КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ТИЛНИ МОРФОЛОГИЯСЫ Къабарты-Малкъар къырал универститетни малкъар бёлюмюню студентлерине дерслик
методическая разработка по теме

РОССЕЙ ФЕДЕРАЦИЯНЫ БИЛИМ БЕРИУ ЭМ ИЛМУ МИНИСТЕРСТВОСУ

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР КЪЫРАЛ УНИВЕРСИТЕТ

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ТИЛНИ МОРФОЛОГИЯСЫ

Къабарты-Малкъар къырал универститетни малкъар бёлюмюню студентлерине дерслик

Нальчик  2005

АЛ СЁЗЮ

Къайсы тилде да морфология энчи жерни алады. Ол тил билимде эки тюрлю магъанада ангылашынады: тилни морфология къурамы эм грамматиканы аны тинтген бёлюмю. Морфологияда тилни кесеклери, аланы жалчытхан грамматика категорияла эм сёзню формалары тинтиледиле.

Сёз морфологияны баш ёлчеулеринден бириди. Ол кеси да бир белгили формалада кесине тюрлю-тюрлю грамматика категорияланы жыйышдырып хайырланылады. Тилни къайсы кесегине киргенлерине кёре, сёзле тюрлю-тюрлю магъаналада жюрютюледиле. Сёз ючюн, атла затланы белгилеген сёзледиле, этимле ишни белгилейдиле, сыфатла бла сёзлеуле уа затны, ишни шартларын ачыкълайдыла. Санауну энчилиги затланы санларын кёргюзтюудеди.

Тилни хар кесегини грамматика жаны бла энчиликлери бардыла. Атны затны кёргюзтюу магъанасы, грамматика жаны бла къарагъанда, морфология категорияла бла (иелик, сан, хапарчылыкъ, болуш) бериледи. Этимле ишни кёргюзтген сёзледиле. Бу зат айырма, туруш, заман, бет категорияланы эм аспектлени болушлукълары бла ачыкъланады. Затны шартын белгилеуге уа сыфатланы даража формалары себеплик этедиле.

Тил билимни бёлюмюча, морфология тилни (сёзню) морфология къурамын тинтеди. Алай эсе, аны баш борчу  сёзлени тюрлю-тюрлю къауумлагъа – тилни кесеклерине – юлешиудю. Тилни кесеклери уа, лексика-грамматика эм морфология энчиликлерине кёре, андан ары ууакъ къауумлагъа юлешинедиле. Андан тышында, морфология тилни кесеклерин тилде жюрютюлюу энчиликлерин, къуллукъларын ачыкълаугъа да эс бурады.

Бу дерслик былайда белгиленнген затланы ачыкълаугъа жораланнганды. Кеси да Ахматланы Ибрагим КъМКъУ-ну малкъар бёлюмюню студентлерине деп жарашдыргъан программагъа кёре жазылгъанды.

Дерсликни авторлары: «Ат», «Алмаш» – филология илмуланы докт., проф. Ахматланы И.Х. эм Кетенчиланы М.Б.; «Сыфат», «Санау», «Сёзлеу», «Хапарчы сёзле» - филология илмуланы доктору, професссор Кетенчиланы М.Б.; «Этим» – филология илмуланы кандидаты, доцент Додуланы А.Т.; «Этимни иесиз формалары» - филология илмуланы доктору, професссор Кетенчиланы М.Б. (соавтору – филология илмуланы кандидаты Киштикланы Л.Х.); «Байламла бла байлам сёзле» – филология илмуланы кандидаты, доцент Мызыланы А.М.; «Междометияла», «Эриклеу сёзле», «Кесекчикле» - филология илмуланы кандидаты, доцент Ахматланы М.А.; «Къарамчы сёзле», «Сонгурала эм сонгура атла» - филология илмуланы кандидаты, доцент Хуболланы С.М.

АТ

Атны баш шартлары

Белгилисича, тилде сёзле кёп тюрлюле боладыла. Аланы хар бирини энчиликлери бардыла. Аны алайлыгъын сёзлени магъаналарына, морфология шартларына, къуралыу жаны бла энчиликлерине, сёз тутушда бла айтымда къаллай сёзле бла байланнганларына, къаллай мадарланы болушлукълары бла байланнганларына таянып билебиз.

1. Магъана жаны бла къарасанг, сёзле затланы, аланы шартларын, тюрлю-тюрлю ишлерин, аланы шартларын белгилейдиле. Затланы белгилеген сёзлеге атла дейбиз. Алай дунияда затла кёп тюрлюле боладыла. Анга кёре, атланы да талай къауумгъа юлеширге тюшеди.

Кёзюнг бла кёрюрге, къолунг бла къатылыргъа болгъан затланы атларына (кюрек, таш, адам, бёрю) кёрюмдюлю атла дейбиз. Атланы бирси къаууму кёргюзтген затланы уа кёрюрге болмайды: ахшылыкъ, къарангылыкъ, белгисизлик д. б. Быллай атлагъа кёрюмдюсюз атла дейдиле. Атланы бу къауумлары да талай ууакъ къауумгъа юлешинедиле (аны юсюнден энишгерекде айтылады).

2. Атла кеслерини морфология шартларына кёре да, тилни бирси кесеклеринден башхадыла. Аны алайлыгъын атланы сан, иелик эм болуш категориялары болгъанлары кёргюзтеди: Юлгюле: Бу ат эмиликди. Ат башы. Атха мин. Ат тут. Атны жерле.  Атда жюрю. Атдан тюш д. б.

3. Атны морфология  жаны бла энчиликлерин кёргюзтюуде ат къураучу жалгъаула да белгили жерни аладыла. Ала тилни бирси кесеклерин къураучу жалгъауладан башхадыла: къыр - къыргъыч, къууан - къууанч, къой - къойчу, къойчу - къойчулукъ д. а. к.

4.  Кеслерини синтаксис шартларына кёре да, атла бирси сёзлени араларында энчи жерни аладыла. Аны алайлыгъын атланы сёз тутушда эм айтымда бир бирлери бла эм башха сёзле бла жалгъаныулары кёргюзтеди: 1) сёз тутушда эм айтымда атланы айгъакълаучулары болургъа боладыла: акъ къой, бийик юй; 2) бир ат башха атха жалгъанып, юч тюрлю айгъакълаучу сёз тутуш къуралыргъа болады: а) алтын сагъат, къагъыт машок, къоншу жаш; б) къой жюню, къоян териси, тууар эти; в) ананы баласы, къойчуну таягъы.

 Кеслерини магъаналарына, айтымда орунларына, формаларына кёре, атла айтымны баш эм сансыз членлерини къуллукъларын тамамлайды: 1) Къойчу къой кютеди. 2) Ол къойду. 3)  Жашчыкъ къойгъа бичен салды. 4) Къой жюн хайырлыды д. а. к.

Атланы магъана жаны бла къауумлары

Магъана жаны бла къарасанг, атла жаны бар, жаны жокъ затланы кёргюзтедиле. Жаны бар затланы кёргюзтген атла: 1) адам эм аны ахлулугъу бла байламлы атла: эгеч, къарындаш, ата, сабий д. а. к.; 2) адам атла: Исса, Хасан д. б.; 3) адамны иши, усталыгъы бла байламлы затланы кёргюзтген атла: атчы, жазыучу; 4) адамланы бир бирлери бла байламлыкъларыны халын кёргюзтген сёзле: къоншу, тенг, къонакъ, душман д. б.

             Быллай атла тюрк тилледе ким? деген соруугъа жууап этедиле.  Жаны бар затланы кёргюзтген атлагъа къурт-къумурсханы, жаныуарлланы эм адамны дин бла байламлы туудургъан затларыны атлары да киредиле: къоян, бёрю, чибин, къамыжакъ, гебенек, шайтан, мёлек. Быллай атла тюрк тилледе не? деген соруугъа жууап этедиле.

              Ол тиллени барысында да, къаллай затланы кёргюзтгенлерине кёре, атланы быллай къауумлагъа юлешедиле: 1) энчи атла, 2) тукъум атла. Быланы биринчи къауумуна быллай сёзле киредиле: 1) адамланы керти эм чам атлары: Аслан, Кокуй; 2) жаныуарлагъа адамла берген атла: Къаракъаш, Ёрекъулакъ; 3) жер, эл, шахар, суу атла: Къашхатау, Къазан, Иткъол, Басхан суу; 4) астрономия атла: Жер, Ай; 5) тюрлю-тюрлю организацияланы, биригиулени, предприятияланы атлары: «Водоканал» биригиу, «Къурулуш»; 6) история ишлени атлары: Уллу Ата журт уруш; 7) китап, журнал, чыгъарма атлары: Нюр, Заман, Кёк гелеу д. а. к.

            Бу тизме кёргюзтгенича, энчи атла артыкъ кёп тюйюлдюле. Тукъум атла уа магъана жаны бла талай къауумгъа юлешинедиле. Энчи атла белгили затланы кёргюзтедиле. Адам ол затланы кёзю бла кёрюрге, къолу бла тутаргъа боллукъду. Тукъум атла кёргюзтген затланы арасында да аллайла бек кёпдюле: таш, агъач, къошун, будай. Тукъум атла, андан тышында. башда айтылгъаныча, кёрюмдюсюз затланы да белгилейдиле: жашлыкъ, къарангылыкъ, къарындашлыкъ, оюм, шуёхлукъ, тилек, къууанч, эс, акъыл, мурат д. б.

               Тукъум атланы асламысы саналыргъа болгъан затланы кёргюзтедиле, аны себепли ала тилде санаула бла бирлешип жюрюйдюле: беш адам, юч терек, он ай, бир къош д. а. к.    Быллай атланы кёргюзтген затланы анчагъа, мынчагъа юлеширге болады. Бир-бир атла уа алай юлешинмейдиле. Ала грамм, килограмм, тонна, литр дегенча сёзле бла бирлешип жюрюйдюле: беш литр сют, эки килограмм жюн, он челек сют, эки чыккыр бишлакъ, бир тонна темир.              Бу затланы эсге алып, атланы эки къауумгъа юлеширге болады: 1) саналыучу атла, 2) ёлчелениучю атла.

              Магъана жаны бла бир-бир атла бир затны, башхалары уа талай затны кёргюзтедиле. Ол шартха кёре, атланы эки къауумгъа юлешедиле: 1) жангызчы атла: къой, шинтик, таш, бёрк; 2) кёпчю атла: жылкъы, халкъ, жамауат, сюрюу. Быланы экинчи къауумуна кирген сёзле, жангызлыкъ санда келселе да, кёп затны кёргюзтедиле. Ала затланы топлап-топлап белгилейдиле. Аллай топла кёп болургъа боладыла, аны себепли кёпчю атла жаннъызлыкъ, кёплюк санда да жюрюйдюле: жылкъы - жылкъыла, халкъ -  халкъла.      

              Атла бирча жорукълагъа кёре къураладыла эм тюрленедиле. Атланы айтымда синтаксис къуллукълары да кёп къалмай бирчаладыла. Аланы синтаксис къуллукълары бу затлагъа кёре болады: а) къаллай формада келгенлерине кёре, б) къаллай сёзле бла эм къалай байланнганларына кёре, в) айтымны къалайында келгенлерине кёре.

              Индоевропей тиллени асламысында атны род категориясы болады. Тюрк тилледе уа аны аллай категориясы жокъду. Алада тиширыу,  къой, эркегырыу, ийнек, ёгюз, къочхар, хораз, тауукъ дегенча сёзле бардыла. Жаны бар затланы бир бирден бу жаны бла башхалыкъларын тюрк тилледе бу сёзлени болушлукълары бла, башхача айтсакъ, лексика мадар бла кёргюзтедиле.

              Ол зат синтаксис мадар бла да бериледи. Ол муратда тюрк тилли адамла тиши, эркек, къыз дегенча сёзлени хайырланадыла: тиши къозу, къыз сабий.

              Грамматика жаны бла къарасанг, тюрк тилледе атла: 1) санда тюрленедиле; 2) болушлада тюрленедиле; 3) аланы иелик формалары болады; 4) хапарчыны къуллугъунда келселе, бетчи-хапарчы жалгъаулары болургъа болады; 5) аланы белгилилик/белгисизлик категориялары болады.                            Ол затлагъа къарайыкъ.

Атны сан категориясы

Атны бирси морфология категорияларыча, сан категориясын да сёз тюрлендириучю жалгъаула кёргюзтедиле. Айтымда келселе, атла бирде жангыз затны, бирде кёп затны белгилейдиле. Аны себепли атны сан категориясын белгилеген жалгъаула эки тюрлю боладыла: 1) ноль жалгъау, 2) -ла/-ле жалгъау.

             Ана тилден школ дерсликледе айтылгъаннга кёре, ноль жагъаулу ат жангыз затны белгилейди. Алай бу оюмну сёзсюз тюзге санап къояргъа жарамайды. Айтымда жангызлыкъ санда келген атны ненча затны кёргюзтюрюгю ол атны лексика магъанасына кёре болады. Сёз ючюн, таш, терек, къой, эчки, балта, салта дегенча жангызчы атла, айтымда жангызлыкъ санда келселе, бирде жангыз затны, бирде уа талай затны кёргюзтедиле. Ол контекстге кёре болады. Сёз ючюн, бу айтымлагъа къарайыкъ: 1) Аслан тауукълагъа таш атды. 2) Мазан бахчасында алма терек орната турады. 3) Къара къой къозусун излеп макъырды.  Бу айтымлада таш, терек, къой деген сёзле жангызлыкъ сандадыла. Аланы хар бири биришер затны кёргюзтеди.  Мазан мюлкде къой кютеди; Лашкутачы жашла бюгюн мюлкде терек сугъарадыла деген айтымлада уа къой, терек деген сёзле жангызлыкъ сандадыла, болсада жангызышар затны угъай, талайышар затны белгилейдиле.

                  Айтымда жангызлыкъ санда келген атны ненча затны белгилегенин аны айгъакълагъан сёзле кёргюзтюрге боладыла. Сёз ючюн: Биринчи терек чагъып башлагъанды; Жарыкъ адамны кимда жаратады деген айтымлада жангызлыкъ санда келген атланы жангызышар затны белгилегенлери ачыкъ болады.

Жангызлыкъ санда хайырланылгъан ат, иеликчи жалгъаулу болса да, кёп затны угъай, бир затны кёргюзтеди: Атым эмиликди.

          Атланы барысы да жангызлыкъ эм кёплюк санда келирге боладыла дерге жарамайды. Бир-бир атла жаланда жангызлыкъ санны формасында жюрюйдюле, нек десегиз аланы хар бири биришер затны кёргюзтедиле. Былагъа адам атла, чам атла, жер, суу атла, тюрлю-тюрлю кемелени организацияланы, предприятияланы атлары эм башха энчи атла киредиле. Кертиди, айтымда сёз эки бир атлы адамны юсюнден барса, энчи ат кёплюк санда келеди: Мажитле школдан къайтдыла.

             Айтымда къуруда, жаланда жангызлыкъ санда жюрюген атла дагъыда бардыла. Аланы алай жюрюулери лексика магъаналарына кёре болады. Кёплюк санны жалгъауу къошулмай, бу атла жюрюйюдюле: 1) кюнчыгъыш, кюнбатыш, къыбыла дегенча сёзле; 2) дуния, къудурет деген сёзле; 3)             -чылыкъ жалгъауну болушлугъу бла къуралып, адамланы ишлери бла байламлы болгъан кёрюмдюсюз затланы белгилеген сёзле: малчылыкъ, тахтачылыкъ, жазыучулукъ, миллетчилик; 4) тюрлю-тюрлю илмуланы кёргюзтген сёзле: химия, физика; 5) суусун затланы эм башха веществоланы кёргюзтген сёзле: сют, кислород, водород, жау, жез д. а. к.

            Башда айтылганыча, быллай ёлчелениучю атланы айтымда кёп, аз, тонна, центнер дегенча ёлчеу сёзледен къуралгъан айгъакълаучулары боладыла: кёп алтын, бир центнер ун, юч грамм кюмюш.        

             Алай бу затланы эсге алыргъа керекди: бир-бирде сёз машоклагъа къуюлгъан унну, шешаладагъы сууланы юслеринден барыргъа болады. Ол кезиуде сёлешген адам бу сёзлени кёплюк санда хайырланыргъа боллукъду: Унланы бла сууланы арбалагъа жюклегиз. Алтынларымы тапкада къойгъанма деген айтымда алтын деген сёз кёплюк сандады, нек десенг ол алтынны кёплюгюн, азлыгъын угъай, алтындан этилген талай затланы кёргюзтеди.

 Айтымда санчы санаудан къуралгъан айгъакълаучусу болгъан атла да жангызлыкъ санда келедиле: Бизни элде юч школ барды.

             Ай, кюн деген сёзле биришер затны белгилейдиле, аны себепли жангызлыкъ санда жюрюйдюле: 1) Ай тёгерекни жарытды. 2) Кюн къарны эритеди.

               Саналыучу атла жангызлыкъ санда да, кёплюк санда да жюрюйдюле. Кёплюк санны жалгъауу къошулгъан атла жангыз угъай, талай затны кёргюзтедиле. Алай аланы ненча болгъанлары белгили болмайды: ат - атла, эшик - эшикле, эл - элле, къоян - къоянла д. б.

               Белгили санны кёргюзтюр ючюн, санаула хайырланыладыла. Бу юлгюледе кёрюннгенича, кёплюк санны жалгъауу сёзню тамырына къошулады. Иеликчи жалгъау, болуш жалгъау, хапарчы жалгъау сёзде аны ызындан келедиле: китап-лар-ым-дан-ды, юй-лер-игиз-ден-сиз.

               Гитчелендириучю-эркелетиучю жалгъау сёзде кёплюк санны жалгъауундан алгъа келеди: къол-чукъ-ла, юй-чюк-ле.

              Къарачай-малкъар тилде тукъум атлагъа  -лары деген жалгъау къошулады: Малкъарлары, Ахматлары, Акъайлары, Иттилары. Бу жалгъау адам атха да къошулургъа болады. Ол къошулгъан адам ат ол атны жюрютген адамны да, аны нёгерлерин да кёргюзтеди: Азизлары бюгюн бичен чаладыла.

             Тилде, жаланда жангызлыкъ санда жюрюген сёз болгъанча, жаланда кёплюк санда жюрюген сёзле да боладыла. Кертиди, ала аздыла: кесекле, хазырла, айырыула, уруннганла д. б. Юлгюле: 1) Махмутха кесекле тийгендиле. 2) Хазырлары анга бек жарашадыла. 3) Ол къыраллада уруннганла кеслерини политика эркинликлери ючюн жигер кюрешедиле.

Атны  ие категориясы

Ат айтымда ие жалгъау бла да, олсуз да жюрюйдю: 1) Бу ат торду. 2) Атым эмиликди. 3) Атынг кишнейди д. а. к.

Ие жалгъаулу ат бир затны да, ол зат кимники, неники болгъанын да кёргюзтеди. Аны себепли ие жалгъаулу атлагъа иели атла  дейдиле. Ие жалгъаула 1-чи, 2-чи, эм 3-чю бетлени кёргюзтедиле. Анга кёре, иели атла юч тюрлю формада  жюрюйдюле: 1) Китабым сендеди. 2) Китабынг мендеди. 3) Китабы кесиндеди. 4) Китабыбыз басмадан чыкъгъанды. 5) Китабыгъыз тапкадады. 6) Китаплары сатыладыла.

                 Бу юлгюле кёргюзтгенлерича, 1-чи, 2-чи бетлени ие жалгъаулары атны иесин да, ол не санда болгъанын да кёргюзтедиле. Ючюнчю бетни ие жалгъауу уа жаланда атны иесин белгилейди, ансы  аны санын кёргюзтмейди. Аны алайлыгъын кёрюр ючюн, бу юлгюлени тенглешдиригиз: китабы, китаплары. Быланы экисине да  -ы деген ие жалгъау къошулупду. Ол кёп иени угъай, жангыз иени кёргюзтеди. Ие жалгъауланы тюрлю-тюрлю фонетика вариантлары боладыла. Ол сингармонизмге эм ие жалгъау къошулгъан  сёзню ахырында къаллай таууш болгъанына кёре болады. Аны алайлыгъын бу таблицалада кёрюрге боллукъду.

Жангызлыкъ санны ие жалгъаулары

Кёплюк санны ие жалгъаулары

        Бу жалгъаула сёзню къуралыуунда кеслерини белгили жерлерин аладыла. Ала жангъызлыкъ санда келген атны тамырына къошуладыла, болуш жалгъаула аланы ызларындан келедиле: адам-ым-а, адам-ынг-а, адам-ынг-дан д. а. к.

Тюрк тил билимде жюрюген оюмгъа кёре, атны ие категориясы тюрлю-тюрлю мадарла бла бериледи.  

1. Морфология мадар бла, башхача айтсакъ, атха къошулуп келген ие жалгъауланы болушлукълары бла: ат-ым, ат-ыбыз, тай-ынг, тай-ыгъыз, юй-ю, юйлер-и. Былада ие жалгъаула иелени кёргюзтедиле. Ала  нелеге ие болгъанларын ала жалгъанып келген атла белгилейдиле. Алай быллай формалы сёзлени барысы да иени бла ол неге ие болгъанын кёргюзтюп бармайдыла. Сёз ючюн, къыралым деген сёз «мен жашагъан къырал» деген магъананы береди.

               Ие категорияны морфология мадар бла берилиуюню юсюнден айтханда, дагъыда бу затха энчи эс бурургъа керекди: ие жалгъаулу атланы барысыда айтымда бирча жюрюмейдиле. 1-чи эм 2-чи бетлени ие жалгъаулары къошулгъан сёзле, иени да, ол неге ие болгъанын да кёргюзтюп, айтымда эркин жюрюйдюле. 3-чю бетни ие жалгъауу  къошулгъан  сёзле алай жюрюр ючюн а, иени аты бир да  къуруса да контексде белгили болургъа керекди. Алайсыз аты, юйлери деген сёзле ие ким болгъанын ачыкъ кёргюзталмайдыла. Аны алайлыгъын бу текстчикде кёрюрге боллукъду: Азиз бизни элде намысы жюрюген адамды. Къызы, жашлары да кесине ушайдыла.

               Бир-бир тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде иеликни -ныкъы/-ники деген жалгъау да белгилейди. Ол къайсы сёзге къошулса да, ол сёз иени кёргюзтеди. Алай, контекстден тышында  алсанг, быллай жалгъаулу сёзле кёргюзтген затланы неге иелик этгенлери белгисиз болады. Ала айтымда келселе уа, аланы неге ие болгъанларын башчы кёргюзтеди: 1)  Бу китап библиотеканыкъыды. 2) Аргъы къош Хасанныкъыды.

                Бу жалгъау къошулуп келген сёзле, бу юлгюледеча, айтымда хапарчы боладыла. Бир-бирде ала айтымны башчысыны, толтуруучусуну къуллукъларында да келедиле: 1) Библиотеканыкъы бу китапды. 2) Библиотеканыкъын бизге беригиз.

        Бу затны эсге алыргъа керекди: хапарчылары –ныкъы жалгъаулу атладан, иеликчи болушну жалгъаулу формасындан къуралгъан айтымла бир бирге синонимлик этедиле. Аны алайлыгъын бу юлгюле кёргюзтедиле: Бу китап Муратныкъыды // Бу китап Муратныды.

              Алай болгъанлыкъгъа, бу сёзлени синтаксис къуллукълары бир бирден башхадыла. Иеликчи болушну жалгъаулу формасыны баш къуллугъу иеликчи айгъакълаучуну къурауду: Маржанны эгечи устазды. Алай              –ныкъы жалгъаулу сёз а айтымда атны аллында жюрюмейди эм айгъакълаучуну къуллугъун толтурмайды.

