Суг – амыдыралдың судалы
план-конспект занятия по окружающему миру (4 класс)

              Класстан дашкаар ажыл-чорудулга кичээли

Темазы: Суг – амыдыралдың судалы.

Сорулгазы:

өөредиглиг: уругларны экологтуг культурага өөредири болгаш амыдыралга сугнуң ажыктыын билиндирери;

сайзырадыглыг: уругларның билир чүүлүнге даянып алгаш, суг дугайында чаа билиглернин улам ханыладыры;

кижизидилгелиг: сугга камныг болурунга болгаш чоннуң чаагай чаңчылдарында сугга хамаарышкан ужурларны сагыырын кижизидери.

Дерилгези: мультпроекторлуг херексел, суг бажы дагып каан чурук.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ

1. Мендилежири, таныжыпаары.
2. Чүве шиңгээдип алырынга белеткел (мотивация) – (деңге слайдыдан номчуур)

Мен- бичии чаптанчыг кижи мен,

Мен - чараш, угаанныг өөреникчи мен,

Мен – сонуургак өөреникчи мен,

Мен - бойдустуң төлү мен,

Мен  бо кичээлден чаа чүүлдерни билип алыр мен.

Проблеманы үндүрери: Ол чүл? Чүнүң дугайында билип алыры?

- Бо кичээлде чүнүң дугайында чугаалажырывысты тывызыктарны тыптар болзувусса, үндүрүп алыр бис, уруглар.

а) Арга-даш эвес, ынчалза-даа шимээн-дааштыг (хем);

б) Чыдын чытпас чындыр кара.

     Баажызы баткан хемде  (кара суг)

- Ынчангаш кичээливисте чүнүң дугайында чугаа болурун кым чүү деп билип тур силер, уруглар?

Түңнел: Өөренир темавыс «Суг».

- Суг дугайында билип алырда, кандыг сорулгаларны салып алыр болзувусса экил? Шын-дыр. Ол дээрге…

1. Сугнуң бистиң амыдыралывыста ажык-дузазын билип алыр бис.

2. Сугнуң агаар-бойдустун аайы-биле кандыг байдалдарга турарын билип аар бис.

3. Сугга хамаарыштыртыва чоннуң сагып турар кандыг ужурлары барыл, ону билип алыр бис.

II. Кыдыраашка ажыл. (Ай, хүннү, теманы бижиир)

III.             Чагаа - онаалганың түңнели.

1. Даалга: суг дугайында медээлерни интернет четкизинден азы улуг улустарындан дыңнап алыр.(Уругларның медээлерин дыңнаар, үнелелди эштеринге бээр)

- Суг деп темага мооң мурнунда таваржып турган силер бе? Кандыг эртемге өөренип турган силер?

- Хүрээлел кичээлинде сугнуң кандыг бот-шынарларын билип алган силер?

IV. Практиктиг кезээ. (Суг-биле кылагар стаканга суг-биле дуржулгалар чорудар). Чигирни, дусту бызап эзилдир былгаптары.

Түңнел: Суг өң чок, чыт чок, кылагар, эзилдирикчи, суук будумел. Суг -кайгамчыктыг солун бүдүмел. Чүгле суг физиктиг үш байдалда туруп болур:

- Сугнуң үш байдалы? (Кадыг, суук, газ (бус) хевирлиг.)

Шиитпирлээр айтырыг -  Кажан ынчап баарыл? (слайдыга көргүзери)

Шинчилелдиң түңнели:

 а) кадар градус (бо турар байдалы)

б) казыыр градуста (соок апаары), дошталы бээри

в) кадар чүс градус (хайны бээри - ынчан бусталып үнер)

Өөреникчиниң кыдыындан медээзи: 1940 чылда үндүрген «Эмнелгениң ортумак ажылдакчыларынга удуртулга» деп номда мынча деп каан: «- Суг дээрге водород биле кислородтуң химиктиг каттыжыышкыны»

- Сугнуң химиктиг формулазын 8-ки класстың химия номундан дилээри.                                               О2 - кислород, Н -водород  Н+О2=Н2О. Химиктиг формула Н2О.

