Урок "Куç туллии илем "
учебно-методический материал по чтению (4 класс) на тему

Урок теми:

    Куç туллии илем (Мария Волковăн «Кĕрхи хурăн» тата Вера Скалдинăн «Осенняя берёза» сăввисем тăрăх).

Урок тĕсĕ: Шухăшлав – тишкерÿ урокĕ.

Урок тĕллевĕсем:

  Сапăрлăх (воспитани) тĕллевĕ:

1. Ачасен калаçу чĕлхине аталантарасси.

2. Харпăр хăйĕн шухăшне уççăн калама вĕрентесси.

3. Тăван тавралăх илемне курма, туйма хăнăхтарасси

Пĕлÿ тĕллевĕ:     1. Мария Волковăн «Кĕрхи хурăн» тата Вера Скалдинăн «Осенняя берёза» сăввисенене вуласа тишкересси.

                            2. Ачасене çут çанталăк  пулăмĕсем  çинчен  тарăннăн   шухăшлама вĕрентесси.

Аталантару  тĕллевĕ:  Хурăн çыннăн пурнăçĕнче пĕлтерĕшлĕ вырăн  йышăнса   тăнине  ăнланса илме пулăшасси, ачасен пĕлес туртăмне ÿстересси.

Урокра усă курмалли хатĕрсем:

       Вĕренÿ кĕнеки, Мария Волкова портречĕ, Хурăн ÿкерчĕксем, Николай Матвеевăн «Асамлă тавралăх» кĕнеки, ваттисен сăмахĕсем, вырăс çыравçин  Вера Скалдинăн   «Осенняя береза»

Березы, русские березы,

 Одевшись в золото, стоят,

 Своей окраской самой яркой

 Они к себе зовут, манят…

 Листочки желтые такие,

 Кажется, тронь их -  зазвенят,

 Ты подойди, задень рукою,

 Они тихонько зашуршат.

 Но тишину, сменив порою,

 Примчится ветер озорной,

 И, приласкав березы ветки,

 Засыплет желтою листвой.

 Но и теперь она прекрасна,

 Оставшись даже в неглиже,

 Прикрылась ветками стыдливо,

 И виден белый ствол уже.

Словарь ĕçĕ

Хурлă – хурлăхлă

Савăк мар –илемлĕ мар

Шăпăрланнă – шăп пулнă

Тухъя – ĕлĕкхи хĕрсен пуçа тăхăнмалли хатĕр

Уçăм – кĕрхи калча

Урок эпиграфĕ:

                                   Ваттисен сăмахĕ.                                                                          

Урок юхăмĕ:

1. «Кĕркунне» темăпа калаçса илесси.

     Кĕрхи илем… Мĕншĕн ылтăн-ши вăл кĕркунне? Йывăç çулçисем сарă, хĕрлĕ, хăмăр, симĕс, кĕрен… Çулçă тăкăнать…

     Мĕнле йывăçсем ÿсеççĕ-ха пирĕн тăрăхра? Мĕнле йывăçсем кĕр илемне кÿреççĕ?

     Юман, çăка, вĕрене, хурăн, хурама, йăмра, çĕмĕрт, çирĕк, шĕшкĕ, палан, пилеш, ăвăс, йĕлме, катăркас, чăрăш, хыр, каврăç, хăва…

     Йывăçсем те чĕрĕ: çын пекех сывлаççĕ, ĕçлеççĕ, канаççĕ, пăшăлтатаççĕ, çуралаççĕ, вилеççĕ… Анчах та вĕсем калаçаймаççĕ.

2.  Хурăн  çинчен калакан юрă çаври итлетересси  .    

      «Хурăн çулçи» чăваш халăх юрри

3. Мария Волкова  пултарулăхĕпе паллаштарасси.

    Йывăçсем çинчен чăваш çыравçисем нумай сăвă-калав çырнă. Вĕсенчен пĕри – Мария Волкова.

