банкоматтын илбилиг дулгууру» деп чаа чыл байырлалынын эртирер сценарийи.

Школаже баар белеткел болуунун уругларынын чаа-чыл байырлалынын "Банкоматтын илбилиг дулгууру " деп утренниктин сценарийи...

Чугаа сайзырадылгазынга школага белеткел болуунун уругларынга кичээлдин технологтуг картазы «Тыва Республика (Сулде демдээ, тугу)»

Уругларны Тыва дугайында билиин тодаратпышаан, Тыванын  сулдезинин,   тугунун,  ыдык  ырынын утказы-биле таныштырар....

Кожууннун Эртем – практиктиг конференциязы Школага белеткел болуунге хоглээшкин сценарийи «Хоглуг ог!»

Сорулгалары: 1. «Шагаа» деп тыва чоннун байырлалынын ужур утказын уругларга билиндирип ооредири;2. Тыва улустун аас-чогаалыннын хевирлери: улегер-домактар, когудуг болгаш опей ырыны ажыгла...