              2. Морфология-синтаксис мадар бла. Айтымны атдан къуралгъан члени кёргюзтген затны кесин ачыкъ белгилер ючюн, иеликчи болушдагъы сёзню хайырланадыла. Ол болушну жалгъау формасы бла аны ызындан келген ат, анга да ие жалгъау къошулуп, айгъакълаучу сёз тутуш къурайдыла: мени бёркюм, бизни тайыбыз, сени шинтигинг, сизни арбазыгъыз, аны кюбюрю, аланы китаплары, Хыйсаны башлыгъы д. б.

               Бу юлгюледе кёрюннгенича, иени морфология-синтаксис мадар бла кёргюзтюр ючюн, эки сёз бирлешип келедиле. Башхача айтсакъ, былайда синтаксис мадар хайырланылады. Андан тышында, быллай сёз тутушну биринчи кесегине иеликчи болушну жалгъауу жалгъанады. Башхача айтсакъ, былайда, ие категорияны берир ючюн, синтаксис мадардан сора, морфология мадар да хайырланылады. Бу затланы эсге алып, бу мадаргъа морфология-синтаксис мадар дейдиле.

                Башда келтирилген айгъакълаучу сёз тутушланы экинчи кесеклерини ие жалгъаулары къайсы бетни белгилеселе да, биринчи кесеклерини орунларында келген сёзле ол бетни кёргюзтедиле. Аны себепли бу сёз тутушланы кесеклери къуруда бир бирлери бла бетде келишип жюрюйдюле. Ала санда да келиширге бошладыла: мени насыбым, сени насыбынг, сизни къоншуларыгъыз, тереклени бутакълары.

                 Алай бир-бирде быллай сёз тутушла да тюбейдиле: 1) бизни атыбыз (мында иеле кёпдюле, ала ие болгъан зат а жангызды, болсада сёз тутушну кесеклери келишмей къалмайдыла. Алай мында келишиу жаланда бетде болады); 2) мени атларым (мында ие жангызды, ол ие болгъан затла уа кёпдюле. Аны себепли бу сёз тутушну кесеклери да жаланда бетде келишедиле).

                Бу юлгюлени тенглешдирейик: 1) Ахкёбекланы жашлары Хаким иги окъуйду. 2) Хаким Ахкёбекланы жашларыды. Былада жаш деген сёз кёплюк сан формадады, болсада жангыз затны белгилейди. Анга кёплюк санны жалгъауу ол сёзню Ахкёбекланы деген сёз бла грамматика жаны бла келишдирир ючюн къошулады. Диалектде уа Ахкёбекланы жашы дегенча сёз тутушла тюбейдиле.

                Биз былайда къарай келген сёз тутушланы биринчи кесеклерини орунларында 1-чи, 2-чи эм 3-чю бетлени кёргюзтген алмашла келселе, аланы экинчи кесеклери белгилеген затлагъа адамла ие боладыла: мени юйюм, сени сенегинг, аны столу д. а. к. Ючюнчю бетни алмашыны орунуна быллай сёз тутушлада адамны белгилеген сёзле да келедиле: Махмутну къалпагъы, устазны журналы.

               Бу затланы эсге алсанг, атха иелик этген жаланда адам болады дерчады. Тюрк тиллени грамматикаларында ол оюм кесине кенг орун тапханды. Алай быллай сёз тутушланы биринчи кесеклерини орунларында жаны жокъ затланы кёргюзтген сёзле да эркин жюрюйдюле: машинаны чархы, шинтикни аягъы. Быллай сёз тутушла бир затны бир башха затныкъы болгъанын кёргюзтедиле. Бетлеучю алмашлача болмай, быланы биринчи кесеклери бирде иелик болушну жалгъаулу формасында, бирде жалгъаусуз формасында келедиле: къойну жюню - къой жюню, къоянны териси — къоян териси. Быллай юлгюлени тенглешдирсенг, иеликчи болушну жалгъаулу формасыны белгили, жалгъаусуз формасыны уа белгисиз затны кёргюзтгенлерин эслейсе.

                Иеликчи болушну жалгъаусуз формасы, башхача айтсакъ, белгисиз формасы къошулуп къуралгъан сёз тутушла эки тюрлю формада жюрюйдюле: а) къойну жюню, б) къой жюню. Быланы биринчисинде иени иеликчи болушдагъы сёз кергюзтеди. Экинчи юлгюде уа иени, ол болушдан тышында, -ю деген ие жалгъау да белгилейди. Тюрк тиллени асламысында быллай сёз тутушла ол жалгъаусуз жюрюмейдиле. Быллай сёз тутушланы бир-бирлери, затланып, къош сёзле болгъандыла: жаз башы, кюз арты, къозукъулакъ д. б.

                3. Къой жюн дегенча сёз тутушлада ие синтаксис мадар бла бериледи. Бир-бир тюрк тилледе быллай сёз тутушланы 1-чи кесеклерини орунларында иеликчи болушну жалгъаулу формасы да жюрюйдю. Сёз ючюн, башкир тилде былай айтыргъа болады: мени китап, сени жашчыкъ д. б. Къарачай-малкъар тилде уа быллай сёз тутушланы биринчи кесеклерини орунларында жаланда кёплюк сандагъы бетлеучю алмашла келедиле: бизни юй, сизни арбаз, аланы къошда д. а. к. Былайда да ие синтаксис мадар бла бериледи.

          Бирси тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде ат быллай формада да жюрюйдю: эшигимики, кюбюрюнгюкю д. б. Бу сёзледе -им, -юнг деген ие жалгъаула бла бирге -ныкъы деген жалгъауну тюрлюлери да бардыла: 1) Бу кирит эшигимикиди. 2) Бу кирит кюбюрнюкюдю.

Атны ие категориясыны юсюнден сёз баргъанда, тюрк тиллени грамматикаларында бу затланы белгилейдиле. Ол затланы барысында эсге алсанг, быллай оюмлагъа келесе: 1) ие категория атны морфология категорияларындан бириди; 2) ол ие жалгъауланы болушлукълары бла бериледи.

          Былайда аны белгилеу бла чекленирге боллукъ эди. Алай тёре грамматикада затны (адам болса да, башха зат болса да) бир затха ие болгъанын кёргюзтюр ючюн, синтаксис мадарны (къой жюн, бизни юй), морфология-синтаксис мадарны (мени атым) юсюнден да айтадыла. Илму жаны бла аны артыкъ тюзге санарча тюйюлдю. Нек десенг, теория жаны бла къарасанг, морфология категорияны жаланда морфология кёрюмдюлени болушлукълары бла, башхача айтсакъ, сёз тюрлендириучю жалгъауланы болушлукълары бла берилгенин эсге алыргъа керекди. Ол мадардан тышына чыгъыу теориягъа къаршы келген сунабыз. Сёз ючюн, сан категория. Ол тюзмюдю, терсмиди? Къой, бизни дегенлени сёз тутушладан, айтымдан тышында алсанг, къайсы болушланы кёргюзтгенлери белгили болмайды. Къой жюн дегенде уа къой деген сёзню жюн дегеннге ие болгъаны ачыкъланады. Бизни дегенни да юй деген сёз кёргюзтген затха ие болгъаны жаланда бизни юй деген сёз тутушда белгили болады. Аллай сёз тутушлагъа уа морфологияда угъай, синтаксисде къараргъа кереклисин кёребиз. Алай, башда айтылгъаныча, атны къаллай болушда келгенин жаланда сёз тутушда, айтымда билебиз.

          Бу затланы эсге алсанг, болуш деп, атны сёз тутушда неда айтымда къаллай магъанада келгенин кёргюзтген формасына айтабыз. Башхача айтсакъ, атны болушуна морфологияда, синтаксисде да къараргъа тюшеди.

          Быллай экилилик атны бирси морфология категориялары бла байламлы да тууады. Сёз ючюн, аны сан категориясын ноль жалгъау бла -ла/-ле жалгъау кёргюзтеди. Алай атны санын санауланы хайырланып кёргюзтюрге да болады: беш адам, он терек. Болсада атны санын синтаксис мадар бла былай кёргюзтюу аны морфология шартлары бла байламлы тюйюлдю. Беш адам, он терек дегенча айгъакълаучу сёз тутушлагъа биз морфологияда угъай, синтаксисде къарайбыз.

           Бу затла кёргюзтгеннге кёре, бир-бир магъанала морфология кёрюмдюлени болушлукълары бла да, сёз тутушда бла айтымда уа сёзлени болушлукълары бла да бериледиле. Аны себепли бир-бир алимлени оюмларына кёре, иеликни бизни юй дегенча сёз тутушда берилиуюне лексика-синтаксис мадар дейдиле.

          Ие жалгъаулу атла бир-бирде ие категориядан башха магъананы кёргюзтюрге да боладыла. Сёз ючюн, бир-бир сёзлеге къошулуп, 1-чи бетни ие жалгъауу эркелетиу айланыулада хайырланылады. Юлгюле: жаным, кёзюм, акъыллым, къаным, къарындашым, эгечим д. б. Быллай айланыула ушакъгъа къатышхан адамланы бир бирни эркелетиулерин, сыйлауларын кёргюзтедиле.

        Алача, бир-бир сёзле къарачай-малкъар тилде ие жалгъаусуз хазна жюрюмейдиле. Бери адамны чархы бла байламлы сёзле (башым, къашым, аягъым, къолум, чачынг д. б.) киредиле. Кертиди, нарт сёзледе ала ие жалгъаусуз да тюбейдиле: Къол къолну жууар.        Быллай сёзле адамны чархыны кесеклерин кёргюзтгенлери себепли, алагъа юч бетни ие жалгъаулары да жалгъанадыла: 1) Мени башым, ауруйду. 2) Сени кёзлеринг къараладыла. 3) Аны къашлары узундула.         Былада иени иеликчи болушдагъы сёзле бла ие жалгъаула белгилейдиле. Иеликчи болушдагъы сёзле уа адамны кёргюзтедиле. Ол сёзле затланы кёргюзтюп келирге да боладыла. Ол кезиуде иели атха 3-чю бетни ие жалгъауу къошулады. Алай, иеликчи болушдагъы сёзню кетерсенг, ол жалгъау кёргюзтген зат неники болгъаны белгили болмайды. Аны иеликчи болушдагъы сёзню кетерсенг, ол жалгъау кёргюзтген зат неники болгъаны белгили болмайды. Аны алайлыгъын ангъылар ючюн, быланы тенглешдиригиз: терекни бутагъы –бутагъы, столну кюбюрчеги -  кюбюрчеги. Бу сёз тутушлада иели жалгъаулу сёзле бир затланы (терекни, столну) биришер кесеклерин белгилейдиле.

        Бу юлгюледе терекни, столну дегенлени орунларына адамны белгилеген сёзлени салсакъ, ол сёзле кёргюзтген иели атла белгилеген затлагъа ие боладыла: мени бутагъым, сени кюбюрчегинг.        Ол нени кёргюзтеди? Быллай сёз тутушланы магъаналары аланы кесеклерини орунларында келген сёзлени магъаналарына кёре  болады. Аны алайлыгъын кёп тюрлю юлгюде эслерге тюшеди. Ие жалгъау жаланда жалгъанып къалмайды. Ол сыфатха, санаугъа, этимсыфатха, бир-бир этимчалагъа, этим атха да къошулады. Анга кёре, тилде тюрлю-тюрлю къуллукъланы толтурады. Сёз ючюн, айтымда ишни иесин белгилейди: 1) Мени ары барлыгъым жокъду // Мен ары барлыкъ тюйюлме. 2) Хакимни жырлагъанын жыйылгъанла бек жаратадыла. 3) Махтини ары кетиуюню магъанасы уллуду.

Атны болуш категориясы

        Ат тилни тюрлениучю кесегиди. Болсада ол айтымда, аны къаллай кесегине къарагъанына кёре, эки тюрлю формада жюрюйдю: 1) ноль жалгъаулу формада эм жазылгъан жалгъаулу формада. Сёз ючюн, Тюкенде алтын сагъатла сатыладыла деген айтымда алтын деген сёз сагъатла деген башчыгъа къарайды, тюрленмей, ноль формада келип, айгъакълачуну къуллугъун толтурады. Масхут анда къой кютеди деген айтымда къой деген сёз, тюрленмей, ноль формада келеди, кютеди деген хапарчыгъа къарап, толтуруучуну къуллугъун тамамлайды. Къой жюню хайырлыды деген айтымда уа ол сёз, биягъыча, ноль формада келеди, кеси да жюню деген башчыгъа карап, айгъакълаучу болуп келеди.

        Кёбюсюнде айтымны атдан къуралгъан члени хапарчыгъа къарайды, анга каллай болса  да, бир жалгъауну болушлугъу бла байланады. Аны алайлыгъын былай кергюзтюрге боллукъду.

                        Аслан (ны) таныйды.

                        Аслан (нга) ушайды.

Масхут                 аны Аслан (да) къойгъанды.

                             аны Аслан (дан) алгъанды.        

Мында Аслан деген толтуруучуну айтымланы хапарчыларына -ны,      -нга, -да, -дан деген жалгъауланы болушлукълары бла байланнганларын кёребиз. Ол жалгъауланы кетерсек, бу толтуруучу хапарчыла бла байланалмай къалады. Быллай тенглешдириуле атны болушу деп неге айтылгъанын кёргюзтедиле. Ат айтымда кеси къарагъан сёзге къаллай формада жалгъана эсе да, аны ол формасына атны болушу дейдиле.

        Бизни тилибизде атны болушлары алтыдыла. Айтымда орунуна, аны къайсы членине къарагъанына эм кесини магъанасына кёре, атны хар болушу айтымны бир неда бир ненча членини къуллугъун тамамлайды.         Иесиз атланы бла иели атланы болушлары бир бирден башха боладыла. Аны алайлыгъын бу таблицалада кёрюрге боллукъду.

  Иесиз атланы болушлары

Иели атланы болушлары

Бирси тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да, баш куллукъларына, магъаналарына кёре, болушланы эки уллу къауумгъа юлеширге болукъду: 1) грамматика болушла, 2) орунчу болушла. Биринчи къауумгъа баш, иеликчи эм тамамлаучу болушла киредиле, экинчи къауумгъа уа - бериучю, орунлаучу, башлаучу болушла. Болушланы былай къауумлау аланы магъана-грамматика энчиликлерине кёре болады.

        Болушланы морфология формаларын да эсеплерге тийишлиди. Бу шартха кёре, баш болушну энчи белгилейбиз, нек дегенде аны жаланда ноль жалгъау кёргюзтеди. Башха тюрлю айтханда, баш болуш атны тамыр формасында келеди неда аны лексика магъанасын белгилеген кесеги бла  тенгшиди. Бу зат баш болуш бирси болушлагъа асламына форма жаны бла, аны бла бирге магъана жаны бла да, къаршы болгъанын кёргюзтеди. Аны эсге алып, алимле баш болушдан къалгъан болушлагъа сёдегей болушла дейдиле.         Алай бла, хар болушну форма-магъана, грамматика, синтаксис къуллукъ жаны бла кеслерини энчиликлери бардыла. Алагъа къарайыкъ.

        Баш болушну энчилиги, башчыны къуллугъунда келип, ишни иесин кёргюзтюудеди: Жылкъычы ат кютеди. Врач саусузлагъа къарайды.

        Айгъакълаучуну къуллугъунда келселе, баш болушдагъы сёзле затланы тюрлю-тюрлю шартларын белгилейдиле: Ол унну къагъыт машокълагъа къуйду. Алтын сагъат берилди анга саугъагъа.

        Баш болушну башха магъаналары сонгура бирлешледе ачыкъланады. Быллай бирлешледе биргелик, ишни неии болушлугъу бла этилгени, ким бла тамамланнганы эм д. б. затла эсленедиле: Отун балта бла жарылады. Мен бюгюн халкъым блама. Атлыла жол бла оздула.

        Иеликчи болуш -ны/-ни (-ну/-ню) жалгъаулуду. Ол тилде ноль жалгъаулу болуп да тюбейди. Бу болушну магъана жаны бла энчиликлери ол айтымда айгъакълаучуну къулугъунда келген кезиуде бегирек ачыкъланады. Иеликчи болушну энчилиги иени кёргюзтюудеди. Экинчи эм ючюнчю изафетлени юлгюлери бла къуралгъан сёз тутушлада бу болуш адамланы, башха затланы араларында тохташдырылгъан байламлыкъланы кёргюзтюуге себеплик этеди: атны туягъы, терекни бутакълары, къызны анасы, мени тенгим, къой териси, таула тийреси.

        Бериучю болуш -гъа/-ге, -нга/-нге, -ха/-хе, -а/-е жалгъаулуду. Ол айтымда объектни кёргюзтеди, заман, орун магъаналаны да билдиреди: Бу жыйулыуда Харуннга саугъа берилди. Малларыбыз жазгъа иги чыкъгъандыла. Биз таугъа атландыкъ.

Тамамлаучу болуш форма жаны бла иеликчи болушха ушайды. Аныча, белгили, белгисиз затланы да кёргюзтеди. Бу болуш ишни толусунлай кесине алгъан туура объектни (толтуруучуну) болушуду. Кеси да асламына кёчюучю этимлеге къысылып неда тагъылып жюрюйдю: Азиз мал кютеди. Жашла аналарын бек сюедиле.        Къымылдауну, тебиуню белгиген этимле бла келселе, бу болушдагъы сёзле орун магъанада жюрютюледиле: Самолет кёкню учады. Биз жолну барабыз.

        Сёзню орунлаучу болушда болгъанын -да/-де жалгъау кёргюзтеди. Быллай жалгъаулу атла затны кимде, къайда болгъанын, ишни къайда, не заманда тамамланнганын белгилейдиле: Тюкенде китапла сатыладыла. Азизде къумалы мала кёпдюле. Ала бусагъатда терек бахчада ишлейдиле. Июль айда мында къызыу болуучуду.

        Башлаучу болуш -дан/-ден жалгъаулуду, кеси да тилде кёп магъаналыды эм эркин жюрютюледи. Магъана жаны бла бу болуш бериучю болушха къаршы келеди. Башха тюрлю айтханда, анга антонимлик этеди. Ол тенглеш айтымлада кёп тюбейди. Затны къайдан келгенин, ишни неден башланнганын дагъыда ала кибик башха затланы белгилейди: Сафар Къурмандан таматады. Малла жайлыкъдан эннгендиле. Бу юй ташдан къаланнганды.

Атны синтаксис къулукълары

        Атны айтымны членлерини къулукъларында жюрюуюне аны синтаксис къулукълары дейдиле, нек дегенде айтымны членлери синтаксисде окъуладыла.

1. Атны баш болушу къуруда (ие жалгъаудан къалса) ноль жалгъаулу болады. Айтымны къалайында келгенине кёре, аны къайсы члени бла байланнганына кёре, къаллай магъанада келгенине кёре, атны баш болушу айтымда быллай синтаксис къулукъланы толтурады:

а) Айтымда хапарчы бла байланып, аны бла келишип келсе, башчыны къуллугъун тамамлайды: Расул иги окъуйду. Жаз келди. Ийнекле ёкюредиле.

        б) Айтымны башчысы бла байланып, аны бла келишип, хапарчыны къуллугъун толтурады: Мен Расулма. Сен жылкъычыса. Махмут къобузчуду.

        в) Айтымны атдан къуралгъан членлерини алларында келип, айгъакълаучу болады: Алайда агъач къашыкъла сатыладыла. Аны кюмюш жюзюгюн барыбыз да жаратабыз.

        г) Айтымда айланыуну къуллугъунда келеди: Мажир, бери кел.

        2. Айтымда атны иеликчи болушу эки тюрлю формада жюрюйдю: 1) жалгъаулу формада эм  2) жалгъаусуз формада.

        Иеликчи болушну жалгъаулу формасы белгили затны (иени), жалгъаусуз формасы уа белгисиз иени белгилейди. Сёз ючюн, къойну жюню десек, сёз бизге белгили къойну юсюнден барады. Къой жюн десег а, сёз белгисиз къойну юсюнден барады. Аны себепли иеликчи болушну жалгъаулу формасына аны белгили формасы, жалгъаусуз формасына уа белгисиз формасы дейдиле.

        Атны иеликчи болушуну эки формасы да айтымда аны атдан къуралгъан члени бла байланып, аны иесин кёргюзтюп жюрюйдюле:  Ахматны аты торду. Къой жюню хайырлыды.        Бу юлгюледе Ахматны, къой деген сёзле иели айгъакълаучуладыла. Аланы биринчиси аты деген башчыны, экинчиси уа жюню деген башчыны айгъакълайдыла. Иелени кёргюзтгенлери себепли, алагъа иели айгъакълаучула дейбиз.

        Иеликчи болушну жалгъаулу формасы айтымны хапарчысыны къуллугъун да толтурады. Юлгю: Бу ат Ахматныды.

        3. Атны бериучю болушу айтымда быллай къуллукълада жюрюйдю: а) болумну къулугъунда: Мухадин къошха кетгенди. Ол базаргъа барлыкъды; б) толтуруучуну къуллугъунда: Бу саугъаны Азизге берликме; в) хапарчыны къуллугъунда: Мен къошхама.

        4. Тамамлаучу болуш да, иеликчи болушча, жалгъаулу болады  неда ноль формада келеди. Бу болушну да жалгъаулу формасы белгили затны, жалгъаусуз формасы уа белгисиз затны кёргюзтеди. Сёз ючюн, Махай къойну сояды деген айтымда сёз бизге белгили къойну юсюнден барады. Махай къой сояды десег а, сёз къайсы эсе да бир къойну юсюнден барады.

        Бу болушну белгили, белгисиз формалары да кем айтымны толу этедиле. Аны алайлыгъын кёрюр ючюн, бу юлгюлени тенглешдиригиз: Хамит таныйды - Хамит Мухадинни таныйды. Хамит сояды - Хамит къой сояды. Бу айтымланы толу этгенлери себепли, былайда Мухадинни, къой деген сёзлеге толтуруучуладыла дейбиз.        Быллай айтымланы хапарчылары жаланда кёчюучю этимледен къураладыла.

Къымылдауну этимлеринден къуралгъан хапарчылагъа къарап келселе, тамамлаучу болушдагъы сёзле айтымда болумну къуллугъун толтурадыла: Азиз жолну озду.

        5. Атны орунлаучу болушу айтымда болум неда толтуруучу  болады. Юлгюле: Хусей Хасанияда жашайды.  Мени ручкам Ажатда къалгъанды. Атны бу болушу айтымда хапарчы да болады: Хусей Хасаниядады.

        6. Атны башлаучу болушу да айтымда болум, хапарчы, бир-бирде уа толтуруучу болады: Роза Москвадан къайтханды.  Роза Москваданды. Мен бу китапны Розадан алгъанма.        Башда айтылгъан затланы таблицада былай кёргюзтюрге боллукъду.

                Атны синтаксис къуллукълары

Атны белгилилик/белгисизлик категориясы

        Атны бу категориясыны юсюнден вопрос тюрк тил билимде даулашлыды. Къарачай-малкъар эм дагъыда бир талай тюрк тиллени грамматикаларында аны юсюнден арталлы да жукъ жазылмайды. Ол алимлени бир къаууму атны белгилилик/белгисизлик категориясы жокъду деген оюм жанлы болгъанлары бла байламлыды.

        Болсада «Башкир тилни грамматикасында» (1981), «Татар грамматикада» (1993) бу вопросха энчи къаралады. Аны бла байламлы иги кесек илму иш да басмаланнганды. Юлгюге Т.Е. Курамбаеваны «Выражение определенности и неопределенности в туркменском языке» (1989) эм Р.Г. Новрузовну «Средства выражения определенности и неопределенности в азербайджанском языке» (1975) деген кандидат диссертацияларын келтирирге боллукъду.