    Волкова Мария Андреевна 1934 çулхи чÿк 7-мĕшĕнче Вăрмар районĕнчи Карак-Çырма ялĕнче çуралса ÿснĕ. Чăвашран  тухнă пĕрремĕш хĕр арăм- сăвăç. Малтанхи сăввисенче Мария Волкова тăван тавралăхăн илемне мухтать. Унăн чылай сăвви тăрăх чăваш композиторĕсем юрă кĕвĕленĕ. Тĕслĕхрен, «Чĕкеç вĕçет», «Шупашкар каçĕсем» тата ыт. те. Мария  Волковăн “Ак мĕнле эп пысăккă”,  “Сăвăсем”. “Хурлăханăм, ан хурлан”, “Юхăм”  тата ытти кĕнекесем пичетленсе тухнă.

4. Урок тĕллевĕсемпе паллаштарасси.

Вĕрентекен. Урок пуçламăшĕнче эпир çут çанталăкăн хăш тапхăрĕ пирки калаçрăмăр? Ÿкерчĕкре мĕнле йывăçа куратăр? Вăл мĕнлерех ларать?

Ачасен хуравĕ. Ÿкерчĕкре хурăн куратпăр, унăн çулçисем тăкăнса пĕтнĕ.

Вĕрентекен. Ачасем, ÿкерчĕке мĕнле ят панă пулăттăр? Мĕншĕн?

Ачасен хуравĕ. Кĕрхи хурăн тесе ят пама пулать, мĕншĕн тесен унăн çулçисем тĕрлĕ тĕслĕ тата чылайăшĕ çĕр çине ÿкнĕ.

    Вĕрентекен. Маттур, ачасем.  Паян эпир Мария Волковăн «Кĕрхи хурăн» тата  Вера Скалдинăн «Осенняя берёза» сăввисенене вуласа тишкерĕпĕр, çут çанталăк пулăмĕсем  çинчен  тарăннăн  шухăшлама вĕренĕпĕр. Икĕ авторăн хурăна сăнланă йĕркисене палăртăпăр.

5. Сăвăсене  вуласа тишкересси.

 1. Вĕрентекен вуланине итлесси.

 2. Хайлавсене  ачасене хăйсем тĕллĕн вулаттарасси.

 3. Ыйту-хурав.

– Авторсем  хурăна еплерех сăнласа панă-ши? Сăвăçсем  мĕнле пĕр пек шухăша палăртаççĕ?

- Вуласа тишкернĕ сăвăсем тăрăх кластер туни. Вĕрентекен хурăнпа çыхăннă тĕрлĕ сăмах майлашăвĕсем панă, ачасем содержанипе килĕшÿллĕ сăмах çыхăнăвĕсене суйласа кластера тултармалла.

Синквейн  хурăн

Паллă ячĕ : шурă, çара пуçăн

Глагол: шăпăрланнă, хывнă, çаралнă

Предложени:  Маншăн хурăн пурпĕрех илемлĕ.

Тĕп шухăш: Çут çанталăк илемĕ.

1. Хура кĕр сăнĕ сăвăра мĕнле сăнар урлă курăнать?

     «Хурăн шăпăрланнă», «кил карти те хурлă», «кĕр каçĕ тарăн курăнать», «хурăн тухйине хывнă», «ылтăн тенкине кĕр арки çине сапаланă хунă»

      5. Мĕнле туйăмсем çуратать-ши çак сăвă?

7.  Сăввăн тĕп шухăшне уçса паракан ваттисен сăмахĕсене çыртарни.

8. Пĕтĕмлетни.

    Кашни чĕрĕ чунах хÿтлĕх кирлĕ. Пурте пĕр-пĕринпе тачă çыхăннă, пурне те тимлĕх уйăрмалла. Кашни çыннăн чунпа та, шухăшпа та ырă, илемлĕ пулмалла.

10. Ачасен пĕлĕвне, шухăшлавне, ĕçне, хастарлăхне палăртасси.

11. Киле ĕç парасси. 

1. «Кĕрхи хурăн» сăвва пăхмасăр вĕренмелле;

2.  «Кĕрхи хурăн» сăвăра сăнланă хурăна ÿкер;

3. Эссе ««Кĕрхи хурăн» сăвă мĕнле туйăм çуратрĕ?»

Усă курнă литература

[1]  Литература вулавĕ: Ылтăн пучах, 3-мĕш класс вали /Т.В.Артемьева, О.И.Печников.Ш.,2010.

[2]  Интернет ресурсы Вера Скалдина  «Осенняя береза»

[3]  

Шăпăрланнă хурăн

Çил лăсканăран.