- Бо дугайында улуг класстарга ханыладыр өөренир силер, уруглар.

V. Чер кырында суг. (Глобус-биле ажыл)

Словарь-биле ажыл:

Глобус- черниң бичелеткен хевири.

Мында кандыг өңнер көрүп тур силер? Кандыг өң  колдап турар-дыр? Ол өң чүнү илередип турарыл? Черниң кырында кандыг өң хөй-дүр. Ону чүү деп түңнел үндүрер бис. Ийе, шын-дыр. черниң 3-түң бир кезиин суг  ээлеп турар. Суг – хөй,ынчангаш ону канчаар-даа төтчеглеп, ажыглап болур бис бе? Чүге болбас бис. Эр хейлер, Чер кырының сугларының хөй кезии далайлар болгаш океаннарда бооп турар. Далайның суу кандыгыл? Дустуг. Шын. Ол дустуг сугну бис ижер бис бе? Чок. Ынчангаш арыг, ижер суг эвээш,   бүгү-ле дириг амытаннарга, үнүштерге, кижилерге дус чок арыг суг херек. Ол арыг суг, бо чер кырында бүгү-ле сугнуң чүгле 3% болуп турар.  (Слайд)

Схема-биле ажыл. (Слайд)

Түңнел: «Удавас каш чылдар эртсе, чер кырында сугнуң үнези алдындан-даа артык апаар» деп, эртемденнер шинчилеп турар. Чүге? Силерниң бодалдарыңар?

-Сугну камнаар, кадагалаар, камгалаар ужурлуг бис.

         VI. Ном-биле ажыл.

Сугга йөрээл:

Тыва кижи кылаң сугну

Ыдык кылдыр, алдын кылдыр көрүп чораан.

Суглар бажын чурумал дег кадагалап,

Суглар унун кургаарындан камнап чораан

Арат кижи аъжын-чемин делгеп салып,

Аржаан суглар аккан бажын дагып чораан.

(Аржаан суглар дугайында амыдыралдан чугаазы, амыдыралдан болуушкуннар)

              Аржаанга сагылгалар. Кымнар аржаан чорааныл? Анаа баргаш бир дугаарында чүну канчаар-дыр ада-иелеринер?

        Сула шимчээшкин: (Дамырак)

Кара-Суглар– чер иштинден үнүп чыдар суг бажы-дыр. Ол кара-суглардан дамырактар каттышкаш улуг хемнерже киир агар.

Кара-Суг ужурлары: Суг кыдыынга келгеш, баштай холун чуур;

Холдуң хирин кыдыынче силгиир, сугже киирбезин бодаар;

Бажының тейин өттүрер, хаваан өттүрер.

Чугле ам кош адышка ускаш адыжындан амданнанып, чалбарып ижер.

Чалбарыг: «Төрээн черин билир сен бе?» бөлүктер аразынга чарыш:

Кайы бөлүктүң уругларын хөйнү бижээнил, санаптаалыңар? Тиилекчи бөлүкке  сылдыстарны бээр.

 Немелде материал.

-Эр хейлер. Ам мен бо чер чурттуг кижи болгаш база билир мен. Ам чаа адап турганыңар эки-дир, ынчалза-даа мен силерге бир солун чүүл дыңнадырым.  – Шемиде тайгазының бажында  Суглуг-Хөлду кым адады –  (башкының тайылбыры) 1992 чылда Ыдыктыг Далай-Лама башкывысТывага кээп чорааш, Тываның 9 улуг хөлдерин арамайлап, ыдыктап каан алдын элэзинин чажып каан-на болгай, бистиң кожуундан ам чаа адааныңарТас-Тайгада Суглуг-Хөлду ыдыктап каан.

- Кайы чүкте турарын айтыр.

             Рефлексия:

Кичээлдиң эгезинде боттарывыска кандыг сорулгалар салып алган ийик бис, силер ону чедип алдыңар бе?

1. Сугнуң бистиң амыдыралывыска ажык-дузазын билип алган мен.

2. Сугнуң хевирлерин билип алган мен.

3. Сугга хамаарышкан ужурлар барыл, ону билип алган мен.

Түңнел: Ыры «Арыкчыгаш».