        Атны бу категориясы ол кёргюзтген затны айтхан, тынгылагъан адамгъа белгили, белгисиз болууу бла байламлыды. Атны белгилилик-белгисизлик категориясы тюрлю-тюрлю мадарла бла бериледи.

        Атны белгили неда белгисиз болууу аны лексика магъанасына кёре да чыгъады. Быллай юлгюлени тенглешдирейик: мал - къой, адам - эр киши, халкъ - малкъарлы. Была барысы да магъана жаны бла бир къауумгъа киредиле. Алай болгъанлыкъгъа къой, эр киши, малкъарлы деген сёзле, мал, адам, халкъ деген сёзле бла тенглешдиргенде, белгили затланы кёргюзтедиле. Бирсилери уа белгисиз магъанада хайырланыладыла, нек дегенде аланы лексика магъаналары кенгирекди.

        Жер-суу атла, адамланы атлары, астрономия эм башха энчи атла белгилилеге саналадыла, белгилиликни кёргюзтедиле. Ала жангыз затланы атлары боладыла. Сёз ючюн, дунияны башында шахарла кёпдюле. Алай Нальчик, Москва, Къазан дегенча сёзлени нелени белгилегенлери барыбызгъа да баямды. Ол затны жулдузла - Илкерле, тау - Эльбрус эм ала кибик башха сёзлени тенглешдиргенде да кёребиз.

        Атны белгилилик/белгисизлик категориясы аны болуш, иелик, сан категориялары бла да байламлыды. Башха тюрлю айтханда, ол тюрлю-тюрлю жалгъауланы болушлукълары бла да бериледи.

            Ие жалгъаула белгилиликни кёргюзтедиле. Аллай жалгъаусуз атла уа -  белгисизликни. Юлгюле: ат - атым, атынг, аты, атыбыз, атыгъыз, атларыгъыз. Адам ат кимники болгъанын биле эсе, анны къаллай болгъанын да биледи.

        Иеликчи, тамамлаучу болушладагъы сёзле -ны/-ни, -ну/-ню жалгъаулу болсала, белгилидиле. Аласыз а белгисиздиле. Сёз ючюн, къойну жюню, къойну кес десек, сёз бизге белгили къойну юсюнден барады. Къой жюн, къой кес десег а, сёз белгисиз къойну юсюнден барады.

        Бу, ол деген кёргюзтюучу алмашла бла келселе, атла белгили боладыла: бу жаш, ол къыз. Атла айтымда айгъакъланып жюрюселе да, белгили затны кёргюзтедиле дерге боллукъду: Анга саугъагъа «Полёт» сагъат бердиле. Бизге къонакъгъа космосха учхан жаш келди. Бизге эсли адамла керекдиле эм д. а. к.

        Башха тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да атны белгисизлигин бир деген сёз кёргюзтеди: Эртте-эртте бир хан жашап болгъанды. Бизге бир иги жаш керек эди.

        Белгисизликни биреу, биреулен деген сёзле да кёргюзтедиле: Эртте биреу бар эди. Жолну биреулен озду. Иеликчи, тамамлаучу болушланы жалгъаулу формаларында келселе да, была белгисиз затны кёргюзтедиле. Нек дегенде ала адамны белгилейдиле. Ол адамны ким болгъаны уа хар кимге да белгисизди: Биреуню бёркюн алсанг, бёркюнге сакъ бол. Добай сыртдан тигелеп келген биреуленни эследи.

        Санчы санаула бла бирге келсе, бир деген сёз затны жууукъ санын кёргюзтеди. Ол да белгилилик/белгисизлик бла  байламлыды. Юлгюле: Шербет суу этерге бир он килограмм шекер керекди манга. Ол къошда бир эки жюз ууакъ аякълы мал кечиндиреди.

        Къарачай-малкъар тилде бир деген сёзню энчи атла бла жюрютюлюуне да эс бурурчады. Кишиге белгили болмагъан бир адамны аты, тукъуму айтыла эсе, деген (деп) бир, деген (деп) биреу, деген (деп) биреулен сез бирлешле хайырланыладыла. Сёз ючюн: Быйыл бизге Азиз деп бир жаш къошулду.

        Алайды да, атланы белгилилик/белгисизлик категориялары аны бирси морфология категориялары, атланы лексика магъаналары эм контекст бла да къаты байламлы болгъанына сёз жокъду.

        1-чи иш. Бу текстни окъугъуз. Анда атланы табыгъыз. Аланы магъаналарыны, жазылыуларыны юсюнден толу хапар айтыгъыз.

Баш байлыгъыбыз

Уллу Октябрь социалист революциягъа дери Къарачайдан бла Малкъардан Петербургда талай адам окъугъанды. Ала кёп тюрлю жаны бла билим алгъандыла, халкъгъа жараргъа умут этгендиле. Ол жашла къолайлы юйюрледен болгъандыла. Аны себепли большевиклени заманларында ала къара чёпге тюшгендиле. Аланы ата-аналарын, кеслерин да, тутуп, сууукъ Сибирьге жибергендиле. Жамауат анга бек жарсыгъанды. Алай аны алагъа болушур амалы болмагъанды. Ёзгени къой, Басхандан, Чегемден, Малкъардан барып, анда окъугъанланы атлары окъуна унутулуп къалгъандыла. Аны хатасындан, халкъ, ёкюлсюз къалып, кёп къыйынлыкъ сынагъанды.

        Окъуу билим береди. Билим уллу жарыкълыкъды. Халкъны бек уллу байлыгъы аны окъуулу адамларыдыла. Аны билип, биз иги окъургъа кюрешебиз.

        2-чи иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Алада быллай атланы юслеринден айтыгъыз: 1) жангызлыкъ эм кёплюк санда жюрюучю атла, 2) жаланда жангызлыкъ санда жюрюучю атла, 3) жаланда кёплюк санда жюрюучю атла. Жангызлыкъ санда келип, талай затны белгилеген атланы тюплерин ызлагъыз.

I

1) Солтан мында къой кютеди. 2) Аны сюрюуюнде минг мал кечинеди. 3) Къойчулукъ мюлкню файдалы бёлюмюдю. 4) Анда кёгетчилик да уллу жерни алады. 5) Кюнчыгъыш жаныныдан тёбенги аяз урады. 6) Азизге жётел тийгенди. 7) Бизни къыралда, коммунизм къурайбыз деп, кёп дауур-сууур этгендиле. 8) Жашны хазырларычепкенниариу кёргюзте эдиле. 9) Айырыула башланыргъа, кюнле тюзелдиле. 10) Раузат химиядан айырма белги алгъанды.

I I

1. Жер тёгерекди. 2) Айда жашау болурму? 3) Кюнбатыш къайсы жанындады? 4) Къурулушчула мында он къатлы юй ишлейдиле. 5) Тюкенде будай ун сатылады. 6) Къарангылыкъ жарыкълыкъгъа жетмез. 7) Къочхарташ  Ахматланы эллери болгъанды. 8) Ысхакълары бюгюн биченнге чыкъгъандыла. 9) Аппам, къыбылагъа айланып, намаз эте эди. 10) Малчыла бу жай кёп жау жыйгъандыла. 11) Уруннгала битеу дунияда мамырлыкъ болурун сюедиле.

        3-чю иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Алада иели атланы тюплерин ызлагъыз эм ие жалгъауланы белгилегиз.

        Юлгю: Мен сени жашынг бла окъуйма.

1) Мен сени жашынг бла окъуйма. 2) Аны аты Бекирди. 3) Бекирни къылыгъы бек игиди. 4) Аны себепли мени тенглерим аны бек сюедиле. 5) Ариу къылыкълылыкъ, иги окъуу жашны баш шартларыдыла. 6) Бизни классыбызда аллай иги окъуучула дагъыда бардыла. 7) Сизни ата-аналарыгъыз аны иги биледиле. 8) Жыйлыуда аны юсюнден алагъа школну директору айтханды. 9) Ол жыйылыу школ арбазында болгъанды. 10) Андан алгъаракъда уа бизни окъуучуларыбыз, устазларыбыз, сизни ата-аналарыгъыз школ стадионда жыйылгъан эдиле.

        4-чю иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Алада атны ие категориясы къаллай мадарла бла берилгенлерин айтыгъыз, ие жалгъауланы белгилегиз.

        1) Мияу, мияу, мияу келе, тырнакъларын ачып келе. 2) Жукъла, кёз гинжим, тау жигити болуп, сен жумушуму этерсе. 3) Бёлляу-бёлляу, жиляма, кёзлерими гинжиси кибик кёреме, мени жарыкъ чырагъым. 4) Сен жилясанг, жюрегим бузча болуп эрийди. 5) Байны малы кёп болур, жарлы малы арыкъды, тарлылыкъгъа жиляма, жарлы кёлю жарыкъды. 6) Адамны жаны – топуракъ, терекни жаны – чапыракъ. 7) Аман киши жау болур, хар бир иши дау болур.

5-чи иш. Бу юлгюлеге таянып, иели сёз тутушлагъа кирген сёзлени къаллай формалада жюрюгенлерини юсюнден толу айтыгъыз. Аланы биринчи сёзлери къуруда иеликчи болушда келедиле. Аны эсде тутугъуз.

1. Мени къошум, сени китабынг, аны къоншусу. Бизни къошубуз, сизни китабыгъыз, аланы къошлары.

2. Къой жюню. Къой жюн. Терек бутакълары. Терек бутакъла.

3. Бизни къош. Сизни къош. Аланы къош.

6-чы иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Скобкаланы ача, айтымланы атдан къуралгъан членлерин керекли болушлагъа сала барыгъыз. Аланы ол болушлагъа нек салыннгларын ангылатыгъыз.

1) Къаплан (Науруз) таматады. 2) Аны себепли Науруз (Къаплан) къуруда хурмет этеди. 3) Кесинден таматагъа хурмет этиу  (таулула) адетди. 4) (Адет) бузаргъа жарамайды. 5) Науруз (Къайсын) бек сюеди. 6) (Къайсын) назмулары талай (тил) кечюрюлгендиле. 7) (Темир) (чюй) бер. 8) Науруз (чалгъы) устады. 9) Аллай (чалгъы) (Науруз) да барды.

7-чи иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Скобкаланы ичлеринде атланы болушларын белгилегиз. Юлгюле: 1) Сахадин юйге (бер. б.) кетгенди. 2) Анда да жангы кирпич (баш. б.) юйле ишленнгендиле.

        1) Сахадин юйге кетгенди. 2) Анда да жангы кирпич юйле ишленнгендиле. 3) Ажат жыйрыкъ бичеди. 4) Бир жылгъа къоян  териси да чыдайды. 5) Мажит агъачда къоян тутханды. 6) Ол къоян къачып кетгенди. 7) Мажит уучуду. 8) Мажит чалгъыгъа да устады. 9) Ол алыкъын ишден къайытмагъанды. 10) Кюмюшден алтын багъады.

8-чи иш. Муну аллындагъы ишде берилген айтымлада атны болушларын алагъа къарагъан сёзле бла бирге жазып алыгъыз. Ол юлгюлеге таянып, хар болушну тилни къайсы кесегине кирген сёз бла байланнганын, айтымны къайсы члени болуп келгенин кергюзтюгюз.

        Юлгюле: 1) Юйге (болум) кетгенди. 2) Сахадин (башчы) кетгенди.

9-чу иш. Хапарчылары бу сёзледен къуралгъан айтымла къурап жазыгъыз. Алада атланы хапарчыла къайсы болушлагъа салдыргъанларын айтыгъыз.

        1. Барлыкъма. 2. Озгъанса. 3. Таныйдыла. 4. Бергенсиз. 5. Кетериксе. 6. Болушабыз. 7. Къошама. 8. Аллыкъма. 9. Таматады. 10. Белгилиди.

10-чу иш. Бу айтымлада бирча формалы атланы табыгъыз. Аланы къайсы болушлада болгъанларын, айтымны къайсы членлерини къуллукъларында келгенлерин кёргюзтюгюз.

        1) Эркеч тюк жылтырауукъ болуучуду. 2) Къойланы алларында бир уллу эркеч эсленди. 3) Бюгюн Назир эркеч кесгенди. 4) Къоянны эти татыулуду. 5) Къоян эт саулукъгъа игиди. 6) Ол алайда бир уллу къоянны кёрдю. 7) Къоян бирси арбазда да кёрюнюучюдю. 8) Ол манга бир ариу къоян берди.

11-чи иш. Бу айтымланы окъугъуз. Алада белгили эм белгисиз затланы кёргюзтген атланы табыгъыз. Белгилилик/белгисизлик къаллай мадарла бла берилгенини юсюнден толу хапар айтыгъыз.

        1) Азиз уллу юйюрде ёсгенди. 2) Аны беш къарындашы бла юч эгечи барды. 3) Бир жаш къатынчыкъны эри бир къыйын ауруудан ауруй эди. 4) Ол юйдегини Солтан-Герий деп бир жашчыкълары болгъанды. 5) Тюкенчи ишни сюдге бергенди. 7) Ол къатынны биргесине келгенди. 8) Ахмат къызы  да бизни арбазда кечинеди. 9) Сизни тенглеригиз, мени тенглеримча,  иги жашлагъа  ушайдыла. 10) Биреу къатын келтирир, биреу  атын ёлтюрюр.

СЫФАТ

Сыфатны тинтилиуюню тарыхындан

Къарачай-малкъар тил билимде сыфатха дайым эс бурула келгенди. Аны юсюнден биринчи болуп жазгъанладан бири Н.А.Карауловду. Аны «Краткий очерк горскаго языка «болкар» (1912) деген ишинде сыфатны къуралыууну юсюнден бир талай шарт келтириледи.

Сыфат къарачай-малкъар тилни биринчи грамматикаларында да тинтиледи. Сёз ючюн, Алийланы Джашыуну жашы Умарны, Алийланы Баблашны жашы Умарны, В.М. Филоненкону грамматикаларында сыфатны магъанасыны, аны къуралыууну эм жюрютюлюуюню юсюнден талай хайырлы зат айтылады. Бу вопросну ачыкълаугъа Байрамукъланы А.М., Байрамукъланы У.Д. да кеслерини къыйынларын къошхандыла.

Сыфатланы юсюнден тынгылы илму иш Созайланы Тауканы жашы Борис да жазгъанды. Ол, сыфатны грамматика энчиликлерин толу ачыкълап, аны магъана жаны бла тюрлю-тюрлю къауумлагъа юлешип кёргюзтгенди. Аны оюмуна кёре, сыфатла затланы тюрсюнлерин, ёлчеулерин, жамауат болумланы эм д. а. к. башха шартланы белгилеп келедиле. Андан тышында, сыфатланы къуралыулары, айтымда синтаксис къуллукълары да ачыкъланады. Былайда белгиленнген затланы юсюнден Созайланы Борис «Къарачай-малкъар тилни грамматикасында» (1976) да жазады.

Къарачай-малкъар тилни материалында сёз къураугъа тилни бирси бёлюмлеринден эсе кеч эс бурулуп башлагъанды, болсада сыфатланы къуралыуларыны юсюнден бир ненча илму ишде да жазылады. Бу вопросну Бёзюланы А.Ю., Хабичланы М.А., Мызыланы А.М. эм башхала тинтгендиле. Сыфатланы синтаксис къуллукъларын ачыкълауда Ахматланы Ибрагимни илму эм методика ишлеринде  толу жазыла келгенди.

Кетенчиланы Мусса илму ишлеринде ат айтымланы форма-магъана жаны жаны бла тинтеди. Бу жумушну тамамлай, ол сыфатланы магъана жаны бла къауумлагъа юлешеди, айтымны хапарчысыны къуллугъунда келген сыфат аны магъанасын ачыкълаугъа себеплик этгенин кёргюзтеди. Алай бла, къарачай-малкъар тил билимде сыфат кёп тюрлю жаны бла тинтилгенди дерге боллукъду, алай болгъанлыкъгъа алыкъын тилни бу кесеги бла байламлы проблемала барысы да тамамланнгандыла дерге къыйынды.

Сыфатны магъана жаны бла энчиликлери

Белгилисича, сыфат тилни энчи кесегиди. Сыфатла затланы тюрлю-тюрлю шартларын кёргюзтген сёзледиле.

Тил билимде сыфатланы магъана жаны бла къауумлаугъа иги кесек илму иш жораланнганды. Алада татыуну, тюрсюнню, халны, затха багъа бериуню, адамны ич дуниясын ачыкълагъан, дагъыда башха тюрлю сыфатла тинтиледиле. Болсада алыкъын сыфатланы магъана жаны бла къауумлауну тынгылы жоругъу тохташдырылмагъанды.

Затланы къаллай шартларын белгилегенлерине кёре, сыфатланы магъана жаны бла быллай къауумлагъа юлеширге боллукъду:

1) затны тюрсюнюн, бетин белгилеген сыфатла (акъ, къара, къызыл, жашил, мор, кёк, сары);

2) затны татыуун белгилеген сыфатла (татлы, ачы, кючлю, тузлу, мысты, татыулу);

3) затны (адамны) жашауун, жыл санын белгилеген сыфатла (жаш, къарт, ючлю, бешли, алтыжыллыкъ);

4) затны ёлчеуюн белгилеген сыфатла (узун, бийик, къысха, уллу, гитче, кенг, тар);

5) затны къылыгъын кёргюзтген сыфатла (юркек, чочууукъ, жууаш, жагъынлы,  ёпкелеуюк, жарашыулу);

6) затны (адамны) ангыламын, хунерин, акъылын кёргюзтген сыфатла (акъыллы, тели, хунерли, тентек, ангыламлы);

7) затны тыш кёрюмюн кёргюзтген сыфатла (гуппур, къынгыр, тюз, къочхарбурун);

8) заманны кёргюзтген сыфатла (жайгъы, къышхы, кечеги, кюзгю, бюгюннгю, бюгечеги);

9) халны кёргюзтген сыфатла (жарыкъ, саулукълу, сууукъ, исси, жылы);

10) затха багъа бичиуню кёргюзтген сыфатла (иги, аман, аламат, тамаша, тауушлукъ) эм д. а. к.

Лексика-грамматика энчиликлерине кёре, сыфатла эки уллу къауумгъа юлешинедиле: а) тюз сыфатла, б) болжалчы сыфатла.

Тюз сыфатланы баш энчиликлерине аланы даража формалада жюрютюлюулери саналады: акъ – акъсыл – акъсылдым – агъыракъ – чиммакъ; акъыллы – акъыллыракъ – бек акъыллы. Болсада тюз сыфатланы бла болжалчы сыфатланы бир бирден айыргъан къыйынды, нек дегенде иги кесек болжалчы сыфат, тюз сыфатланы къауумуна къошулуп, даража формалада жюрютюледиле. Аллай сыфатлагъа къолайлы, кючлю, адепсиз дегенча сёзлени санаргъа боллукъду. Быллай эм башха сёзле къарачай-малкъар тилде тенглешдириу эм айырма даражада тюбейдиле. Юлгюле: къолайлы – къолайлыракъ – бек къолайлы; ташлы – ташлыракъ – бек ташлы; тюклю – тюклюрек – бек тюклю  эм башхала. Алай болжалчы сыфатланы асламысыны тенглешдириу эм айырма даража формалары жокъду: къышхы, тюненеги, быйылгъы, маралкёз, мирзеулюк, мындагъы.

Тюрк тиллени грамматикаларында жазылгъаннга кёре, тюз сыфатланы къауумуна асламысында къуралмагъан неда тамыр сёзле киредиле: акъ, ала, аман, ариу, ахшы, ач, жут, жукъа, кенг, чорт.

Тюрк тилледе иги, аман, къарт, женгил, жылы дегенча сыфатла сёзлеулеге ётюп жюрюйдюле. Тюрк тил билимде бу затны юсюнден кёп тюрлю даулаш жюрюгенди. Алимлени бир къаууму былайда белгиленнген эм башха сёзлени не заманда да сыфатлай къалгъанларын черте тургъандыла, болсада бусагъатлыкъда илму ишледе сёзлеулени бла сыфатланы бир бирлерине омонимлик этгенлерини юсюнден тынгылы, керекли даражада жазылгъанды. Бу оюмну тюзлюгюне ишеклик жокъду. Иги, аман дегенча сёзле, айтымда атланы алларында келип, затланы тюрлю-тюрлю шартларын белгилейдиле, аны себепли сыфатладыла, болсада ала этимни аллында да жюрютюледиле. Ол кезиуде ишни шартларын белгилейдиле, ишни къалай этилгенин ачыкълайдыла. Алай эсе уа, ол сёзле сёзлеуледиле. Аны алайлыгъын быллай сёз тутушланы тенглешдиргенде кёребиз. Юлгюле: иги жаш - иги окъу, татлы суу - татлы жукъла, таукел адам - таукел сёлеш, шош ауаз - шош атла, узакъ жол - узакъ бар эм д. а. к.

Алай болгъанлыкъгъа хар сыфат сёзлеуге омонимлик этип бармайды. Сёз ючюн, абызырауукъ, агъачлы, гумух, жайгъы, жаншакъ, кёк дегенча сыфатла сёзлеулеге омонимле болмайдыла. Быллай сёзле асламына атланы айгъакълайдыла, жаланда затланы шартларын белгилейдиле. Ала ишни  шартларын кёргюзталмайдыла, аны себепли хар заманда сыфатлай къаладыла.

Сыфатны  даража формалары

Белгилисича, сыфатла затланы шартларын белгилейдиле. Сыфатны даража формалары ол шартланы къалай берилгенлерин кёргюзтедиле.

Бирси тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да сыфатланы асламысыны даража формалары бардыла. Тил билимде аллайлагъа тюз сыфатла саналадыла. Сёз ючюн: иги - игирек, акъ - акъсыл - акъсылдым, тюз - тюппе-тюз эм д. а. к. Бир къауум сыфатланы уа аллай формалары жокъдула. Алагъа болжалчы сыфатла саналадыла: къышхы, жайгъы, кюзгю, тюненеги, быйылгъы дагъыда башхала.

Сыфатны баш формасы ноль жалгъаулуду. Анда тенглешдириуню ышанлары жокъдула. Аны даража формалары баш формаларындан тюрлю-тюрлю мадарланы болушлукълары бла къураладыла.

Кемлик даражадагъы сыфатла затны шартын, ышанын баш формадагъы сыфатладан эсе аз, кем этип кёргюзтедиле. Къарачай-малкъар тилде кемлик даражада асламысына затны бетин, тюрсюнюн белгилеген сыфатла келедиле. Бу даражадагъы сыфатла -сыл/-сюл, -сылдым/-сюлдюм, -гъул/-гюл, -гъулдум/-гюлдюм, -сыман дегенча жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла. Юлгюле: 1)Азамат къалын къара чачлы, къошкъаш жашды, акъсылдым жукъа бетлиди (Т.З.). 2) Ингилизханлы жашилдим кёзлери Бекболатха жютю къарайдыла (Г.Б.). 3) Саргъылдым быстырда тамгъа бек билинеди. 4)Бу кёксюл бузоучукъ тюнене туугъанды. 5) Асиятны моргъулдум чепкени барды. 6)Къызчыкъны жыйрыгъы жашилсыманды.

Тенглешдириу даражадагъы сыфатла затны бир тюрлю ышанын, шартын башха затны ол ышаны, шарты бла тенглешдирилгенин белгилейдиле. Бу даражалы сыфатла, къаллай тауушха бошалгъанларына кёре, -ракъ/-рек, -ырак-ирек, -уракъ/-юрек жалгъаулудула: уллуракъ таш, аууруракъ жюк, эркинирек отоу, толуракъ челек, къыйыныракъ иш, кёгюрек бояу.