Кил карти те хурлă,

Савăк мар урам.

Уйăхлă çĕр каçĕ

Тарăн курăнать,

Урăхла сăн пачĕ

Шурă хурăна.

Тухйине вăл хывнă,

Ылтăн тенкине.

Сапаланă хунă

Кĕр арки çине.

Çил ăна пуçтарĕ

Кустарса ирпе,

Сиккипе хăй тарĕ

Шăхăрса хирпе…

Чĕтренет-и уçăм-

Хурăншăн пĕрех.

Маншăн çара пуçăн

Вăл илемлĕрех.

Васильева Любовь Геннадьевна ,

Вăрмар районĕнчи Урнарти тĕп шкулта

кĕçĕн класс вĕрентекенĕ.

Кĕçĕн  класра литература вулавне йĕркелесси

«Кĕнекесем- вăхăт хумĕпе ишекен шухăщ

карапĕсем пекех, вĕсем хаклă тупрана пĕр

ăру патĕнчен тепĕр ăру патне илсе çитереççĕ».

Бэкон Ф.

Литература вулавĕ кĕçĕн класра вĕренекенсемшĕн тĕп предметсенчен пĕри шутланать. Вырăс чĕлхипе пĕр танах вăл ачасен тавра курăмне аталантарать, кăмăл - сипет енчен палăрма пулăшать, тĕрĕс çырма та хăнăхтарать. Хальхи вăхăтра кĕçĕн класра вĕренекенсем те çĕнĕ технологи хатĕрĕсене хăнăхса пыраççĕ.

Литература вулавĕпе палăракан ача кĕçĕн класра ытти предметсемпе те ăнăçлах ĕлкĕрсе пырать. Унăн тĕп тĕллевĕ 1-4 класра вĕренекенсене вулав йĕркине хăнăхтарасси, хăйсен пĕлÿ шайне ÿстересси. Анчах та никамшăн та вăрттăнлăх мар пулĕ, пĕрремĕш класри ача тин çеç вĕренме хăнăхса пырать пулин те вулама юратмасть тата литература вулавне «юратман» предметсен шутне кĕртесшĕн. Çавăнпа та кĕçĕн класра вĕрентекенĕн текст содержанийĕпе кăна ĕçлеме май килмест, ачасен вулав кăсăклăхне ÿстерсе пыракан мелсемпе усă курма тăрăшмалла. Çакна шута илсе ачасен вулавне йĕркелес тĕллевпе тĕрлĕ мелсемпе ĕçлеме кирлине ăнлантăм.

Текстпа паллашнă май  ачасемпе тĕрлĕ пултарулăх ĕçĕсене  явăçтарма тăрăшатăп. Кĕçĕн класра вĕренекенсем вулава пĕрремĕш вырăна лартчăр тесе литература вулав урокĕсем ирттерни вырăнлă, анчах та вулав хайлава  вуласа тухса содержани калани çинче çеç тăмалла мар тесе шутлатăп. Ачасем вулавпа кăсăкланччăр тесен  вăйă формипе ĕçлетĕп. Вăйă тĕлĕнмелле кăсăкла пулăмсене уçма пулăшать тата ачасене пĕр –пĕринпе туслăн ĕçлеме, пĕр – пĕрне итлеме хăнăхтарать. Чылай чухне кун пек вăйăсенче ачасем кăна мар, вĕсен ашшĕ-амăшĕсем те хутшăнма пултараççĕ. Вăйăсене тĕрлĕ пĕлтерĕшлисене усă курмалла, çавăн чухне тин ачасене вулавпа кăсăклантарса яма пулать.

Тĕслĕхрен:

1. Вуланă хайлавсем патне ачасен ÿкерчĕксем шыраса тупмалла.
2. Класра ачасемпе «Машăпа упа» юмаха вуласа тухиччен  пур ÿкерчĕксене доска çине çакса хуратпăр.  Унтан  текста вуласа пыратпăр, абзацра калакан сюжета çывăх   ÿкерчĕкне   тупатпăр,  вуласа пĕтеричченех черетпе пĕр-  пĕрин хыççăн доска çине çакса хуратпăр. Çакă текста туллин ăнланма пулăшать, ачасен чунне тыткăнлать.
3. Кашни ача хайлаври сăнар портретне  хăй мĕнле курать, çавăн пек ÿкерет. Çак ÿкерчĕксем тăрăх сăнара кам тĕплĕнрех ăнланнине пĕтĕмлететпĕр. Унтан сăнарсен хушшинче портрета çывăх сăмахсене тупса вуласа памалла. (Тĕслĕхрен,  Н.Ивановăн  «Кириле мучи» калавĕ тăрăх ÿкернĕ портретсем).
4. «Сиктерсе хăварнă сăмах» вăйă. Вĕрентекен текст вулать, анчах пĕр кирлĕ сăмахне сиктерсе хăварать. Ачасен çав кирлĕ сăмаха шыраса тупмалла.
5.  Текстăн пуçламăш  икĕ-виçĕ предложенине кăна  панă, ачасен хăйсен  текстăн вĕçне шыраса тупмалла, сăнарсен ĕçĕ – хĕлне палăртмалла.
6. Учебникра панă текст патне ваттисен сăмахне тупмалла. Г.Мальцевăн «Арланпа каюра»  хайлава вуласа тухнă хыççăн ачасем панă  ваттисен сăмахĕсем хушшинче текстăн шухăшне уçса параканнине тупмалла. (Юлташсăр çын тымарсăр йывăç пек. Çула тухсан юлташу хăвăнтан лайăхрах пултăр. Ĕç апат ыйтмасть, вал хăй çынна тăрантарать. Çынсăр çын пурăнаймасть. Тухман çын тухсан тăман тухать. Лаша пуласси тихаран паллă.)
7. Шухăша малалла тăс («Ыраш пусси». М.Ухсай.  Пусă   пуçланать →ыраш ларать →сывлăш ăшă тăрать→путенесем авăтаççĕ→тÿпе юрăпа янраса тăрать→ыраш шăппăн ларать→ыраш пирĕнтен çÿллĕ→?)
8. Текста вуланă май ачасем авторне ыйту параççĕ, хуравĕсем текстра, анчах вĕсене тÿрех тупма çук. Тĕслĕхрен,  Б.Даниловăн «Ваççа лаша çухатнă» хайлавĕ тăрăх йĕркеленĕ вăйă. Ваççан аслă аппăшĕ Верук колхозра лаша витинче ĕçлет. Ваççа час-часах унта каять, аппăшне лашасене апат пама, шăварма пулăшать. Пĕррехинче вăл шыв хĕррине вунă лашапа каять, анчах пĕрне çухатать.(Вуннăмĕшĕ ăçта çухалма пултарнă?)

Вĕрентекен вулав урокĕсене мĕнле йĕркеленинчен нумай килет, мĕншĕн тесен тĕплĕ вулакан вăл анлă тавра курăмлă, вулава  малти вырăна лартакан пулĕ.  Çапла вара ача литература хайлавĕсене вĕрентекен хушнипе мар, хăйсен кăмăлĕпе вулаччăр тесен çирĕп плана пăхăнмалла. Литература хайлавĕ вăл  ачасем патне такам вăрттăн янă çыру евĕр пулмалла,  вĕсен  вăрттăнлăха пĕлес  шухăш çуралтăр,  ача хăйĕн чунне çывăх шухăшсене уçса паракан сăнарсене шырама вĕрентĕр.  Вĕрентекен пур ачан вулавне хакласа, палăртса хăвармалла, çакă та ăна хавхалантарать. «Вуласси вăл хамăр пуçпа кăна мар, иккĕн харăс шухăшлани» тесе палăртнă нимĕç философĕ Артур Шопенгауэр.

Литература вулавĕ вшкул программине кĕрекен пай кăна мар, вăл савăнтарать те кулянтарать, йывăрлăха çĕнтерме пулăшать, шухăшлав анлăланать, ачасен çитменлĕхĕсене пĕтерме май парать. Хамăн калаçăва С.Фетисовăн сăмахĕпе вĕçлетĕп: «Кам шырамасть, вăл вуламасть. Кам вуламасть, çав пĕлмест, кам пĕлмест, вăл пурăнмасть.Çавăн евĕр çын  пурнăçри тĕп пулăма та асăрхамасăр юлать».