Сыфатны тенглешдириу даражасы синтаксис неда морфология-синтаксис мадар бла да къуралады. Ол кезиуде сыфатла айтымда асламына хапарчыны къуллугъунда келедиле, тенглешдириуню кёргюзтген айтымланы къуралыуларына себеп боладыла. Тенглешдириу тёрт кесекден къуралады дерге боллукъду: эки тенглешдирилген затдан (аланы бири баш болушну, экинчиси уа башлаучу болушну формасында болуучудула), тенглешдириу бардырылгъан шартдан (ол шартны сыфат кеси белгилейди), тенглешдириуню кёргюзтген мадар (аны -ракъ/-рек жалгъау неда айтым саулай белгилейди). Аны алайлыгъын бу айтымда кёрюрге боллукъду:  Бизден сен акъыллыса (Ш.М.). Тюйме Геллядан иги да къарыулуду (Т.З.).  Къурман Сафардан таматады (Т.З.). Къоркъакълыкъ ёлюмден аманды (М.Т.). Сизни юй бизни юйден игирекди. Мени тукъумум сенден кем тюйюлдю (Э.О.).

Бир-бирде башлаучу болушну формасындагъы тенглешдирилген зат  айтымда ачыкъ кёргюзтюлмей къалады. Болсада айтым тенглешдириу магъанасын тас этмейди. Аны контекстден ангыларгъа боллукъду. Сёз ючюн: Тейри, бу жаш а акъыллыракъ кёрюнеди. Бирсини уа ангылауу жокъча кёрюнеди (М.Т.). Азиз ёсдюрген малланы этлери уа татыулуракъ болуучуду (М.Т.).

Къарачай-малкъар тилде тенглешдириу толу берилир ючюн, айтымда сыфатны аллында тюрлю-тюрлю сёзле бла сёз бирлешле жюрютюледиле. Юлгюле: Полина менден он жылгъа таматады (К.Х.). Асият Юсюпден иги  да эслиди (Ш.М.). Аланы жумушлары сизни ишигизден кёпге ауурду (М.Т.).

Айырма даражадагъы сыфатла затны шарты бек айырмалы болгъанын кёргюзтедиле. Ала синтаксис мадар бла къураладыла. Башхача айтханда, сыфатланы алларында кючлендириучю кесекчикле неда башха сёзле келип. Ол айырмалыкъны ачыкълауда эм, бек, чынг, чексиз, аман  дегенча сёзлени магъаналары уллуду. Юлгюле: Зарият мюлкню бек иги ишчилеринден бириди (К.ж.). Бизде эм къыйын жерде Сафар ишлеучюдю (М.Т.). Сослан кесин чынг къарыулугъа санаса да, былайда уа сёз айтыргъа къоркъду (Х.М.). 4) Сибирь магъыдандан чексиз байды (К.ж.). Алийни чалгъысы аман жютю зат болур дейме (М.Т.).

Айырма даражадагъы сыфатланы кючленнген (интенсив) формалары да барды. Сыфатны бу формасы синтаксис мадар бла (кючлендириучю кесекчиклени болушлукълары бла) къуралады (тюз - тюппе-тюз, къара - къап-къара, жашил - жап-жашил): Бу жерлени таза шауданлары, жап-жашил кырдыклары барды (Т.С.). Жаппа-жангы жашил бояуу жылтырагъан бир газикег миндиле (С.А.). Сап-сары эм  къап-къара къозучукъла къундуз тюкча жылтырайдыла (М.Т.). Сен мени кём-кёк кырдыклы жайымса (Къ.Х.).

Затны шарты кючленмегенин къайтарылып айтылгъан сыфатла да кёргюзтедиле: Ферманы къатында таракъ-таракъ тишле сюеле тебирегендиле (К.Х.). Анда уа - жанынгдан сюйген бийик-бийик таула (М.Т.).

Сыфатны айырма даражасы 3-чю изафетни юлгюсю бла да къуралады. Башха тюрлю айтханда, бир-бир сыфатла, контекстде затланып, иеликчи болушну жалгъаулу формасында эм баш болушну иели формасында жюрюйдюле. Ол заманда ала 3-чю изафетни (3-чю ат сёз тутушну) къурайдыла, алай бла айырма даражаны къурайдыла: игилени игиси, ариуланы ариуу, акъны да агъы эм д. а. к.

Сыфатланы айтымда жюрютюлюулери

Сыфат айтымда асламысында атны аллында келеди. Ол кезиуде къысылгъан айгъакълаучуну къуллугъун толтурады:  Ариу сёзде ауруу жокъ (Н.с.).  Алгъын заманда бир къызгъанч бай кишини юч жашы болгъанды (Жом.).  Жилтинкёз жаш алгъышлагъа тынгылайды (Г.Б.).  Къарт къанатлы кебекге алданмаз (Н.с.).

Сыфатдан къуралгъан айгъакълаучула магъана жаны бла талай къауумгъа юлешинедиле:

1) затны бетин, тюрсюнюн кёргюзтгенле: Бизни бахчада акъ, къызыл, сары гоккала ёседиле. Мени къаратор атым сени къантор атынгы озарыкъды;

2) затны тюрлю-тюрлю ёлчемлерин кёргюзтгенле: Ол, абынып, терен уругъа тёнгереди. Къойла ырахат кенг талада отлайдыла. Чегетде бийик терекле ёседиле;

3) затны сууукълугъун, жылылыгъын кёргюзтгенле: Тёбентин сериуюн аяз урады. Тауда жылы ингирле тохташдыла;

4) затны формасын кёргюзтгенле: Мен зугул алмаланы бек сюеме. Суу бойнундан мен тёгерек ташла жыйып келтирдим;

5) затланы жашауларын, жыл санларын кёргюзтгенле: Къарт Адамейни энди къолундан жукъ келмейди. Бахчада жаш терекчикле орнатдым. Бешжыллыкъ жашчыкъ къонакъны аллына чабып чыкъды;

6) затны абстракт шартларын кёргюзтгенле: Бу ауур жумушну тамамлагъан тынч болмаз; Сен къыйын ишде  урунаса;

7) затха багъа бичиуню кёргюзтгенле: Иги  айранны жаланда таулу тиширыула эталадыла. Аламат саугъала келтиргенме санга;

8) затланы тыш шартларын кёргюзтгенле: Аны сюрюуюнде семиз, арыкъ къойла да бардыла. Алайгъа бир бёкем жаш жанлады;

9) затны татыуун кёргюзтгенле: Бу терекде татлы алмала ёседиле. Бу жол а бир татыран аш хазырлагъанма;

10) заманны белгилегенле: Къышхы кюн къысха болуучуду. Тюненеги кюн къайтып кетмез;

11) адамны, ангылауун эм башха шартларын кёргюзтедиле: Алайгъа  бир багъырбаш тиширыу келди. Билимли адамла къайда да керекдиле. Къыркъ киши - бир жанына, къыйыкъ киши -  бир жанына.

Сыфат айтымда атсыз келсе, атча, болушлада тюрленеди. Анга ол кезиуде иеликни, кёплюк санны, хапарчылыкъны белгилеген жалгъаула къошуладыла. Ол шарт сыфат айтымны тюрлю-тюрлю членлерини къуллукъларын толтуруууна себеплик этеди:

а) башчыны: Алмаланы къызыллары татыулу болуучудула. Бизде кичи таматаны сыйлайды. Къара къызылдан мажалды;

б) хапарчыны: Ишлеген адам не заманда да насыплыды. Окъугъанны кёлю - жарыкъ, окъумагъан болур жазыкъ (М.К.). Ашда уялгъан - мухар, ишде уялгъан - хомух (Н.с.);

в) толтуруучуну: Акъыллыгъа бир айт, акъылсызгъа эки айт (Н.с.). Игини къайда да иги кёредиле.

12-чи иш. Бу айтымлада сыфатланы табыгъыз. Аланы магъана жаны  бла къауумлагъа юлешип жазыгъыз.

1) Айтек да ачдан онгсузду, жукъу ючюн да къарыусуз болгъанды (Жом.). 2) Байталбатыр уста мараучу болгъанды (Жом.). 3) Темурукъ Идаргъа тынгысызды (Жом.). 4) Жаш кеси адепсиз, халисиз, бошбоюн болгъанды (Х.М.). 5) Мурадин адыллы, сабыр адам болуучу эди (Г.Э.). 6) Заман къайгъылыды, адам ажаллыды (Л.б.). 7) Къызланы жыйрыкълары айбатдыла (Э.О.). 8) Сен айтхылыкъса, махтаулуса, аперим (Г.Б.). 9) Ол айланма, саякъ, адепсиз, уятсыз адам эди (К.ж.). 10) Бекболат акъбет субайды (Г.Э.). 11) Бизни уллу атабыз акъыллы адам эди (Х.О.). 12) Жырны сёзлери не эсе да ангылашыныусуз эдиле (Ш.). 13) Юсюпню сагъышлары Асият бла байламлыдыла (Ш.М.). 14) Сирияны жери битимлиди (Х.О.). 15) Ол менден эсе болумлуду (Къ.А.). 16) Мазан эфенди - быттыр, Азан эфенди - хуттур (Н.с.). 17) Ёгюзле гёбелдиле да, терк окъуна терлегендиле (Г.Б.). 18) Бизни Бараз башха киштиклеча гырнау тюйюлдю (Т.С.). 19) Ишчилени ашагъан ашлары дамлыды, берекетлиди (Л.б.). 20) Жохар чегет энди жаланды (Къ.Д.).

13-чю иш. Сыфатны къуллугъунда жюрюген фразеологизмлени жетмеген сёзлерин къошуп жазыгъыз.

Къара ..., ачыкъ ..., ачы ..., алтын ..., узун ..., аман ..., бир ..., эки ..., кюн ..., аллах..., бети ..., ташдан ..., сёзюне ..., барып ..., бош ..., акъны..., адам ..., бармагъындан ... .

14-чю иш. Бу сыфатланы даража формалагъа сала жазыгъыз. Аланы ичлеринде даража формала къурамагъан сыфатла бармыдыла? Аны сылтауун ангылатыгъыз.

Ариу, адепли, кёк, жашил, акъыллы, азап, айбаш, айлыкъ, айтхылы, къалын, бурмачач, генезир, гиртчи, жазгъы, ингирги, желпегей, зыбыр, исси, къазанкъыр, къабыучу, къабырчакълы, къутас.

15-чи иш. Бу сёзлени хайырланып, къош сыфатла къурагъыз. Аланы тюз жазылыуларыны юсюнден толу хапар айтыгъыз.

Къара, акъ, терс, ай, къыл, тюрлю, къаты, ала, алтын, тенг, акъсылдым, кюч, чексиз, бийик, мал, узун, къалын, акъылсыз, тузсуз, учсуз, къалау, къат, къош, къызыл, къыркъ, къынгыр, бош, битеу, беш, борч.

16-чы иш. Бу айтымланы синтаксис жаны бла, алада тюбеген сыфатланы уа морфология жаны бла тинтигиз.

I

1) Къыз жашха ыразы болгъанды (Жом.). 2) Айтек, да ачдан онгсуз болуп, жукъу ючюн да къарыусуз болады (Жом.). 3) Ол чыпчыкъны къарасы кибик чачы, кёзю, къашы къара болуп, чыпчыкъны агъы кибик бети, эти акъ болуп, бир жерде аллай бир къыз болгъанды (Жом.). 4) Айтек къобузгъа устады (Жом.). 5) Темурукъдан Тюккъулакъ жюз кере кючлю болгъанды (Жом.) 6) Тамбла бизге уллу къууанч кюндю: юч къарындаш юч къыралны ханыдыла (Жом.). 7) Байталбатыр бираз ачыракъды (Жом.). 8) Экисини эки жараулу андыз жамычылары, акъ башлыкълары, иги жараулу атлары болгъанды (Жом.). 9) Сени къызынг къарачач эсе, мени къатыным акъчачды (Жом.). 10) Ушагъыулу кийимле бла адамланы ичлеринде кесин жюрюте билмеклик къыйын иш тюйюлдю (Жом.). 11) Ол сен суннганча къызбайладан тюйюлдю. 12) Юй уллудан уллу бола эди (Жом.). 13) Жашны буту саппа-сауду. 14) Къолу уллу - асыу, аягъы уллу - жарсыу (Н.с.). 15) Ауругъанны сау билмез (Н.с.). 16) Къартчыкъ хапарны амандан аманын къыздырады (Г.Э.). 17) Акъыллыны аллы бла оз, акъылсызны арты бла оз (Н.с.). 18) Акъыллы - эл иеси, тели уа - эл баласы (Н.с.). 19) Андан эсе бу жарыгъыракъды. 20) Къыргъызлыла чексиз халал, чомарт жюрекли адамладыла.

II

1) Кавказ халкъланы бек ахшы, бек батыр жашлары тау арсланла кибик сермешедиле (З.Ш.). 2) Битеу атлыла, тюппе-тюз сабаннга чыгъып, тизилишдиле (Ш.С.). 3) Билеги кючлю бирни жыгъар, акъылы кючлю мингни жыгъар (Н.с.). 4) Акъыллыгъа бир айт, акъылсызгъа минг айт (Н.с.) 5) Акъыллы сени да алдамаз, кесин да алдатмаз (Н.с.). 6) Аманнга айтсанг тынгылар, игиге айтсанг ангылар (Н.с.). 7) Аман бла нёгер болсанг, атынг аман бла айтылыр (Н.с.). 8) Аманны тили таш жарыр, таш жармаса да, баш жарыр (Н.с.). 9) Озгъан ёмюрде бир бай ханны жангыз бир ариу къызы болгъанды (Жом.). 10) Ол къызланы бир бирлеринден айырып таныгъан адамгъа къыйыныракъды (Жом.). 11) Ёлген да сауладан болады (Жом.). 12) Чолакъ Бияслан бир намыссыз адамды, сабийге, къартха да хурметсизди (Жом.). 13) Азамат къара къалын чачлы, къошкъаш жашды, акъсылдым жукъа бетлиди (Т.З.). 14) Саппа-сау терекле салыннган от уллу дорбунну жарытды (Жом.).  15) Биз эм тюз адамлабыз, адамны ишлетген да этебиз, къыйынын да беребиз (Б.А.). 16) Атасындан муну жолу башхады. 17) Харам жюрекли союзник душманладан эсе аманды (К.Х.). 18) Дунияны башында ариуланы ариуу сен болурса (Жом.). 19) Къазауатха жашланы барындан да жигитирек эди (Жом.). 20) Бу кёсе тюксюз, кертмеча сыйдам къымыжады.

III

1) Билгични хапарлары эрттеден окъуна почтагъа белгили эди (Жом.). 2) Леуанны аты бек жюйрюк болгъанды (Жом.). 3) Кавказны къауданлары гелеулюдюле, шорхалары терендиле. 4) Зауурбекни жюреги ачыулуду (Ш.С.). 5) Аны бичими бизни атладан башхаракъды (Ш.С.) 6) Атны ахшысы арыкълыкъда табылыр (Н.с.). 7) Жюген салгъанлай - ючлю, терлик салгъанлай - тёртлю, жерин салгъанлай - бешли, юсюне миннгенде уа, алтылы тулпар болду (Жом.). 8)  Чаллыкъда сап-сары, кём-кёк эм къып-къызыл гюлле битедиле (Т.С.). 9) Ингилизханны жашилдим кёзлери Бекболатха жютю къарайдыла (Г.Б.). 10) Бир къара шинли жашаулу адам мени тохтатды (Т.А.). 11) Иничкебел, ёсюмлю къызчыкъ къолунда да китапларындан толу чемоданчыгъы бла бишген дугъумгъа ушашлы кёзлерин кюнден къоруулай, жолгъа чыкъды (А.И.). 12) Махмут  жашчыкъгъа алмаланы къызылларын айырып берди. 13) Мен сенден акътамакъгъа алыкъын тюбемегенме. 14) Аманнга кече, кюн да къарангыды (Ш.С.).                        15) Акъыллы сёз жюлгючден жютю болур (Ш.С.). 16) Ачыулуну къолу - ачы (Ш.С.). 17) Бир абыннган - сокъур, эки абыннган - акъмакъ (Н.с.). 18) Ахшы амансыз болмаз, аман ыхшысыз болмаз (Н.с.). 19) Иги кесине иги, аман да кесине аман (Н.с.). 20) Ариу ариу тюйюлдю, сюйгенинг ариуду (Н.с.).

САНАУ

Санауну ангылатыу

Санау тилни энчи кесегиди. Ол затланы санларын белгилейди. Магъаналарына эм къуралыуларына кёре, санаула къарачай-малкъар тилде алты къауумгъа юлешинедиле: санчы, къауумлаучу, тизгинчи, юлюшчю, кесекчи эм жууукъ санаула.

Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тилде санауну эки тюрлюсю жюрютюледи: онлукъ санау эм жыйырмалыкъ санау. Шёндюгю литература тилде асламына онлукъ санау хайырланылады. Аны бу тюрлюсю тюрк тиллени кёбюсюнде тюбейди. Онлукъ санаугъа бу сёзле киредиле: бир, эки, юч, тёрт, беш, алты, жети, сегиз, тогъуз, он, онбир, онэки, онюч, онтёрт, онбеш, оналты, онжети, онсегиз, онтогъуз, жыйырма, отуз, къыркъ, элли, алтмыш, жетмиш, сексен, токъсан, жюз, минг, миллион, миллиард, триллион.

Жыйырмалыкъ санау онлукъ санаугъа ушайды, болсада аланы бир бирден башхалыкълары да барды. Ол бир ненча тарихни белгилеу бла байламлыды. Анны быллай тизгинлени тенглешдиргенде кёребиз:

Жыйырмалыкъ санауну кёбюсюнде къарачайлыланы бла малкъарлыланы абадан адамлары сёлешиу тилде жюрютедиле. Бу тюрлю санау бизни тилибизде алгъын аслам хайырланылып болгъанды.

«Къарачай-малкъар тилни грамматикасында» (1976) тилде иран санау хайырланылгъаныны юсюнден да жазылады. Санауну бу тюрлюсю бусагъатлыкъда жюрютюлмейди, ол унутулгъанды. Аны алгъаракълада, ууакъ аякълыланы санагъанда, малчыла жюрютгендиле.

Мында жетмеген санауланы орунларына тюрк санауну хайырланнгандыла: бир, юч, беш, жети, тогъуз.

Иран санауну къарачай-малкъар тюрлюсюне онтёрт тамыр сёз киреди: дууа, чыпар, ыхсыз, ас, дыс, энсей, эртин, шпор, финжа, ахшей, удажи, стажи, наужи, сыды.

Бирси тилледеча, къарачай-малкъар тилде да санаула жабыкъ система къурайдыла. Алагъа кирген сёзлени санлары кёп жылланы ичинде тюрленмей турады. Алагъа тилни башха кесеклеринден хазна сёз ётмейди. Санауланы къурагъан жалгъаула бирси жалгъауладан башхадыла.

Санауланы айтымда жюрютюлюулери. Белгилисича, санаула айтымда асламысына атны аллында келедиле. Ол заманда ала, тюрленмей, айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Болсада ала айтымда ачыкълагъан сёзлери болмай да келедиле. Бу кезиуде, атлача, болушлада тюрленедиле, алагъа сан, иелик эм хапарчылыкъ жалгъаула къошуладыла. Анга кёре, атланы синтаксис къуллукълары да тюрленеди. Алай бла асламына башчыны, хапарчыны эм толтуруучуну къуллукъларын жалчытадыла. Аны быллай юлгюледе кёребиз: 1) Бешни бешге къошсанг, он болады. 2) (Жашланы) Алтысы да бюгюн бизде къонакъда болдула. 3) Жангы жылгъа жораланнган бериу бюгюн бешдеди.

Санчы санаула

Санчы санула затланы санларын неда тюрлю-тюрлю тарихлени атларын белгилейдиле эм ненча? деген соруугъа жууап этедиле. Санауланы бирси тюрлюлери быладан къураладыла. Сёз ючюн: юч – юнчю, юч – еу, юч – еулен, юч – юшер эм д. б.

Къуралыуларына кёре санчы санаула эки къауумгъа юлешинедиле: а) бош санаула (бир, эки, он, жюз, минг), б) къош санаула (онбир, онеки, эки жыйырма).

Къарачай-малкъар тилде 11-ден 19-гъа дери санчы санаула бирге жазыладыла: онбир, онеки,  онюч, онтёрт, онбеш, оналты, онжети, онсегиз, онтогъуз. Къош санчы санауланы бирси тюрлюлерини кесеклери да башха жазыладыла. Юлгюле: эки жюз, беш минг, тогъуз миллион эм д. б. Онлукъ санаула уа былай жазыладыла: он, жыйырма, отуз, къыркъ, алтмыш, жетмиш, сексен, токъсан.

Сыфатлача, санчы санаула атны аллында тюрленмей келедиле эм къысылгъан айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Ала айгъакълагъан сёзле уа жангызлыкъ санны формасында боладыла. Аны алайлыгъын быллай юлгюледе кёребиз: 1) Анга тёрт къыз бла бир жаш туугъанды (М.Т.). 2) Жыйылыугъа оналты адам къатышханды (З.). 3) Ол кюн мен бек аздан жюз адамгъа тюбегенме (М.Т.).

Айтымда башчы бир саналгъан затланы атларын белгилесе, анга хапарчыны къуллугъун санчы санаула толтурургъа боладыла: 1) Дорбунда жаралыла бешдиле (Э.О.). 2) Аны туудукълары тогъуздула (К.ж.). Быллай айтымла затланы ненча болгъанларын белгилейдиле.

                      Къауумлаучу санаула

Къауумлаучу санаула -ау/-еу/-оу, -оулан/-аулан/-еулен деген жалгъауланы болушлукълары бла санчы санауладан къураладыла эм ненчаулан? деген соруугъа жууаплайдыла: экеу, алтау, бешеулен, оноулан, жыйырмаулан. Быллай санаула жаланда адамланы къауумларын белгилейдиле, аны себепли аланы санаулагъа тил билимде жюрюген адетге кёре къошаргъа болады.

Къауумлаучу санауланы талай энчиликлери барды. Магъана жаны бла къарагъанда, ала санауланы, атланы да шартларын бирге жыйышдырадыла. Къауумлаучу санаула къысылгъан айгъакълаучуну къуулугъун толтурмайдыла. Болсада ала иели атла бла келишип келедиле, аланы айгъакълайдыла: Классда оноуланны китаплары тап сакъланнгандыла (Н.). Андан сора да къауумлаучу санаула айтымда тюрлю-тюрлю членлени къуллукъларын толтурадыла:

1) Башчыны: Экеулен, чурукъ  таууш эте, анга да къарамай, гузабаланып оздула (А.Х.). Бешеулен сууну ол жанына ётдюле (М.Т.). 2) Хапарчыны: Солтанны жалчылары алтауландыла (М.Т.). Бизде быйыл орденле, майдалла бла саугъаланнганла ючеулендиле (К.ж.). 3) Толтуруучуну: Устаз тёртеуленни тереклени тюплерин къазаргъа къойду (Н.) Энди ол оноуланнга башчылыкъ этеди (М.Т.).

Къауумлаучу санауланы жазылыуларына да эс бурурчады. Ала морфология принципге кёре былай жазыладыла:

Къауумлаучу санауну жалгъауу къошулса, санчы санауну ахыр ачыгъы жазылмай къалады: эки+еулен = экеулен, алты+аулан = алтаулан, жети+еулен = жетеулен.

                         Тизгинчи санаула

Тизгинчи санаула -ынчы/-инчи, -унчу/-юнчю, -нчы/-нчи деген жалгъауланы болушлукълары бла санчы санауладан къураладыла эм ненчанчы? деген соруугъа жууап этедиле: биринчи, экинчи, ючюнчю, алтынчы, онунчу. Сёз ючюн: жыйырма бешинчи, бир минг тогъуз жюз отуз ючюнчю эм д. а. к. Тизгинчи санаула тизмеде затны орунун белгилейдиле: бешинчи курс, алтынчы кюн, онунчу жыл. Затны шартын белгилегенлери себепли, ала сыфатлагъа ушайдыла, болсада магъана жаны бла тилни бу эки кесеги бир бирден башхадыла: -нчы деген жалгъау, орта деген сёзге къошулуп ортанчы деген сыфатны къурайды.  

Тизгинчи санаула, атны аллында тюрленмей келип, айтымда къысылгъан айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла: Идрис бусагъатда биринчи бригадада ишлейди (К.ж.). Бешинчи курсну студентлери алыкъа солуудадыла. Аладан ючеулен экинчи сменде ишлерге керекдиле (З.).

Ноль формада тизгинчи санаула бир бирде, этимден къуралгъан хапарчыны аллында келип, къысылгъан мардачы болумну къуллугъунда жюрюйдюле: Мен биринчи келеме бери.

                         Юлюшчю санаула

Юлюшчю санаула -шар/-шер, -ышар/-ишер, -ушар/-юшер деген жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла эм ненчашар? деген соруугъа жууаплайдыла: экишер, бешишер, алтышар, онушар, къыркъышар, жюзюшер. Бир деген санаугъа -ер деген жалгъау да къошулады: бирер.

Юлюшню жалгъаулары къош санауланы къайсы кесегине да къошуладыла. Сёз ючюн: Мюлкню хар сюрюуюнде тёртюшер жюз ууакъ аякълы барды (М.Т.). Бизни хар бирибизни иш хакъыбыз сегизишер минг жыйырма онушар тууар болгъанды.

Къарачай-малкъар тилде юлюш магъананы экиленнген юлюшчю, санчы санаула да белгилейдиле. Аны алайлыгъын быллай юлгюледе кёребиз: Эмеген къойланы дорбундан бирер-бирер жибере эди (М.Т.). Ол бизге  алмаланы юч-ючден берди.

Юлюшчю санаула, атны аллында тюрленмей келедиле, къысылгъан айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Юлгюле: Колхозну  хар бригадасында онушар чалгъычы барды (К.ж.). Бу жыйылыугъа хар элден бешишер адам келди. Алайдагъы жашланы хар бирине ючюшер китап жетди.

Аз болса да, юлюшчю санаула айтымда, хапарчыны аллында жюрютюлюп, къысылгъан болумну къуллугъунда да келедиле: Жашла, къарангыдан къоркъуп, тар кёпюрчюкден бирер ётдюле. (М.Т.). Ала тепсерге экишер чыкъдыла.

                              Кесекчи санаула

Кесекчи санаула санчы санауну бир тюрлюсюдюле. Ала санауну бир белгили кесегин кёргюзтедиле. Санауну бу тюрлюлери къарачай-малкъар тилде, бирси къыпчакъ тилледеча, синтаксис мадар бла эки санчы санаудан къураладыла. Аланы биринчиси башлаучу болушну экинчиси уа баш болушну иели формасында келедиле. Къуралыу юлгюлери быллайды: С6+С-ы. Сёз ючюн: экиден бири (1/2), тёртден ючюсю (3/4), алтыдан экиси (2/6), ондан бири (1/10) эм д. а. к.

Кесекчи санауланы алларында айтымда асламына иеликчи болушну жалгъаулу формасындагъы айгъакълаучула жюрютюледиле. Бу зат аланы магъаналарына эм формаларына кёре болады. Юлгюле: 1) Бу жол бизде сагъат экиге жаланда айырыучуланы экиден бири къол кётюрюп бошагъанды (З.). 2) Жыйылыудагъыланы тёртден ючюсю анга сёлешдиле (З.). 3) Къойланы ючден бири сюрюуден айырылгъанды. (М.Т.). Бу айтымлада кесекчи санаула башчыны къуллугъун толтурадыла. Тюрленмей келселе, ала хапарчы да боладыла: 1) Малладан манга жетериги ондан бириди (М.Т.). 2) Он жюзню ондан бириди. 3) Ол мени иш хакъымы экиден бириди (З.).

Тилде кесекчи санаулагъа санчы санау бла бирге сау деген сёз да къошулуп тюбейди: эки сау экиден бири, юч сау ючден бири, жыйырма сау тертден ючюсю. Сау санчы санаула эм кесекчи санаула бир бирлерине бла деген байламны болушлугъу бла жалгъанадыла. Юлгюле: бир сау бла ючден экиси, он сау бла ондан ючюсю, онбеш сау бла экиден бири.

Бусагъатда къарачай-малкъар тилде орус юлгюлю кёчюрмеле тюбейдиле: эки бешлик (2/5), бир сегизлик (1/8), юч тёртлюк (3/4). Ала тилибизни жазыу тюрлюсюнде асламдыла.

Жууукъ санаула

Жууукъ санау санчы санауну бир тюрлюсюдю дерге боллукъду. Санауну бу тюрлюсю затны тюз санын угъай, белгисиз санны кёргюзтеди.

Къарачай-малкъар тилде жуукъ санаула синтаксис мадар бла къураладыла. Башха тюрлю айтханда, ала къош санауладыла. Кеслери да быллай формалада жюрютюледиле: 1) эки санчы санау бирге къошулуп: эки-юч, тёрт-беш, алты-жети, сегиз-тогъуз, тогъуз-он; 2) ноль жалгъаулу санчы санаулагъа тенгли, чакълы, дегенлей сёзле къошулуп: жюз чакълы, эки жюз тенгли, беш-алты дегенлей; 3) бериучу болушдагъы санчы санаугъа жууукъ деген сонгура ат къошулуп: оннга жууукъ, мингнге жууукъ; 4) башлаучу болушдагъы санчы санаулагъа кем, артыкъ деген сёзле къошулуп: мингден кем, тёрт жюзден артыкъ эм д. б.

Жууукъ санауланы алларында бир деген сёз кёп жюрютюледи. Ол да аланы белгисизликлерини шарты болады: бир беш-алты, бир минг чакълы, бир жюзге жууукъ.

Жууукъ санауланы орунларына бир ненча деген белгисиз алмаш эм бир талай, бир къауум, бир кесек, бир белек деген сёз бирлешле да кёп хайырланыладыла: 1) Жолну ёрге бир бёлек атлы озду (М.Т.). 2) Межгитни арбазына бир талай адам жыйылды (З.). 3) Бир ненча кюнден биз ишге чыгъарыкъбыз (К.ж.).

Тюрленмей келселе, жууукъ санаула айтымда айгъакълаучуну бла хапарчыны къуллукъларын толтурадыла: 1) Мюлкню маллары эки мингнге жууукъдула. 2) Бу жумушну тамамларгъа эки-юч ай керекди.

             Кёп, аз, жарты, жарым деген сёзле

Быланы юслеринден энчи айтырчады. Кёп, аз деген сёзле тилни къайсы кесеклери болгъанларыны юсюнден тюрлю-тюрлю оюмла тюбейдиле. Тюрк тиллени грамматикаларыны асламында ала сёзлеулеге саналадыла. Орус тилге жораланнган талай илму ишде уа аллай магъаналы сёзлеге белгисиз санчы сёзле дейдиле. Кертиди, ала белгисиз санны кёргюзтедиле. Ол а санауну баш шартларындан бириди. Бусагъатдагъы синтаксис ишледе ала къурагъан хапарчыла ат хапарчыла болгъанларын айтадыла. Аны тюзлюгюн бу затлада кёребиз. Санаулача, кёп эм аз деген сёзле болушлада тюрленедиле, аланы иеликни белгилеген жалгъаулары болады, кеслери да айтымда айгъакълаучуну, башчыны, хапарчыны эм толтуруучуну къуллугъунда келедиле: Мында кёп адам ишлейди. Тауда мал кёпдю. Ол кёпню кёргенди.  Керексиз хапарны азы игиди эм д. а. к. Андан тышында, бу сёзлени санаулагъа жууукълукълары ала тамамлаучу болушну жаланда жалгъаулу формасында жюрютюлгенлеринде эсленеди.

Болсада кёп, аз деген сёзле сёзлеулеге да бек жууукъдула. Биринчиден, ала, этим хапарчыны аллында келип, ишни мардасын, ёлчемин кёргюзтедиле. Экинчиден а, бир къауум сёзлеуленича, аланы тенглешдириу даражалары барды. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: Азиз сенден кёбюрек биледи. Малла быйыл жайлыкъда аз кёрюнедиле. Къыш жылы болгъаны себепли, быйыл азыракъ мал аш къорагъанды. Былайда белгиленнген аслам деген сёзге да келишеди. Ол да, магъанасына эм грамматика шартларына кёре, санаугъа, сёзлеуге да ушайды.

Жарты, жарым деген сёзле «Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюнде» атлача бериледиле. Кертиди, ала болушлада тюрленедиле, иели жалгъаулары барды. Айтымда хапарчы, башчы, айгъакълаучу, толтуруучу да боладыла: 1) Къойланы жартысы ыстауатдан тышында къалгъандыла. 2) Саны жартыны акъылы да – жарты (Н.с.). 3) Шарау, жарты машокну башын тешди, къапчыгъын ары бошатды (Т.З.). 4) Ол окъуучуланы жартысына ыразыды.

Белгилисича, ат затны атын белгилейди, санау а – затны санын. Былайда берилген сёзле уа «бир затны экиден бири» деп ангылатыдыла. Быллай сёзле къарачай-малкъар тилде жюз, минг, миллион, миллиард деген санчы санаула бла бирге келип, затны санын кёргюзтедиле. Сёз ючюн: жарым минг къой, жарты миллион ахча, жарым жюз терек.

Бу сёз бирлешлеге эс буругъуз: алтыны жарымы, жетини жарымы. Бир талай тюрк тилледе (къумукъ, къазах, ногъай, уйгъур, шор) кесекчи санаула быллай юлгюле бла къураладыла. Сёз ючюн къумукъ тилде: бешни экиси, онну еттиси. Ол а аланы санаугъа жууукълукъларыны шартыды. Андан тышында, тюрк тиллени бир къауумунда жарты, жарым деген сёзле тилни санау деген бёлюмюнде бериледиле.

Ёлчемчи сёзле (нумеративле)

Айгъакълаучуланы къуллукъларында келген санауланы айгъакъланнган сёзлери боладыла. Ала асламында ёлчемчи сёзледиле (нумеративле). Ол сёзле айтымда санауланы бла саналгъан затланы белгилеген сёзлени араларында жюрютюледиле. Къарачай-малкъар тилде аллай сёзле иги кесекдиле.

Баш деген сёз хайыуанланы эм бир къауум битимлени санагъанда хайырланылады. Сёз ючюн: Бузоуланы санап, сау бузоулагъа ёлгенлени санларын къошсакъ, бир баш кем чыгъа эди (С. А.). Жашчыкъ бахчадан тёрт-беш баш хобуста келтирди («Шуёхлукъ»). Бу сёз дагъыда юйюрню адамларын белгилегенде жюрютюледи. Ол кезиуде аны асламында -лы жалгъауу болады: Сиз энди беш башлы болгъансыз.  

Уя къанатлыланы белгилейди: Ынна энди тёрт уя тауукъгъа иеди.

Бир къауум ёлчемчи сёз бахчачылыкъ ишни юсюнден хапарлагъанда тюбейди. Юлгюге тахта, бараза деген сёзлени келтирирге боллукъду: Асият жыл сайын эки-юч тахта нашагъа, аллай бир да быхыгъа къарайды. Аминат бахчадан он бараза картофну тёбе этип чыкъды.

Къауум асламына экишер жюрютюлген затланы санагъанда хайырланылады. Сёлешиу тилде аны бла бирге пара деген сёз да эшитирге боллукъду Юлгюле: Мени къышха эки къауум чуругъум барды. Анасы жашына эки пара аякъ кийим алып берди.

Бюртюк къылкъылы эм бир къауум башха битимлени урлугъун, кёгетин, жемишин белгилейди. Ала, бюртюклери кёп болгъанлары себепли, саналгъан этедиле: беш бюртюк арпа, он бюртюк тюй, жыйырма бюртюк нартюх эм д. а. к.

Капек, шай, апасы, къара сом, сом, тюмен деген сёзле ахчаны ёлчемин билдиредиле: Мен санга юч минг сом борчлума. Тюкенчи къызчыкъгъа юч апасы къайтарды.

Бир-бир тюрк тилледе, сёз ючюн, татар тилде, яшьлек, айлык, еллык деген сёзлени ёлчемчилеге санайдыла. Нек дегенде ала затны жыл санын, жашауун белгилейдиле. Бизни тилибизде кюнлюк, айлыкъ, жыллыкъ, жашар деген сёзле, санчы санаулагъа къошулуп, затны жыл санын, жашауун белгилеген къош сыфатла къурайдыла. Юлгюле: бешкюнлюк, ючайлыкъ, алтыжыллыкъ, экижашар эм д. а. к. Была ёлчеуню заман бла байламлы билдиредиле. Магъана жаны бла ёлчемчи сёзлени бир ненча къауумгъа юлешебиз:  

а) затны узунлугъун, кенглигин, энин эм д. а. к. ёлчемлерин белгилеген сёзле: дециметр, сантиметр, метр, километр, къары, къарыш, аршын, къулач, къычырым, чакъырым, бёрс, атлам. Юлгюле: Элни ауузуна элли аршин къумач жетмез (Н.с.). Ол юйню тёрт да жаны бирер къычырымдыла («Нартла»). Ол къолташны эки жыйырма бёрсге атады («Нартла»). Аппа бешкъарыш чалгъысын тишей турады. Тёбен Чегемден Нальчикге дери эки жыйырма километрден артыкъды;

б) затны ауурлугъун белгилеген ёлчемчи сёзле: грамм, килограмм, центнер, тонна, батман, пуд. Юлгюле: Бир батман алтынынг болгъандан эсе, бир аякъ жеринг болса игиди (Н.с.). Окъну ауурлугъу эки гёренке болургъа керекди. («Шуёхлукъ»). Быйыл сабанчыла хар гектардан оналты центнер будай алгъандыла (К.ж.);

в) суусун затланы ёлчемлерин белгилеген сёзле: жарым литр, литр, уртлам, къашыкъ, чолпу, табакъ, чёмюч, челек, гысса, гоппан, аякъ, къазан, гыбыт, дугосук эм д. а. к. Юлгюле: Шапа жашлагъа бирер чёмюч шорпа келтирди (Г.Б.). Нартла ючюшер гоппан аякъ боза ичдиле («Нартла»).

г) жерни ёлчемин белгилеген сёзле: гектар, десятина эм д. а. к. Юлгюле: Тууугъан жерине къайтханлы да, Ахия минг гектарла бла сабанланы тирлигин жыйгъанды («Шуёхлукъ»). Бизни жер юлюшюбюз тёрт десятина болады («Шуёхлукъ»);

              д) биченни ёлчемин белгилеген сёзле: батан, лыппыр, гебен, тиш, аракъ, антау, жюк, черен. Юлгюле: Быйыл колхозчула он аракъ бичен хазырлагъандыла (К.ж.). Черени болмагъанны антауу да болмаз (Н.с.). Кесине гебен эталмагъан элге черен эте эди (Н.с.). Жашла жыйырмашар батандан лыппырланы терк окъуна къурашдырдыла.

е) халыны, къумачны ёлчемлерин белгилер ючюн топ,  матау деген сёзле хайырланыладыла: Ол юйге эки топ къумач келтирди («Шуёхлукъ»). Анасы къызына беш-алты матау жюн халы хазырлады («Шуёхлукъ»).

Ёлчемчи сёзле быладан тышында да эркин тюбейдиле. Алагъа къабым, жутум, тамычы, туурам, уууч, тутум эм  башха сёзлени санаргъа болукъду. Бу сёзле кесек затны белгилейдиле. Юлгюле: Азрет эки туурам гыржындан башха жукъ ашамады (М.Т.). Юйде бир тамычы суу къалгъанды.

Ёлчемчи сёзле, санаулача, атны аллында келип тюрленмейдиле эм айтымда айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла: Ол, сюйгенин излеп, эки къауум аякъ кийим тауусду (Жом.). Темуркъа юйюне эки къапчыкъ ун келтирди (А.Х.).

Айгъакъланнган сёзсюз келселе, ёлчемчи сёзле болушлада тюрленедиле, алагъа иеликни белгилеген эм башха сёз тюрлендириучу жалгъаула да къошуладыла: Быйыл хазырлагъан биченин Аслан къарындашына келтирди (Ш.). Алай эте, атлыла эки къычырымны бардыла (Жом.).

Ёлчемчи сёзле айтымда толтуруучуну, башчыны, болумну, хапарчыны къуллукъларында да жюрютюледиле: Былайдан бизни къошха дери бир-эки километр болур (К.ж.). Ичлери ундан толгъан машокла алайдан терк окъуна къоратылдыла (З.). Бу челекде сегиз литр сют барды (Ш.). Нартла дугосукларын суудан толтурдула («Нартла»).

Санауланы тилни бирси кесеклери бла байламлыкълары

Санаула тилни бирси кесеклеринден къураладыла. Болсада аланы болушлукълары бла тилни башха кесеклери да эркин къураладыла: бирик, бирге, жетиайлыкъ, жюзаякъ, бешатар, бешбармакъ эм д. а. к. 

Бир-бир санауланы кеслерини баш магъаналарындан башха магъаналары да барды. Былайда бир деген санауну юсюнден энчирек айтырчады. Ол санау быллай магъаналада жюрютюледи:

-белгисиз артикльни къуллугъунда жюрютюледи: Терекле кеслери уа бир уллу сууну сериуюнюнде татыулу шууулдайдыла (З.Ж.);

-кючлендириучю кесекчикни къуллугъунда жюрютюледи: Ол адам тюйюлдю, не эсе да бир ташжюрекди (Б.И.);

-тилекни кёргюзтеди: Ы маржа Аслан, китабынгы бир бер;

-айырыучу байламны къуллугъун толтурады: Бир къар жауады, бир жауун жауады (М.Т.);

-къош алмашланы эм сёзлеулени къурауда хайырланылады: бир ненча, бир талай, аллай бир, бираз, бир ауукъну эм д. а. к.

Биреу деген санау къауумну белгилейди. Ол атны къуллугъун толтурады эм белгисиз алмаш болады. Юлгюле: Биреуню тёрюнден кесинги эшик артынг игиди (Н.с.). Биреу Солтанны къолундан китабын тартып алды (Б.Х.).

Биреулен деген сёз да белгисиз алмашды: Биреулен бир керексиз сёз чыгъарса, жарлы тюйюлмюсе (Т.З.).

Бир-бир деген экиленнген сёз белгисиз алмаш эм сёзлеу болады: Чакъырылгъан адамла бир-бир жыйыла башладыла (Ш.М.). Бир-бир адамла гинжилеге ушайдыла (Т.А.).

17-чи иш. Бу айтымлада санауланы табыгъыз. Аланы магъана аны бла къауумлагъа юлешип жазыгъыз.

1. Бир уругъа эки кере сокъур да кетмейди (Н.с.). 2) Бешге баш болгъандан онбешге аякъ болгъан къолайлыды (Н.с.). 3) Алтмышынчы жыллада илмугъа кёп малкъарлы алим келгенди. 4) Алайда адам башындан бешишер сом берирге оноу этдиле (Э.О.). 5) Ол алтауланны барысыны да саууту барды (Э.О.). 6) Жыйырма чакълы атлысы бла Элмырза тёбен элге кетди (Къ.Д.) 7) Жетеу биреуню сакъламайды (Н.с.). 8) Сагъат тёртге айырыучуланы тёртден ючюсю къол кётюрюп бошагъанды. (К.ж.). 9) Бир сауну экиден бирин къоратсанг, экиден бири къалады. 10) Сагъат бир бешлеге арбаз къонакъладан толду. 11) Бу ишни тамамларгъа бизге беш-алты жаш керекди. 12) Жашла жолну алтаулан болуп келедиле (Х.М.). 13) Алты къапса, эр тояр, алтмыш къапса, ат тояр (Н.с.). 14) Жанибек элни хар юйюнден бирер адамны сабаннга атландырды (Г.Б.). 15) Жети жерде жетеуленча солуйма, жети айны жети жаудан къоруйма. (Ш.). 16) Жюз адам ишлегенни бир адам аяр (Н.с.). 17) Къыркъ киши - бир жанына, къыйыкъ киши - бир жанына (Н.с.). 18) Жашла ишлери ючюн жюз мингишер сом алдыла. 19) Къулийланы Къайсын бир минг тогъуз жюз онжетинчи жылда туугъанды. 20) Экини экиге къошсанг, тёрт болады.

18-чи иш. Бу айтымладан санаулары болгъан сёз тутушланы жазып чыгъарыгъыз. Алада бойсуннган сёзлени баш сёзлеге къалай бойсуннганларын айтыгъыз.

1) Ол хар къойдан биришер къозу, ючюшер килограмм жюн алады. 2) Азретни юч жашы бла эки къызы барды. 3) Минг къайгъы бир борчдан къутултмаз (Н.с.). 4) Сегиз ийнек асырама да, семиз ийнек асыра (Н.с.). 5) Сегизден он кёпдю. 6) Билеги кючлю бирни жыгъар, билими кючлю мингни жыгъар (Н.с.). 7) Сизни халжарда беш тууар тагъылады. 8) Бир жылгъа къоян тери да чыдайды (Н.с.). 9) Хаар элде бирер ёгюзюнг болгъандан эсе, бирер танышынг болсун (Н.с.). 10) Бюгюн биринчи дерсни жангы устаз берликди. (Т.А.). 11) Алыучугъа алтау аз, бериучюге бешеу кёп (Н.с.). 12) Мен ол оноуланны барысын да таныйма. 13) Ючню тёртге къошсанг, жети болады. 14) Азизни жюзге жууукъ къою барды. 15) Энди ол оноуланнга башды. 16) Ондан жыйырма кёпдю. 17) Ол экиси жыйындан ажашхандыла. 18) Ол къойланы экисин къурманнга кесерге керекди. 19) Бу китап он миннге сатылады. 20) Сени излей, мен бери тогъуз кере келгенме.

19-чу иш. Бу айтымланы окъугъуз. «Бир» деген сёз алагъа не магъана къошханын айтыгъыз.

1) Таубатыр, жанындан бир къагъытны чыгъарып, неле эсе да жазды. (Х.О.). 2) Ол адам тюйюлдю, не эсе да бир ташжюрекди. (Б.И.). 3) Сокъургъа кече да, кюн да бирди (Н.с.). 4) Бизни тилибиз, къадарыбыз да бирди (Э.О.). 5) Ы маржа, китабынгы манга бир бер. 6) Бизни ийнек челек бла бир сют береди. 7) Мени санга бир айтырым барды. 8) Бир абыннган минг сюрюнюр. (Н.с.). 9) Орамны къыйырында бир ненча атлы керюндю (Х.С.). 10) Бир да ыспасым жокъду келгенинге. 11) Узакъда, бийик тауланы артында, бир хан жашап болгъанды (Жом.). 12) Бусагъатда таулада бир жауун жауады, бир къар жауады.

20-чы иш. Бу айтымда санауланы сёзле бла жазыгъыз.

1) Уллу Ата журт уруш 1945 жылда бошалгъанды. 2) Бизни классда 15 адам окъуйду. 3) Манга 6-7 минг сом керекди. 4) 1,5  2 къошсанг, 3,5 болады. 5) Сёлешгенлени 3/4 санга къажау сёлешгенди. 6) Нальчикден Огъары Чегемге 75 километрди. 7) 1   0,5 къоратсанг 0,5 болады. 8) Бизде 250 жууукъ ууакъ аякълы барды. 9) Сагъат бир 12 арбазгъа къонакъла жыйылдыла. 10) Мен жашлагъа 15, 25 алмадан юлеширикме.

21-чи иш. Бу айтымланы синтаксис жаны бла тинтигиз. Алада тюбеген санауланы морфология жаны бла айырыгъыз.

I

1) Былайдан а бизни элге энтда да бир алтмыш къычырым барды (Ш.). 2) Раузатны бла Рамазанны сабийлери бешдиле. 3) Дорбунда жаралыла бешеулендиле. 4) Сабанчыла быйыл хар гектардан алтмышышар центнер нартюх жыйгъандыла. 5) Мен аллай бир таулу элде туугъанма, Революциягъа алты кюн къалып (Къ.Къ.). 6) Бир кюнню нёгер болсанг, минг кюнню салам бер (Н.с.). 7) Бешге баш болгъандан эсе, онбешге аякъ болгъан къолайлыды. (Н.с.) 8) Мени иш хакъым беш жюз минг сом болады. 9) Абидатны жазма творчествосу жыйырманчы жыллада башланнганды (Б.А.). 10) Эки жыйырма чакълы атлысы бла Адик тёбен элге кирди. 11) Кесек заманны ичине Сарыбийни сагъышлары жюз тюрлю бола эдиле (Э.О.). 12) Хар элден жюзюшер адам къурап, бир оноугъа сыйындыргъандыла (Къ.Д.). 13) Маллагъа къараучула жетмиш адам боладыла. (Э.О.)  14) Классда хар тизгинде жетишер парта барды. 15) Жетинчи классны бошап, жаш Нальчикде училищеге барады (К.Х.). 16) Къыйынлы жети элни сагъышлы этер. (Н.с.). 17) Адемей жетеуленнге берген кесаматын журналдан окъуп, барына да эшитдирди (Х.О.). 18) Сени герохунгда жети окъ барды (Г.Б.). 19) Жети ёлчеле да, бир кес (Н.с.) 20) Бешеу болуп жолну сакълайбыз (К.ж.).

II

1) Бирер акъ халатны кийип, къызла ийнек сауаргъа хазырланадыла (Ш.). 2) Жашла жолну оноулан келедиле (Х.М.). 3) Алтынчы кюн Сосурукъ эмегеннге келеди. 4) Ишчиле хар кюнлерине жыйырмашар минг сом алдыла. 5) Алтыны алтыгъа къошсанг, онеки болады. 6) Ондан жыйырма кёпдю. 7) Жыйылыугъа келген адамла жюзге жетедиле. 8) Бу кёлекни уа жюзден азгъа бераллыкъ тюйюлме. 9) Сегизден ючюсюне сегизден бешисин къошсанг, бир сау болады. 10) Сегизни ючюсюнден эсе, алтыдан бешиси асламды. 11) Биреулен ишлеп, биреулен а ашап турургъа жарамайды. 12) Ала (малла) жыйырма-жыйырма бешге жууукъдула. 13) Сизни гебенлеригиз жыйырмадан кем тюйюлдюле. 14) Залиханланы Чокка бир жюзден артыкъ жыл жашагъанды. 15) Азиз Асхатны он-онбеш жыл таныйды. 16) Бу машокну юч жыйырма чакълы килограмм ауурлугъу барды. 17) Лауданны бизге тогъуз-он тюмен чакълы берлиги барды. 18) Исмайыл эришиуде биринчи болгъанды. 19) Хар кимге китапладан ючюшер жетерикди. 20) Быйыл бизни малладан тёртюсю къорагъанды.

III

1) Къойчула хар жюз ана къойдан сексен къозу алыргъа айтадыла (З.). 2) Энди сиз чабышыуда алгъа келген юч затдан сайлагъанын алсын, экинчиге келген экинчисин, артха келген а къалгъан затны алсын, - деп, эмегенлени юч кюнлюк жыяу жолгъа жиберди. 3) Ол кеси да, жашчыгъына сегиз жыл болгъанда, дуниядан кетгенди (М.Т.). 4) Нартла аланы жыйырма бла жети кюн, жыйырма бла жети кече излегендиле. 5) Эмегенле жети-сегиз жюз жыл жашай эдиле. 6) Адилгерий китапладан онусун бир жанына салды. 7) Битеу эсин салып, ол экинчи классгъа къарайды (Т.А.). 8) Бюгюнлюкде мюлкде къара къойладан тёрт мингден артыкъ мал барды (З.). 9) Экиси да эмегенни юйюне бардыла. 10) Анда тууарла жыйырма бла бир сау беш процентге неда эки жюз элли алтыгъа аз болгъандыла (З.). 11) Ала чабырларыны ичлерине бирер гебен биченни салып, алай кийгендиле.  12) Сакийнат алайда экеуленни эследи. 13) Бёзюланы Исмайыл бу эришиуледе биринчи болгъанды (З.). 14) Мени жарсыуларым ючдюле (Х.Ж.). 16) Экини экиге керелесенг, тёрт болады. 17) Быллай эришиуле бизни республикада тёртюнчю кере бардырыладыла (З.). 18) Салихни атлары бюгюнлюкде жыйырмагъа жууукъдула (М.Т.). 19) Жетеулен жети жерге тохташдыла (З.). 20 Былайда бешеуленнге  ингирге дери иш барды (З.).

IV

1) Онеки айгъа ол, ёсюп, нарт батыр болгъанды. 2) Ол, сютню иче туруп, ай жарыкъда эки кёзюн къыздан бурмай турады. 3) Сабанчыла жерлерини ючден бирине будай сепгендиле (З.). 4) Бир-бир мюлкледе аланы саны жюзге, андан да кёпге жетеди. (З.). 5) Былтыр жюз элли алты фатар, алты жюз элли минг сабий окъурча жери болгъан бир школ, тёрт жюз адам сыйынырча культура юй ишленирге ахча берилгенди (З.). 6) Арт эки-юч жылны ичинде ала ол ишлени кеси кючлери бла тамамларгъа кюрешедиле. (З.). 7) Жетмишинчи жылланы литературасы арт тёрт-беш жылда айныгъан литературадан башхады (Т.З.). 8) Мусса жыйгъанладан къыркъгъа жууукъ материал бюгюн да ол музейде сакъланнганды (М.Т.). 9) Байланы он процентини файдалары жарлыланы он процентини файдаларындан эсе жыйырма кереге кёпдю (З.). 10) Ючюсю да, бара кетип, юч жол айырылгъан жерге жетдиле. 11) Битеулю бюджетден бу ишге жыйырма бла жети сау тёрт миллиард доллар бёлюнюрюкдю (З.). 12) Хар бирибиз ючюшер кере атдыкъ да, бирибиз да хорлаялмадыкъ. 13) Аладан ючеулен экинчи  сменнге ишлерге кетдиле (З.). 14) Россейни аскерини саны эки миллионнга жууукъду (З.). 15) Дорбундагъы жаралыла бешеулендиле (Э.О.). 16) Бу саугъа сизни сатырда экинчигеди (З.). 17) Аллах айтса, тёртден-бешден бири болур (З.). 18) Ол байтал тогъуз жылдан бир тай тапханды (Жом.). 19) Азретни жанын къыйнагъанла ол экисидиле (М.Т.). 20) Асхатны бригадасындагъы ишчиле онеки боладыла (З.).

СЁЗЛЕУ

Сёзлеуню тинтилиуюню тарыхындан

        Къарачай-малкъар тилде сёзлеуню тинтилиую жыйырманчы ёмюрню аллында башланнганды. Сёзлеуню грамматика-магъана жаны бла энчиликлерин, синтаксис къуллукъларын Алийланы У.Б. Алийланы У.Д., Байрамкъулланы А.М., Байрамкъулланы У. Д., Гузеланы Ж. М., Боровков А. К., Филоненко В.И., Караулов Н.А. эм башхала кеслерини грамматикаларында бла башха илму статьяларында ачыкъларгъа кюрешгендиле. Болсада быланы ишлеринде сёзлеуню энчиликлери толу ачыкъланмагъандыла. Бу кемчиликни кетериуге Гочияланы С.А. уллу себеплик этгенди. Ол 1973-чю жылда тилни бу кесегине жоралап энчи монография иш жазгъанды. Аны жазгъан затлары 1966-чы жылда къарачай-малкъар тилде, 1976-чы жылда уа орус тилде басмаланнган грамматикаларыбызны мурдоруна тюшгендиле.

        Гочияланы С.А. сёзлеуге кёп тюрлю жаны бла къарагъанды. Аны монография ишини баш энчилиги тилни бу кесегине тюрк тиллени тарыхлары бла байламлы тинтилгениндеди. Андан тышында, сёзлеуле тилде къалай къуралгъанлары, ала магъана жаны бла  къаллайла болгъанлары эм айтымда не къуллукъну толтургъанлары да толу ачыкъланнганды.

        Сёзлеулени къуралыу жаны бла энчиликлерин Бёзюланы А.Ю. да тинтгенди. Аны ишлеринде асламына сёзлеуню морфология эм синтаксис мадар бла къуралгъанларын тынгылы даражада Ахматланы И.Х. кесини илму эм окъуу-методика ишлеринде ачыкълагъанды. Ол ишледе сёзлеу айтымда болумну бла хапарчыны къулукъларында келгенлерине, айтымны бу членлери къалай байланганларына бегирек эс бурулгъанды.

        Ат айтымланы форма-магъана жаны бла энчиликлерин тинте, Кетенчиланы М. Б. да айтымны хапарчысыны (предикатыны) къуллугъунда къаллай сёзлеуле келгенлерин, ала айтымны магъанасына не къошханларын тохташдыргъанды.

Сёзлеуню баш энчиликлери

        Сёзлеу тилни энчи кесегиди. Ол айтымда этилген ишни, халны тюрлю-тюрлю шартларын кёргюзтеди. Башха тюрлю айтханда, сёзлеуле ишни къалай этилиннгенин (акъырын ишле, терк бар, иги окъу),  аны мардасын (кёп жаша, аз ойна, саулай ал), орунун (ёрге чап, огъартын кел), не заманда тамамланнганын (тамбла жаз, жай чал, къыш уч), сылтауун (амалсыздан аша, заманны бошуна ётдюр) белгилейдиле.

        Бирси тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да сёзлеуле тилни башха кесеклери бла, бютюнда ат кесеклери бла, къаты байламлыдыла, алагъа бир талай затха кёре жууукълукъ эсленеди. Алай сёзлеуню аладан аны лексика магъанасына, морфология шартларына, синтаксис къуллукъларына кёре айырыргъа боллукъду.

        Морфология жаны бла къарагъанда, сёзлеу тилни тюрленмеучю кесегиди. Айтымда тюрленмей келип, сёзлеуле болумну къуллугъун толтурадыла. Ол кезиуде асламына этимге къысылып жюрюйдюле: жаяулай бар, ёрге ёт, ачыудан кюл, ариу жаз. Бир-бирде сёзлеуле хапарчы сёзлеге къысылып келедиле: Бюгюн бар, тамбла жокъ.

        Тарых бла байламлы сёзлеулени эки къауумгъа юлеширге боллукъду: тамыр сёзлеуле эм къуралгъан сёзлеуле.

        Тамыр сёзлеулени бусагъатдагъы къарачай-малкъар тилде морфемалагъа юлешир онг чыкъмайды, аланы бир тюрлю жалгъаулары жокъду. Кеслери да, лексика магъаналарына эм грамматика шартларына кёре, хар заманда сёзлеу магъанада хайырланыладыла. Аллай сёзле тилибизде артыкъ кёп тюйюлдюле: энди, эртте, кече, кюндюз, терк, аз, кёп, алас, бек эм д. б.

        Къарачай-малкъар тилде сёзлеулени асламысы къуралгъан сёзледиле.  Тилде морфология мадар эм сёзлеулениуню хайырындан къуралгъан сёзлеуле кеп тюбейдиле. Морфология мадар бла ала атладан, этимледен, сёзлеулени кеслеринден да къураладыла: тюркча, огъартын, жашыртын, саулай, бери, ары. Тилде сёзлеуленнген сёзле да иги кесекдиле. Сёзлеуленнген атланы (тышында, кючден, жайда), сыфатланы (бошуна, керексизге, амалсыздан), алмашланы (анда, мында), санауланы (бирге), сёзлеулени кеслерини (бираздан, кёпден) тюрлю-тюрлю грамматика формалары, сёз тутушла (бюгюн, быйыл, бюгече, бюрсюкюн), сонгура бирлешле да (андан ары, жыл сайын, таннга дери) этедиле.

        Сёзлеуле тилни башха кесеклерине да кёчерге боладыла: Сора ол къошха кетди. Андан сора муну киши ангыламайды. Ол бери не заманда келди сора? Сора деген сёз биринчи айтымда сёзлеудю, экинчиде – сонгура, ючюнчюде уа – кесекчикди. Аз болгъанлыкъгъа, быллай юлгюле дагъыда тюбейдиле.

        Къуралыуларына кёре, сёзлеуле бош эм къош сёзлеуле боладыла. Бош сёзлеулеге къарачай-малкъар тилде ары, бери, терк, акъырын, саулай, кючден, керексизге, толусунлай, бирге, башкирча, энишге дегенча сёзле саналадыла. Ала бир тамырлыладыла.

        Къош сёзлеуле асламына бир лексика магъанада келген эки сёзден къураладыла. Сёз ючюн: бюгече, терк окъуна, танг аласында, кюн сайын, замансыз заманда, кючден-бутдан, къош-къош, экеу-экеу  эм д. а. к.

Сёзлеуню даража формалары

        Сёзлеулени иги кесегини даража формалары бардыла. Бу шарт сёзлеулени бла сыфатланы бир бирге жууукълукъларын кёргюзтеди, нек дегенде ала экиси да тюрлю-тюрлю шартланы белгилейдиле. Болсада аланы энчиликлери да бардыла. Сыфатла затланы шартларын (иги иш, ариу къыз, аман адет), сёзлеуле уа ишни шартын белгилеген (иги окъу, ариу жаз, аман ишлеме) сёзледиле.

        Сыфатлагъа омонимлик этип келген сёзлеулени къайсысыны да тенглешдириу даражалары бардыла. Сёзлеуню тенглешдириу даражасы да               -ракъ/-рек жалгъаулуду: осал – ыракъ окъу, тири - рек атла, адепли - рек сёлеш, элпег – ирек бер.

        Сёзлеуню айырма даражасы, сыфатча, тюрлю-тюрлю кесекчиклени неда кючлендириучю сёзлени болушлукълары бла къуралады: жюппе-жютю биле, бек уллу къычырма, аман суху келеди, эм ариу жырлайды эм д. а. к.

        Даража формалары хар сёзлеуню болуп бармайдыла. Сыфатлагъа омонимлик этгенледен тышында, даража формада бир къауум мардачы эм орунчу сёзлеуле жюрютюледиле. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз: берлагъ – ыракъ кел, ёрге – рек атла, алгъа – ракъ ёт, энишге – рек тюш, эм (бек) алгъа кел, кёб – юрек тур, аз – ыракъ сёлеш, бек аз бер эм д. а. к.

Cёзлеулени магъана жаны бла къауумлары

        Тилни бирси кесеклерича, сёзлеуле да магъана жаны бла бир ненча къауумгъа юлешинедиле:

        1. Орунчу сёзлеуле кёбюсюнде барыуну, келиуню кёргюзтген этимле бла байланып, алагъа къарайдыла. Анга кёре, орунчу сёзлеуле бир ненча тюрлю боладыла: а) ишни этилип башланнган жерин кёргюзтген неда затны къайдан келгенин, баргъанын кёргюзтген сёзлеуле (алайдан, андан, арлакъдан, башындан, былайдан, огъарлакъдан, тёбенден, тышындан): Чамалий алайдан терк кетди (Т. А.). Ёргеден тёрт-беш адам тигеледи (Ш. С.). Бу жашла бери башындан эннгендиле (М.Т.). Ахматны кёзю огъартын келген атлылагъа жетди (М.Т.); б) маршрутну неда затны къайры баргъанын кёргюзтген сёзлеуле (алгъа, артха, алайгъа, арлакъгъа, берлакъгъа, былайгъа, ёрге, энишге, узакъгъа): Аскерчиле бары да бирге алгъа тебиредиле («Шуёхлукъ»). Рамазан узакъгъады (О. К.). Элни адамлары алайгъа тебиредиле (Э. О.); в) ишни этилген жерин неда затны тургъан жерин белгилеген сёзлеуле (огъары, тёбен, анда, мында, алда, онгда, солда, алайда): Турналаны алчылары алда (Н.с.). Тау таудан – бийик, анда жашагъан – кийик (Н.с.). Тёбен бир малла эсленедиле (Г. Б.).

        2. Заманчы сёзлеуле этилген ишни кезиуюн кёргюзтедиле. Аланы бир къаууму (кече, къыш, кюз, жаз) атлагъа омонимлик этедиле. Иги кесеги сёзлеуленнген сёз бирлешле, сёз тутушла, атны сёзлеуленнген грамматика формаларыдыла (быйыл, бюгюн, бюрсюкюн, бюгече, танг аласында, эрттенликде, жайда, къышда, къышха эм д. а. к.): Мен сизни элге быйыл келгенме (Т. А.). Бюгече Къасым кесини ишчи нёгерлерин да алып келгенди (Б. Х.) Жайда, къышда да ала арбаздан кетмейдиле (Т. А.). Танг аласына тауда бегирек сууукъсуратыучуду («Заман»).

        3. Сылтаучу сёзлеуле ишни не сылтау бла этилгенин кёргюзтедиле (амалсыздан, адыргыдан, бош, бошуна, ёчкеге, ётюрюкге): Адыргыдан Мариям чыракъ жандырды («ШуЁхлукъ»). Асият амалсыздан, не этерге билмей, арбазгъа ташайды («Заман»). Къарашауай а, ёчкеге, аланы танымагъан кибик этди («Нартла»).

        4. Муратчы сёзлеуле ишни не мурат бла этилгенин кёргюзтедиле: Найыпхан келечилеге ачыугъа окъуна чыкъса уа, келгенлерича кетерле (Т. З.).

        5. Ёлчемчи (мардачы) сёзлеуле ишни мардасын, ёлчемин кёргюзтедиле (аз, кёп, битеуюнлей, къалдырмай, такъыр, хыйсапсыз эм д. б.): Кермахан болгъан ишни битеуюнлей айтды (Г. Э.) Къонакъ аз олтурур, кёп кёрюр (Н.с.). Быллай сёзлеулени магъаналарында кёп тюрлю сёз бирлешле да жюрютюледиле (бир талай, бир кесек, быллай бир эм д. а. к.): Жашчыкъ къошда бир кесек кечинди (М.Т.). Азизни быллай бир ишлерге эсинде да жокъ эди («Шуёхлукъ»).

        6. Халчы сёзлеуле ишни тюрлю-тюрлю халларын кёргюзтедиле. Ала магъана жаны бла кёп тюрлюдюле: а) ишни этилгенине багъа берген сёзлеуле (иги, аман, осал, аламат, айырмалы, ахырлыкъ, тамаша эм д. б.): Роза къолуна алгъан ишни аламат биширеди (Б.Х.). Назир чалгъан аман этмейди (З.Ж.). Ол чыпчыкъ а ахырлыкъ жырлай эди (К.ж.); б) ишни не халда, этилгенин кёргюзтген сёзлеуле (жарсыулу, къууанчлы, къоркъуулу, онгсуз, ырахат эм башхала): Солдатдла жарсыулу ышарадыла (О. К.). Сабийле къууанчлы сёлешедиле (К.ж.); в) адамны къайсы тилде жазгъанын, сёлешгенин кергюзтген сёзлеуле (абазача, абхазча, къыргъызча, тюркча эм д. а. к.): Фатимат тюркча аламат ариу жырлайды. Малкъарлыланы бир къаууму къыргъызча сёлеше биледи; г) адамны бир затдан, этген ишинден ангыламын кёргюзтген сёзлеуле (сагъышсыз, оюмлу, оюмсуз): Тели сагъышсыз сёлешир (Н.с.). Азрет хар заманда оюмлу сёлешеди (К.ж.) эм д. а. к.

        Халчы сёзлеулени иги кесеги сыфатлагъа омонимлик этип жюрюйдюле. Аланы магъана жаны бла кёп тюрлю болуулары аны бла байламлыды.

Сёзлеулени синтаксис къуллукълары

        Сёзлеулени синтаксис къуллукълары асламына аланы лексика-грамматика энчиликлерине кёреди. Ала ишни тюрлю-тюрлю шартларын белгилейдиле. Айтымда этимге къарап келедиле, аны себепли асламына болумланы къуллукъларын толтурадыла. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз: Жай къыйналгъан къыш солур (Н.с.). Омар устазны сёзлерин бек дурус эшитеди (Г. М.). Мустафир тау жолчукъ бла ёрге кетди (Т. З.). Таулу къартла не заманда да кёп сёлешмегендиле («Заман»). Энди уа Гемуда ёчкеге акъсайды («Нартла»). Жашла бери жаяулай келгендиле. Алайды да, сёзлеуле айтымда кёбюсюнде заманчы, орунчу, мардачы, сылтаучу, халчы, муратчы болумланы къуллукъларында жюрюйдюле. Сёзлеу магъана жаны бла къаллай болса да, андан къуралгъан болум да ол магъанада келеди. Къарачай-малкъар тилде сёзлеуле хапарчыны къуллугъунда да жюрютюледиле. Ол кезиуде айтымны саулай магъанасы аны хапарчысыны магъанасы бла къаты байламлы болгъанын кёрюрге боллукъду. Юлгюле: Бизни малларыбыз былайдадыла (Ш.М.). Душман Харьковха жууукъдады (Э.О.). Межгитни арбазында халкъ кёпдю (Г.Б.). Бизге ишден кетерге алыкъын эрттеди (К.ж.) эм д. б.

        22-чи иш. Бу айтымлада сёзлеулени табыгъыз. Аланы магъана жаны бла къауумлагъа юлешигиз.

I

        1) Кёпден кёп ёлюр, аздан аз ёлюр (Н.с.). 2) Къарт къоншум айыпсыз къылады къуллугъун (О. К.). 3) Жаш не заманда да айырмалы ишлегенди (Г. М.). 4) Аз сёлешсенг да, акъыллы сёлеш (Н.с.). 5) Энди айыу акъырын жюрюп башлагъанды (Ш.). 6) Каусар алай айтханда, Юсюпню бутлары къыркъылгъанча болдула (Ш. М.). 7) Чамалийни таныгъаны бла ышаргъаны тенг болуп, алайдан кетди (Т. А.)  8) Жарлы азыгъын алгъа къабар (Н.с.).  9) Уллу сёлешме да, уллу къап (Н.с.).  10) Жай ишлеген къыш ашар, ишлемеген кюч жашар (Н.с.). 11) Алыкъа хар зат алдады (З. Ж.).  12) Сюйюу бир кюйдюрген жюрек экинчи кере адамгъа аллынча хазна ачылмаз (Г. И.). 13) Тюз да ингир болгъанлай, Сафар, бёркюн башына алчи кийип, ныгъышха жетиучю (Т. З.). 14) Назир чалгъан аман этмейди, алай чалгъысына терк-терк къалакъ этеди (З. Ж.). 15) Жаш ишин бегимли, ахшы тындырады (К. Ш.). 16) Танг атып, таш агъач да белгили танылып башлады (Къ.Д.). 17) Бишген ханс талада берекетли чайкъалады. 18) Тиширыула, берлакъ тепчип, сёзге къулакъ салдыла (Т. З.). 19) Бушуу келсе, бирге жилярбыз (Б. И.).  20) Устазла, бирем-бирем кирип, акъырын олтурдула (Х. О.).

I I

1) Элни халкъы, уллу гитче да къалмай, алайгъа жыйылгъан эдиле (Э. О.) 2) Алайлай ат, элгенип, бир жанына секиргенди (К. Х.). 3) Ибрахимни башы къайнайды, кёлю аман этеди, кёзлери алас кёредиле (Г. Б.). 4)  Алгъын ма бу тарны ичи бла Уллу Къарачайгъа, Тебердиге, Тау артына жюрюп болгъандыла (Т. А.). 5) Узакъда ийнар айтхан къызланы тауушлары аз-буз эшитиледи. 6) Аз сёлешген къайгъысыз турур (Н.с.).7) Жашланы алдады иги умутлары (Къ. Къ.). 8) Классыгъыз асыры иги окъугъандан, бюгюн  аман ыразы этгенди (Ш. М.). 9) Жыйылыуда сёлешгенлени барысындан да Хамит базгъынч къычыра эди (К. ж.). 10) Хан тоханада жатады, малын багъа сатады. 11) Фахмулу адамла бирси адамладан эсе бай жашайдыла (Э. О.). 12) Осман кесини хапарын  балсытып айта эди. 13) Къош да бара-бара тюзеледи (Н. с.). 14) Азретге старшина басымлы ышарды (Къ. А.). 15) Башхача жырлайдыла дуниягъа  хата излегенле (Къ. Къ.). 16) Башында иш башха тюрлю болгъанды (К.ж.). 17) Бирде Бекболат правлен алына келди (Г. Б.). 18) Хар уруннган ожакъдан тютюн бирча чыгъады (Къ. Къ.). 19) Павка болгъан ишни битеуюнлей хапарлады (Н. О.). 20) Ауруудан къоркъгъан болжалсыз аурур (Н.с.).                         

I I I

1) Алайда Сосурукъ къыбыла таба, бирси эки нарт а кюнбатыш таба атландыла (“Нартла”). 2)Айтхан сёзлерин ким эсе да алайлай жетдиргенин билип, Хашир мууал болду (Х. О.) 3) Алайтын къошха, жайлыкъгъа баргъан арбала, машинала тохтамай жюрюп туруучу эдиле (Т. А.). 4) Алайына, билмей тургъанлайын, манга бир кере къарадынг (Ш.). 5)Ахырында тиширыуну кёзлери алас-булас кёредиле (Къ.Т.). 6) Аскерчиле бауурлары бла сюркелип, алгъа тебиредиле (Ш.). 7) Юй ишлеу тёреди къалыу баладан (М. М.). 8) Къонакъ аз олтурур, кёп кёрюр (Н.с.). 9) Турналаны алчылары алда (Н.с.). 10) Бизни футболгуларыбыз дюгерли шуёхларыбызны аман ууатдыла (Т. А.). 11) Ол энди алгъынча базгъын сёлешмей эди. 12) Жаш ол кюн нек эсе да басымсыз сёлешген эди. 13) Совет солдатла, лячинлеча, алгъа батыр тебиредиле (Ш. Х.). 14) Аслан партизанланы баш-башынча Адилгерийлары бла шагъырей этди (Г. Б.). 15) Байны биченчи жалчылары уа башха ишлей эдиле (Ш.). 16) Бегимсиз сюелген чыпын аууп кетерге къоркъуу эди (З.). 17) Берлакъдан къарасанг, атлыла иги кёрюнедиле (Ш. С.). 18) Бийик ёсген къара будай къарагъан адамны къууандырады (Ш.). 19) Илипинде суу биле-биле аз болгъанды. 20) Газетде ишлегенле  бир-бир, эки-эки жыйылдыла (К. Х.).

23-чю иш. Бу фразеологизимлени жетмеген сёзлерин къошуп жазыгъыз. Ала тилни къайсы кесегини къуллугъунда жюрютюледиле?

        Кёз…, кирпик…, баш…, дёрденин…, быдыры…, тамагъы…, ауузу…, кёзлери…, солууу…, аягъы…, терс…, ит…, киштикни…, эки…, жанын…, бир…, союп…, шайтанны…, жанымы…, къуйрукъсуз…, жерге…, айтханын…, адам….

24-чю иш. Бу сёзлени хайырланып, къош сёзлеуле къурагъыз. Аланы жазылыуларыны юслеринден толу хапар айтыгъыз.

        Аз, алас, ала, акъырын, анда, биле, ашыкъ, башха, бир, ёмюр, ёлмей, жарты, жан, жангыз, жер, керти, кёз, кече, кючден, къара, къош, алгъа.

        25-чи иш. Бу айтымлада бир бирге омонимлик этген сёзлени табыгъыз. Ала тилни къайсы кесеклери болгъанларын айтыгъыз.

I

        1) Хазыр ашха терен чолпу (Н.с.). 2) Ахмат, не айтыргъа билмей, терен солуду. 3) Жаз не сепсенг, кюз аны орурса (Н.с.). 4) Жаз келди, энди кюнле жылы боллукъдула. 5) Къолу уллу – асыу, аягъы уллу – жарсыу (Н.с.). 6)Уллу сёлешме да, уллу къап (Н.с.). 7) Жютю бичакъ къыннга ёч, жалгъан сёз жаннга ёч (Н.с.). 8) Бёрю, ач болса да, жютю къарар (Н.с.). 9) Жюйрюк къымылдайдыла жашны санлары (Жом.). 10) Жюйрюк итни тюлкю сюймез (Н.с.). 11) Жылы кийим эт жылытыр, ахшы сёз бет жылытыр (Н.с.). 12) Кюнню узун таякълары жылы кёрюнедиле (Ш.) 13) Къызчыкъ, жылыны татыуун ангылап, кёзчюклерин жумуп къалгъанды (С. А.). 14) Жууукъду деп, къыйын жолну барма, узакъды деп иги жолдан къалма (Н.с.). 15) Аманны къатына жууукъ барсанг, минг тюрлю аманлыгъы жугъар (Н.с.). 16) Келин, жууукъларына барып, беш кюн туруп келди (К.ж.). 17) Арадан бир айгъа жууукъ заман озгъанды (З. Т.). 18) Мен батыр, ётгюр адамланы бек сюеме (З.Ж.). 19) Ашико ишге не заманда да батыр узалады (Ш. С.). 20) Халкъ батырланы къызыу жюреклери байрыкъ болду (М. М.).                                      

I I

1. Билимге элтген жол тикди, жууаплыды. 2) Кесини жумушуна Къасболат бек жууаплы къарагъан адамды (К.ж.) 3) Быйылгъы къыш жунчуусузду (К.ж.). 4) Бичен хазырлау жунчуусуз барады (К.ж.). 5) Жырны жумушакъ, мудах макъамы Валяны жюрегине жылы тийди (Д. А.). 6) Къарабаш ирикни жумушакъ биширди (Жом.). 7) Узунуракъ жукъа жашчыкъ ашыгъыш кирди юйге (К.Б.). 8) Бир-бир мюлкледе терекле жукъа орнатылгъандыла (К.ж.). 9) Кимни эсе да жумушакъ жизги къоллары мени ийнакълайдыла (К. Х.). 10) Эрттенлик кюн, жизги къагъып, ундурукъгъа тийгенди (Ш.). 11) Къаяда жолну къурагъанла жигер адамла болгъандыла (Г. М.). 12) Иш кёллю жигер урунады (Н.с.). 13) Хорлауну жетишимли жолу эришиу болгъанды (М. Д.) 14) Жаш, къырал экзаменлени жетишимли берип, дипломну алды (Т. Ж.). 15) Ёнкюч къууана барыр, жылай келир (Н.с.). 16) Ёнкюч беригиз ашыкъланы, мен да сизге сакъала берирме (Т. З.). 17) Азретни  къарамы ётгюр эм басымлыды (К. ж.). 18) Ётгюр сёлешген Залимхан, бираз жууашып, салкъын болду (Х. О.). 19) Мустафирни акъ ажири, башын ёхтем кётюрюп, барысыны да алларында келеди (Т. З.). 20) Къарашауай бирси нартладан ёхтем болгъанды.

        26-чы иш. Бу айтымланы синтаксис жаны бла, алада тюбеген сёзлеулени уа морфология жаны бла тинтигиз.                                        

I

        1) Ол къарындашлыкъ къууанчла кёп кергенди, халкъ насыбы ючюн кёп къан бергенди (О. К.). 2) Адамланы жыйып эрттен бла окъуна башладыла, жыйылыу а тюш бола башланды (К. Х.). 3) Мени бери неге деп салгъандыла? (К. Х.). 4) Айыплы жашагъандан эсе, отда кюйген игиди (Н.с.). 5) Ингирликде иш иги, эрттенликде жукъу иги (Н.с.). 6) Эртте-эртте бир элге бир адам кёчюп келгенди (Жом.). 7) Бюгюн бизни къууанч кюнюбюздю. 8) Мени атам да замансызлай адам къолундан кетди (Х. О.). 9) Ала орунларына жарашыргъа, кёк атха минип келген офицер артхаракъ тохтады (К. Д.). 10) Ёлсек, бирден ёлюрбюз (Х. О.). 11) Бусагъатха дери шум болуп келген шофёрну тили ачылды (А. С.). 12) Ол бусагъатда бизден узакъды. 13) Бир заманда Элдар эки нёгери бла жаланлай орамгъа чыкъды (К. Х.). 14) Бираздан ич юйден шыбырдаула эшитилдиле (Г. Б.). 15) Тау жайлыкъны жашиллиги ингир сайын сабий жашны жюрегин кесине тартады (К. Ш.). 16) Саулай школну сакълар ючюн, биреуню харам этиуде мен жангылыкълыкъ кёрмейме (Х.О.). 17) Арлакъда да, берлакъда да кенгеше тургъанла кёрюнедиле (Г. Б.). 18) Артдан-артха окъуугъа, билимге тартыннган сабийле азайгъандыла. 19) Ахырында адамла, жыгъал-мугъул эте, эки жанына бёлюндюле (Ш.М.). 20) Школда Чотай барындан да игирек окъуйду.                

I I

        1) Жерибиз – аз, кёп – ташыбыз, такъырды бизни ашыбыз (М. К.). 2) Юйню ишлер ючюн, бек алгъа аны планын салыргъа керекди. 3) Мен не къадар алгъа къызыу барсам, ол да артха ол къадар къызыу жюрюй келип, ахырында кёзюмден думп болду ( Къ. А.). 4) Ол сагъайгъанды да, жукъусу узакъгъа чачылгъанды (Х.О.). 5) Кече къарангыда бизни ким кёрлюкдю (Х.О.). 6) Олсагъатдан Сапар, секирип орунундан ёрге туруп, Хажосну аллына келди (Э.Х.). 7) Бир-бирде жулдуз, сёдегей учуп, къуйругъу бла окъгъа тухтуйла тюе, кёкде сыз тартып, къарамдан ташаяды (Къ. Д.). 8) Сени жарсыуунг бошунады: Ахмат бери тамбла келликди. 9) Бизни къошубуз жолдан бираз узагъыракъды (Х. О.). 10) Бешинчи классдан алтынчы класс кёбюрек биледи. 11) Кюн бегирек къыздырса, жолла теркирек къурурла. 12) Исмайыл бла Исса арымай-талмай ишлейдиле (З.Ж.). 13) Азамат терек тюбюнде ырахат олтурады (З. Ж.). 14) Кюз артыны сууукъ туманлары тохтамай жауунну себелейдиле (З. Ж.). 15) Мазан туугъан элине терк-терк келе туруучу эди (З.Ж.). 16) Эртте-эртте былайда бир къарт киши бла бир къарт къатын жашап болгъандыла (Жом.). 17)Жаш алайгъа жууугъуракъ келди, ол сейирге кёз аламат къарайды (Жом.) 18) Къобанны шууулдагъаны кёк ёзенни ичинде ачыкъ эшитиледи (Х.О.). 19) Ишде – артха, ашда – алгъа (Н.с.). 20) Къыз эртте окъуна узакъда, кёзкермезде, къалгъанды (Жом.).

I I I

        1) Ол кюнню эрттенбласында, туура ол кюнча эрттеннгиде, эшикге чыкъгъанлайыма, биягъы жашны туура юйюбюзню къаты бла озуп баргъанын эслеп, юйге гузаба кирдим (Къ. А.). 2) Зайнаф да, бираз орунундан алгъаракъ тебип, эринчиклерин бир бирине жоппу жыяды (Къ. А.). 3) Бусагъатда мени тохтатхан кёзле уа башха тюрлюле эдиле (Къ. А.). 4) Кёпден бери жауун болмай, кюнбетде юйлени башлары замансыз саргъалып тебирегендиле (А. Х.). 5) Къыямыт, сол къолун алгъа тутуп, бармакъларын кезиу-кезиу бюклеп, санап башлады (Къ. Д.). 6) Юбиляргъа  жер-жерден алгъыш телеграммала келдиле. 7) Миша менден бир курс алдады. 9)Душман энди Харькоха жууукъдады (Э. О.). 10) Танг атаргъа алыкъын эрттеди. 11) Былайда, бу кёнделен ёзенни ичинде, бек алгъа юй салгъан юйлени айтыуларына кере, сууну боюнунда уллу агъач ёсгенди. 12) Ингир алагъа биз ызыбызгъа айландыкъ. 13) Жаш, акъсап, кючден-бутдан эки атлады (Жом.). 14) Ирландияны  правительствосу Ольстерде болгъан къанлы ишлени къаты терслегенди (Л. б.). 15) Тёгерекни жауун жаууп жангыртханды (К. Х.). 16) Танг аласында Сайхат жалан кёлеклей, жалан башлай чорбатха чыкъды (Ш. М.). 17) Ёрге бла энишге бара, Хасан сагъышха къалды (Т. А.). 18) Шёндю бахча ишле къыстау барадыла. 19) Малла талада ырахат отлайдыла. 20) Жаш, жукъусурап, ары-бери къымылдагъан кибик эте эди (К. Х.).        

IY

        1) Алийлары бизден къайда энишгедедиле. 2) Бекмырзаны эли Нарсанадан узакъ тюйюлдю. 3) Экинчи кюн танг аласына алайгъа бир уллу аскер келди (Жом.). 4) Керекли кенгден танылыр (Н.с.). 5) Айырыула жууукъ болгъанлы, радио, телевизор бла да ангылатыу ишлени  кенг бардырадыла (З.). 6) Аллыбыздагъы кириш къаяла, анда кёгюрчюнле бугъадыла. 7) Насыплыны эки жууугъу бирден келир (Н.с.). 8) Тюшге дери ёмюрюнг болса, кечге дери азыкъ жый (Н.с.). 9) Сууукъдан а жаз чилледе бармагъымы тёздюрмейсе (Б. И.) 10) Чыкъда алгъа барма, чыбыкъда артха къалма (Н.с.). 11) Мында аллай акъыл жокъду: бек тынч олтуруп турады. 12) Жаз не сепсенг, къыш аны орурса (Н.с.). 13) Арт заманда юйде къонакъ кёп бола башлагъанды. 14) Бир-бирде ат сокъмакъ жолда абынады, жол жанында куртха батады, сора, пырхылдап, артха туракълайды (К. Х.). 15) Антон жукъусун кючден-бутдан аяздырды, сакъ атлай, ундуругъуну къатына келди (Г. Б.). 16) Ала кече анда къалдыла, эрттенде жолгъа чыкъдыла (О. К.). 17)Мухаммат-Амин кесини тобугъун адамыча къыздырды (А. Х.). 18) Къыямыт, не этерге билмей, адыргы сёлешип башлады (А.Х.). 19) Азрет кесин бирсиледен адеплирек жюрютеди. 20) Тамата бла, адетча, жарыкъ саламлашып, Джекшенбийни жанында чёкдюм (Г. Э.).

Y

        1) Ёзден, сизнича, намыссыз ашыкъмайды, ол, сизнича, адепсиз къадалмайды (Э. О.). 2) Къыз къагъытны адресин окъуду да, терк окъуна ич отоугъа ташайды (Т. Ж.). 3) Сайхат да, адыргыдан, худурчукъ къайнатып, Муратха берди (Ш. М.). 4) Оюмсуз жюрюген амалсыз ёлюр (Н.с.). 5) Ажымлы ёлген эки ёлюр (Н.с.). 6) Радио бла Бахны музыкасы аз-аз согъулады (Къ. Н.). 7) Мени аздырыргъа къуру Азретни къайгъысы да кёпдю (Х. О.). 8) Ол, ары-бери жёбелеп айланады, баям, бир иги ушхууур хазырларыкъды. 9) Асланкъул армаулу сёлешип башлады (Жом.). 10) Алик сарычач арыкъ къызчыкъны босагъадан эшикге арсар атлай баргъанын эследи (Ш.). 11) Анда, бек артда, къызла хунаны юсюне минип турадыла (Т.З.). 12) Къуртха къатын артдан юркюр (Н.с.). 13) Алай артдаракъда мен бир жангы таурух эшитдим (Г. Э.). 14) Пландан тышында элли эки минг сом багъасы продукция артыкъ чыгъарылгъанды (Л. б.). 15) Малла, не ары, не бери барыргъа жол тапмай, бир бирлерин тюртедиле (Ш. М.). 16) Отлау асыры игиден, ийнекле сютню аслам бере эдиле (Къ. М.). 17) Асламысында хар зат Токай айтханлай этилип тургъанды (К. ж.). 18) Туугъан жерсиз иш этилмез асыулу (О. К.). 19) Жашла экиси да терлепдиле, ауур-ауур солуйдула (Т. З.). 20) Председательни кёзю жютюдю, хар нени да ахшы эслейди (Ш.).

АЛМАШ

Алмашны тинтилиуюню тарыхындан

Къарачай-малкъар тил билимде алмашланы юсюнден Алийланы У.Б., Алийланы У.Д., Байрамкъулланы А.М., Байрамкъулланы У.Д. эм башхала школлагъа деп жарашдырылгъан грамматикаларында бла окъуу пособияларында жаза келгендиле.

Тилни кесеклеринден бек алгъа илму мурдорда алмашла тинтилгендиле. Ол затха Хабичланы Ахияны жашы Магомет жазгъан энчи монография иш (1961) шагъатлыкъ этеди. Автор кесини ишинде алмашланы юсюнден тил билимде жюрютюлген тюрлю-тюрлю оюмланы ачыкълагъанды. Алмашлагъа тилни энчи кесеклеринеча къарай, ол аланы магъаналарын, грамматика энчиликлерин, сёз къурау бла байламлыкъларын тийишли даражада ангылатханды. Болсада алмашла тилни къайсы кесеклерин алмашындырып жюрюгенлерин, аланы синтаксис къуллукъларын толу кёргюзтмегенди.

Ол кемчиликлени кетериуге Ахматланы Хашимни жашы Ибрахим белгили юлюш къошханды. Ол къарачай-малкъар тилни алмашларын бирси тюрк тилледе жюрютюлгенле бла тенглешдиргенди. Алмашланы грамматика, форма-магъана жаны бла энчиликлерин эсеплеп, аланы тёрт къауумгъа юлешгенди: 1) атланы алмашындырыучу алмашла, 2) сыфатланы алмашындырыучу алмашла, 3) санауланы алмашындырыучу алмашла, 4) сёзлеулени алмашындырыучу алмашла. Андан тышында, алмашла айтымны къайсы членлерини къуллукъларын толтургъанларын, ала айтымны магъанасын ачыкълаугъа не къошханларын белгилейди.

Алмашны ангылатыу

Тилни бирси кесеклерине кирген сёзле бир белгили затланы белгилейдиле. Сёз ючюн, къой, къозу деген сёзле жаны бар, китап, шинтик дегенле уа жаны жокъ затланы кёргюзтедиле. Къара, къызыл дегенле сыфатладыла. Ала бир затланы шартларын, терк, акъырын дегенле ишлени шартларын, беш, алты дегенле затланы санларын белгилейдиле. Айтымладан тышында алсанг, алмашланы нелени белгилегенлери белгили болмайды. Сёз ючюн: «Ол алай, аллай, анча», - десе, биз аны нелени юслеринден айтханын ангыламайбыз, нек десенг бу сёзле алмашладыла. Аланы магъаналары айтымда (текстде) белгили болады. Аны алайлыгъын быллай юлгюледе кёрюрге боллукъду: 1) Азиз чегемлиди. 2) Аны жашлары барды. 3) Ала къойчуладыла.  Биринчи айтымда Азиз деген ат барды. Экинчи юлгюде уа ол атны аны деген алмаш бла алмашдыргъанбыз. Аны себепли бу алмашны магъанасы белгили болады. Ючюнчю айтымда ала деген алмаш барды. Биз аны жашла деген сёзню къайтарып айтмаз ючюн хайырланнганбыз. Башхача айтсакъ, ала деген алмаш былайда жашла дегенни алмашдырады.

Сёлешгенде да, жазгъанда да бир неда талай сёз куруда къайтарылып турса, тил ауур, эриши болады. Аны алайлыгъын кёрюр ючюн, бу эки текстни тенглешдиригиз: 1) Роза школда окъуйду. Роза школдан келсе, ата-анасына болушады. Розагъа ата-анасы ыразы боладыла. 2) Роза школда окъуйду. Ол, андан келсе, ата-анасына болушады.  Анга ала ыразы боладыла.

Башда айтылгъан затлагъа таянып, бу оюмлагъа келиширге керекди: а) алмашла тилни энчи кесегин къурайдыла; б) аланы магъаналары жаланда айтымда (текстде) белгили болады; в) текстде бир неда талай сёз къуруда къайтарылып турса, тил ауур болады. Ол сёзлени къайтарып-къайтарып айтмаз ючюн, алай бла женгил, ариу этер ючюн, биз аланы орунларына башха сёзлени хайырланабыз. Айтымда башха сёзлени алмашдыргъанлары ючюн, алагъа алмашла дейбиз; г) алмашла айтымда атланы, сыфатланы, сёзлеулени алмашындырадыла.

Алмашланы къауумлары

Текстде тилни къайсы кесегине кирген сёзлени алмашдыргъанларына кёре, алмашла быллай къауумлагъа юлешинедиле: 1) атланы алмашындырыучу алмашла; 2) сыфатланы алмашындырыучу алмашла; 3) санауланы алмашындырыучу алмашла; 4) сёзлеулени алмашындырыучу алмашла;

Быланы хар бирине кирген алмаш сёзле магъана жаны бла талай къауумлагъа юлешинедиле. Аны алайлыгъына къарайыкъ.

Атланы алмашындырыучу алмашла

Быллай алмашла талай къауумгъа юлешинедиле. Аны алайлыгъын бу таблицада кёрюрге боллукъду.

Была айтымда атланы алмашындырып жюрюйдюле, аны себепли кеслерине да  алмаш атла дейдиле. Нек десегиз, быланы атлагъа ушатхан шартлары барды. Аланы ол шартлары быладыла:

1. атлача, затланы кёргюзтедиле: Мен назму жазмайма. Ол угъай, мен кесим да кетер эдим, къарт болсам;
2. атлача, болушлада тюрленедиле: Мен сени да кесимича алдайма. Муну айтыргъа сизни ауузугъузгъа къалай келгенин билалмай турама;
3. атлагъача, алагъа -ча, -сыз деген жалгъаула къошулургъа боладыла: сенсиз, сенича, кесимсиз, кесимча, бирлесиз, бирлеча, кимсиз, кимча;
4. атлагъача, аланы бир-бирлерине гитчелендириучю-эркелендириучю жалгъау къошулургъа болады: менчик, сенчик, олчукъ//очукъ, кимчик, нечик;
5. атланыча, аланы да сан формалары болуучудула: мен - биз, сен - сиз, ол - ала, кесим - кесибиз, кесинг - кесигиз, ёзюм - ёзюбюз, не эсе да - неле эсе да, биреу – бирле;
6. атланы ызларындан келгенча, бу алмашланы бир къауумларыны ызларындан да сонгурала келирге боладыла: Махмут сени таба озду. Ол сизге дери барлыкъды;
7. атлагъача, алагъа -дагъы/-деги жалгъау къошулады: Мендеги китапны окъу. Кесигиздеги алмаланы жыйыгъыз.

Бу шартланы барысы да алмаш атланы бирси атлагъа ушатадыла. Болсада алмаш атланы бла башха атланы араларында башхалыкъла да бардыла. Атла затланы атларын кёргюстедиле. Атла кёргюзтген затла магъана жаны бла эки къауумгъа юлешинедиле: а) белгили магъаналы атла: таш, агъач, бёрю, къоян; б) абстракт магъаналы атла: терклик, игилик, акълыкъ. Контекстден тышында алсанг, алмашла нелени кёргюзтгенлерин билмейсе. Ала кимни, нени белгилегенлерин, къаллай атланы алмашдыргъанларын жаланда контекстде ангылайса. Ала ачыкъ эм абстракт магъаналы атланы угъай, айтымланы да алмашындырадыла: Ким иги окъуса да, бизде аны сыйлайдыла. Сен иги окъуйса, мен аны билеме.

Белгилисича, атны белгилилик/белгисизлик категориясы болады. Алмашланы юсюнден айтханда, аллай категория белгиленмейди. Алмаш, атлача, айтымда башчыны, хапарчыны, толтуруучуну, айгъакълаучуну къуллугъунда келирге боладыла: 1) Мен жылкъычыма. 2) Жылкъычы менме. 3) Мен жыйылыуда сёлешдим. 4) Сизни мен энди таныйма. 5) Аны къолундан китап тюшмейди. 6) Сизни бла бизни оюмубуз келишалмады. Болсада алмаш атланы бла башха атланы синтаксис къуллукъларыны араларында да башхалыкъла эсленедиле. Сёз ючюн, белгилисича, бир-бир атла, айтымда баш болушда, атланы алларында келип, айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла: 1) Тюкенде алтын сагъатла сатыладыла. 2) Алайда агъач кёпюр ишленеди.

Алмаш атла аллай синтаксис къуллукъну толтурмайдыла. Атны аллында ноль формада келип, айгъакълаучуну къуллугъун толтуруп, жаланда жангызлыкъ санда «ёз», «кеси» деген сёзле жюрютюледиле: 1) Ёз адамларыбыз келдиле. 2) Биз кеси ишибизни билебиз. 3) Мени санга айтырыкъ ёз сёзюм барды.

Бетлеучю алмашла

Мен, биз деген алмашла 1-чи бетни, эсе да, сёлешген адамны кёргюзтедиле. Сен, сиз дегенле уа ол адамны сёз нёгерин, эсе да, 2-чи бетни белгилейдиле: 1) Мен санга ушайма. 2) Биз сизни эртте таныгъанбыз.

1-чи эм 2-чи бетни алмашлары ушакъгъа къатышхан адамланы белгилейдиле. Ол адамла ушакъда бир бирге сёз негерлик этедиле. Ол, ала деген алмашла уа ушакъдан тышындагъы адамланы белгилейдиле: 1) Мен санга аны юсюнден кёп хапар айтханма. 2) Асхат бла Азиз инженерледиле. Ала бизни элде кёп юй ишлегендиле. 3) Бизни завод алчыды. Ол планын артыгъы бла толтурады.

Кесимлеучю алмашла

Къарачай-малкъар тилде кесимлеучю алмашланы къуллукъларында жюрюген сёзлени эки къауумгъа юлеширге боллукъду: 1) ёз деген сёзге иеликчи жалгъаула къошулуп къуралгъан алмашла: ёзюм, ёзюнг, ёзю, ёзюбюз, ёзюгюз, ёзлери; 2) кесим, кесинг, кеси, кесигиз, кесибиз, кеслери. Бу алмашла, атлача, болушлада тюрленедиле, къайсы болушлада келгенлерине, айтымны къайсы члени бла байланнганларына, къалай байланнганларына кёре, айтымда быллай синтаксис къуллукъланы толтурадыла:

1. Башчыла боладыла: Ары кесим барлыкъма. Бу сангады.
2. Хапарчыла боладыла: Ары барлыкъла кесигизсиз.
3. Иеликчи болушда келселе, айгъакълаучула боладыла: Бери кесибизни адамларыбыз келликдиле. Кесибизни ишибизни биз кесибиз иги билебиз.
4. Бир-бирде, кесимлеучю алмашла бетлеучю алмашла бла бирге келедиле, ала бла бирге бир членни къуллугъун толтуруп жюрюйдюле: Бери биз кесибиз келликбиз. Биринчи, экинчи бетлени кёргюзтген кесимлеучю алмашла аллай къуллукъда жюрюмейдиле.
5. Бирси сёдегей болушлада келселе, кесимлеучю алмашла толтуруучуну къуллугъун тамамлайдыла: «Ач апрель озгъунчу, аланы арыкъ болуулары тохтамаз», - деди Омар кеси кесине. Биз  школда аны кесин кёрлюкбюз.

Атлагъача, кесимлеучю алмашлагъа да -ча деген тенглешдириучю жалгъау къошулургъа болады: менича, сиздеча, сизнича. Ол кезиуде бу алмашла айтымда хапарчы, толтуруучу, болум болургъа боладыла: Сиз да меничаласыз. Менича окъугъуз.

Бир-бирде ала айгъакълаучуну къуллугъун да толтурадыла: Сенича жашла мал ёсдюредиле, юйле ишлейдиле.

Кесим, кесинг, кеси, кесибиз, кесигиз, кеслери деген алмашла «кес» деген сёзден иеликчи жалгъауланы болушлукълары бла къуралгъандыла. Аны себепли алагъа, атлагъача, иеликчи жалгъаула къошулмайдыла.

Соруучу алмашла

Быллай алмашлагъа ким, не деген сёзле саналадыла. Ала соруучу айтым къурар ючюн хайырланыладыла. Атлача, айтымда тюрлю-тюрлю болушлада келедиле. Анга кёре, ала айтымны башчысы, толтуруучусу, айгъакълаучусу болгъан сёзлени (атланы эм аланы орунларына жюрюген сёзлени) «сорадыла»: 1) –Къошха ким барады? – Аслан барады. 2) –Ол андан не келтирди? – Жау, бишлакъ, эт келтирди. 3) –Аслан къошда кимни къойларына багъады? – Эллилени къойларына.

Бу алмашла болушлада тюрлениу бла чекленмейдиле. Алагъа кёплюк санны жалгъаулары эм иеликчи жалгъаула къошулургъа боладыла: 1) Сени бла бирге кимле ишлейдиле? 2) Мында сени ненг къалгъанды?

Бу алмашла, бойсуннган къош айтымда келселе, кеслерини соруу магъаналарын тас этедиле эм ол къош айтымны кесеклерин бир бирге байлар ючюн хайырланыладыла: Ким иги ишлесе да, махтауну ол алыр. 2) Санга не керек эсе да, бизге да ол керекди. Айтымда былай хайырланылгъан соруучу алмашлагъа байлам сёзле дейдиле.

Белгисиз алмашла

Атланы алмашындырыучу белгисиз алмашланы къуллукъларын къарачай-малкъар тилде быллай сёзле бла сёз бирлешле толтурадыла: биреу, бирле, ким эсе да, не эсе да, бир зат. Бу алмашла былай къураладыла:

1. бир деген сёзге -еу неда -ле жалгъау къошулуп: биреу, бирле;

2) эсе да деген кесекчиклени болушлукълары бла: ким эсе да, не эсе да;  

3) эки неда андан аслам сёзден: бир зат, ким эсе да бир, не эсе да бир зат.

Айтымда ат къаллай синтаксис къуллукъланы толтура эсе да, атланы алмашындырыучу белгисиз алмашла да ол къуллукъланы толтурадыла: Кимле эсе да чабып, орамны бир жанындан бирси жанына оздула. Алай арт заманда биреуле, махтап, биреуле, аманлап, аны къулагъын юйренчек этип къойгъандыла. Тур, къарачы! Арбазгъа ким эсе да келгенди. Бири кетсе, бири келир. Ол алагъа кеслерича бир зат айтды да, терк окъуна зынтхы ичине къачды.

Угъайлаучу алмашла

Къарачай-малкъар тилде аллай алмашланы къуллукъларын тюрлю-тюрлю сёз бирлешле толтурадыла. Сёз ючюн: киши да, не да, бир зат да, ким да. Асламына соруучу алмашлагъа да кесекчик къошулуп къураладыла. Синтаксис къуллукълары да алагъа жууукъду: Киши да келмегенди. Бир зат да къоймадым. Бизге киши да жукъ бермез, батырлача кюрешмесек. Киши да жокъду. Ол кишини да танымайды. Сен бир затха да къарамайса.

Была эм башха юлгюле кёргюзтгеннге кёре, атланы алмашындырыучу угъайлаучу алмаш сёзле, сёз бирлешле тюрк тилледе жаланда угъайлаучу айтымлада жюрютюледиле. Хаулаучу айтымлада уа, ала башха магъананы кёргюзтедиле: Ата-анасын ким да сюеди. Мында не да табылады. Биринчи айтымда «ким да» деген «адамланы барысы да» деген магъананы кёргюзтеди. Экинчи юлгюде «не да» деген а «хар не да, битеу керекли затла» деген магъананы береди. Башхача айтсакъ, хаулаучу айтымлада быллай алмашла жыйышдырыу (обобщительное) магъананы кёргюзтедиле. Аны эсге алып, бир-бир авторла алагъа жыйышдырыучу-угъайлаучу алмашла дейдиле (обобщительно-отрицательные местоимения). Алай иги эс этип къарасанг, башда келтирилген юлгюлени (артыгъыракъда аланы асламысыны) алыкъа сёз болмагъанларын эслерге боллукъду.

Сыфатланы алмашындырыучу алмашла

Быллай алмашланы бу таблицада кёрюрге болады.

Кёргюзтюучю алмашла

Аллай алмашлагъа бу сёзле саналадыла: бу, ол, аллай, быллай. Быллай алмашла, сыфатлача, айтымны атдан къуралгъан членлерини алларында келселе, айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Ол кезиуде кеслери да тюрленмей жюрютюледиле: Бу адамла алчыладыла. Аллай жашла бизни элде да бардыла. Ма бу жер мудахланы анасыды. Ол иш шабат кюнде башланды да, ыйых кют ингирде бошалды.

Ала айтымда кеслерини ачыкълагъан сёзлери болмай келселе уа, сыфатлагъача, алагъа тюрлю-тюрлю болуш жалгъаула, иеликчи жалгъаула, кёплюк саны жалгъауу къошуладыла. Ол заманда бу алмашла айтымны баш эм сансыз членлерини къуллукъларын толтурадыла: Мени бум ара шахардан келтирилгенди. Мынга сют бер. Сиз муну танымайсыз. Бу китап аныды. Бу ангады.  Аллайлагъа эришир кереги жокъду.

Ачыкълаучу алмашла

Алмашланы бу къауумуна айтымны атдан къуралгъан членлерин ачыкълап, аланы тюрлю-тюрлю шартларын кёргюзтюп жюрюген сёзле киредиле: хар, битеу, биягъы, бирси, башха, ёз.

Бир-бир авторла алмашланы бу къауумуна «хар ким», «бары (барысы)» деген сёзлени да кийиредиле. Ол терсди. Кертиди, хар тилни кесини энчилиги болады. Аны эсге алыргъа керекди. Сёз ючюн, «бары» деген сёз къарайым эм татар тилледе бар ташлар «битеу ташла» дегенча сёз тутушлада тюбейди. Къарачай-малкъар тилде уа «бар(ы)», «хар ким» деген алмашла айтымда айгъакълаучуну къуллугъунда жюрюмейдиле. Тюрк тиллени грамматикаларында ол эсге алынмагъанды.

Ачыкълаучу алмашлагъа кирген сёзлени тюрлениулеринде, айтымда жюрютюлюулеринде, синтаксис къуллукъларында уллу энчиликле бардыла. Сёз ючюн, «хар» деген сёз айтымны айгъакълаучусундан башха членлерини къуллукъларында келмейди. «Битеу», «сау», «ёз» деген сёзле да ол жаны бла жартыдыла. «Биягъы», «бирси», «башха» дегенле уа, кеслерини ачыкълагъан сёзлери болмасала, айтымда аны тюрлю-тюрлю членлерини къуллукъларын толтурадыла: Аны къой да, башханы ал. Ол андан башхады. Бери башхала да келликдиле.

Соруучу алмашла

Бу къауумгъа бу сёзле киредиле: къайсы, къаллай. Бу соруучу сёзлеге айтымны айгъакълаучулары жууап боладыла: Марат къайсы китапны окъугъанды? – Аргъы китапны. Сен къаллай адамланы жаратаса? - Огъурлу адамланы.

Белгисиз алмашла

Былагъа «къайсы эсе да», «къаллай эсе да» дегенчала киредиле. Ала затны белгисиз шартын кёргюзтедиле: Къайсы эсе да бир адам арбазгъа кирди. Ол анда къаллай эсе да бир адамгъа тюбеди.

Санауланы алмашындырыучу алмашла

Быллай алмашла да талай къауумгъа юлешинедиле. Аны бу таблицада кёрюрге боллукъду.

Санауланы алмашындыргъан алмашла затны бир белгисиз санын, къауумун, юлюшюн, тизгинде орунун кёргюзтедиле. Ала санауланы юлгюлери бла къураладыла. Белгисиз алмашланы къурауда уа эсе да деген кесекчикни магъанасы уллуду. Ол затны былайда берилген таблицада да эслейбиз.

Быллай алмашла, санаулача, атны аллында тюрленмей келип, айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Айтымда ачыкълагъан сёзлери болмай келселе уа, атлача, болушлада тюрленедиле эм аны тюрлю-тюрлю членлерини къуллукъларын толтурадыла: Ары анча адам жыйылыр деп эсибизде да жокъ эди. Аланы мынчасы бери къалай сыйыннган болур? Къонакъланы бир къауумун эл клубха чакъырдыла.

Соруучу алмашла, соруу магъаналарын тас этип, бойсуннган къош айтымланы кесеклерин бир бирге байлар ючюн эркин хайырланыладыла (ол къуллукъну белгисиз алмашла да толтурадыла). Къош айтымланы баш кесеклеринде алагъа белгисиз алмашла нёгерлик этедиле. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз: Санга ненча китап керек эсе да, анча китап берирбиз. Сен ненчанчы классха барлыкъ эсенг, Азиз да анчанчы классха барлыкъды. Сиз къаллай бир эсегиз да, биз да аллай бирбиз.

Сёзлеулени алмашындырыучу алмашла

Былагъа кёргюзтюучю эм соруучу сёзле киредиле: былай, алай, къалай, къачан, къайда, къайры, къайдан.

Былай, алай, къалай  деген алмашлагъа  -ракъ деген тенглешдириучю жалгъау къошулады. Былайдагъы алмашла айтымда болумну эм хапарчыны къуллукъланын толтурадыла, къош айтымланы кесеклерин бир бирлери бла байлайдыла: Сен къайда сюйсенг, анда окъурукъса. Мени жашауум алайды: эрттенликде къобама, ызы бла малланы кютерге жайылама.

27-чи иш. Бу юлгюледеги айтымланы экинчилеринде алмашла къайсыладыла? Ала бу айтымланы биринчилеринде келген сёзлени къайсыларын алмашындырадыла? Ол сёзле тилни къайсы кесеклерине киредиле?

I

1) Билим адамгъа уллу байлыкъды. Олсуз жашау тарды, къарангыды. 2) Махмутну тор тайы барды. Аны анга аппасы бергенди. 3) Апсаты уа кертичиди сюрюуюне, сёзюне. Аман уучу терк тюшеди аны кёзюне. 4) Амаш тюкенден сейирлик китап алгъанды. Хасанны да аллай китабы барды. 5) Гитчерек болса да, Асхат терк окъуялады. Мен да алай окъуялама. 6) Харунну арбазында беш сабий ёседи. Бу арбазда да анча сабий барды.

II

1) Мухажирни сюрюуюнде минг къой кечинеди. Мени сюрюуюмде да анча мал барды. 2) Къоншум Хасанны беш жашы барды. Мени да аллай бир жашым барды. 3) Мында жашла иги окъуйдула, терен билим аладыла. Къызла да алай окъуйдула, аллай билим аладыла. 4) Студентле айырма окъуйдула. Мында окъуучула да алай окъуйдула. 5) Бирсиледен эсе Харун Азизни бек сюеди. Мен да аны алай жаратама. 6) Мухтар жигер адамды. Ол орден бла саугъаланнганды.

28-чи иш. Бу айтымланы окъугъуз. Алада тюбеген алмашланы магъана жаны бла къауумлагъа юлешип жазыгъыз

1) Мени жырым – сизни юсюгюзден, Сизге деп этеме аны, Элтеме мен ол жырны кёлюмде. Анда батырлыкъны къаны (Къ. Къ.). 2) Хар ким ана тилин алай иги билирге керекди, ол аны жюрек жыры болурча. 3) Быланы къайсы бири да быллай сыйлы ишден артха турмайды. 4) Сиз муну бери къалай бла келтиралгъан эсегиз да, биз да алай бла элтирбиз. 5) Сизде ненча китап бар эсе, бизде да анча барды. 6) Ол энди кеси кесине сюрюучю болгъандан эрикгенди. 7) Аха, энди бир киши бир жукъ билмезча этдим. 8) Не болса да, кесигизни билимигизни бир кишиден аямагъыз. 9) Ким иги окъуса да, саугъаны ол аллыкъды. 10) Зондар неле эсе да шыбырдайды, кеси аллына хапарны къыздыргъанча кёрюнеди. 11) Быллай ариу жаннга ким да угъай демез.

29-чу иш. Бу айтымлада алмашланы табыгъыз. Аланы, тилни къайсы кесегин алмашындыргъанларына кёре, къауумлагъа юлешип жазыгъыз.

1) Аны кесин жарлы тенглери да бек сюйюучю эдиле. 2) Хар кимча, мен да кеси тилими сыйларгъа кюрешеме. 3) Сен мени эмчек уланымы къатыныса. 4) Алай терк хорлатырма деп, ол оюм эсимде да жокъ эди. 5) Аллай ариу къызгъа эс бурмагъан былай ариу кесин жюрюталмаз. 6) Мынча кюнню ичинде къошдан чыкъмай тургъан къыйынды. 7) Сен ненчанчы классха жюрюй эсенг да, Азиз да анчанчы классха жюрюйдю. 8) Не болса да болсун деп, Алий атын тикден энишге бурду. 9) Ол не сюйсе, къалай сюйсе этеди. 10) Быллай нартюх кёпден бери болмагъанча алайды.

30-чу иш. Бу айтымлада алмашланы табыгъыз. Аланы морфология жаны бла тинтигиз.

1) Хар ким кесини къарыуун, кючюн билирге борчлуду. 2) Кече туман ичинде элтеди ол сизни. 3) Сенсиз насып болмаз бир кишиге. 4) Ол талада отлагъан малланы барысы да бизникиледиле. 5) Эй, эшикге къарачыгъыз, бу зынгырдагъан таууш неди, къайсы жанындан келеди? 6) Мен жыгъылгъанлыкъгъа, сени ненг къорайды? 7) Былай къыйналлыкъбыз, неда анга быллай жарсыу иш чыгъар деп, мен акъылыма келтиралмадым. 8) Энди ашыбыз бизни ишибизден да озмайды. 9) Биягъы не эсе да жашланы азыкъларын къурутуп тура эди. 10) Быланы къайсысын да башыбызгъа жаратырбыз. 11) Уллу Голлу жол нёгерлик этсин сизге хар къайда да!  12) Аллах муну тогъуз атагъа айланнган журт этсин! 13) Ёмюрде да туугъан болмаз бу дуниягъа сенича аллай ариу мёлек. 14) Энди Биймырза санга аны жерин ачар. 15) Быладагъы ырысхыны алыкъын киши да кёрмегенди.

31-чи иш. Окъугъуз. Айтымлада алмашланы табыгъыз. Аланы синтаксис къуллукъларыны юсюнден хапар айтыгъыз.

1) Санга аллай сёзле айтырым келеди, дунияда башха адам айталмаз кибик (Т.З.). 2) Менден эркинликсиз быланы кишиге да бермегиз. (Г. Б.). 3) Бу залим чынар терек аумай къалай сюеле болур дерчады (Т.З.). 4) Къор болайым, туугъан жерим, мен санга! 5) Сенсиз жашау жокъ бу дунияда манга 6) Кимден да бек ол кесин сюеди. 7) Ол жарсыулукъ барды кимде да. 8) Анчашар китапны алагъа ышанып берген къыйынды. 9) Ол да бизни блады. 10) Хар кимни юсюнден хапар айтаса, ол магъанасыз иш болгъанын къалай ангыламайса? 11) Адамды бизни атыбыз. 12) Кючюкге сюек атсакъ, ол аны уясына элтеди. 13) Сен, мен эм Мухтар бахчаны чагалайбыз. 14) Устаз – сен, окъуучу – мен. 15) Сизникиледен эсе бизникиле бюгюн онглуракъ болгъандыла. 16) Бу халкъ сенден ишлеген хакъын излейди. 17) Сен да адамлагъа алай ариу кёрюнюп тур. 18) Ол кырдыкланы ким табып ашаса да, ёлмегенлей, жюз жылланы жашарыкъды.

32-чи иш. Бу къош айтымланы кесеклери бир бирлери къаллай сёзлени болушлукълары бла байланганларыны юслеринден хапар айтыгъыз.

1) Сени кёрюрге къаллай бир сюе эсем да, аллай бир да кёрюрге къоркъа эдим (Б. Х.). 2) Бусагъатда элде ким жер сюреди, ким урлукъ салады. 3) Ким иги окъуса да, ол махталады. 4) Кимни сюе эсенг да, мен да алайма. 5) Сен къалай эсенг да, мен да алайма. 6) Ол къаллай эсе, бу да аллайды. 7) Санга къаллай жомакъ керек эсе да, Раузат аллай жомакъ айталлыкъды. 8) Къачан келсенг да, ол кюн санга кереклисича тюбербиз. 9) Ол иш къалай этилсе да, бу иш да алай бла этилир. 10) Сен къалайгъа сюйсенг, биз алайгъа барырбыз.    

ХАПАРЧЫ СЁЗЛЕ (ПРЕДИКАТИВЛЕ)

        Къарачай-малкъар тилде хапарчы сёзлеге бар, жокъ,  керек дегенча сёзле саналадыла. Быланы юсюнден вопрос тюрк тил билимде даулашлыды, нек дегенде аланы тилни бир белгили кесегине къошхан къыйынды. Была тилни ат кесеклерине, этимлеге да саналмайдыла, тилни болушлукъчу кесеклери да болмайдыла. Алай эсе, бу сёзле, тилни кесеклерин къауумлагъанда, аланы бир къауумуна да сыйынмайдыла.

        Хапарчы сёзле тюрк тиллени грамматикаларыны жаланда бир ненчасында тинтиледиле. Юлгюге къарайым тилни К.М. Мусаев жазгъан грамматикасын (1964), «Татар грамматиканы» (2-чи Т., 1993), Ахматланы Ибрагим педколледжге эм орта школлагъа деп жарашдыргъан грамматикаларын (1996, 1998) келтирирге боллукъду. Болсада бу сёзлеге  талай илму иги жораланнганды (Дж. Ахмедовну «Предикативы в современном азербайджанском языке» (1970) деген кандидат диссертациясы эм д. б.)

        Тюрк тиллени бирси илму грамматикаларында эм башха илму ишледе хапарчы сёзле бу тюрлю атла бла белгиленедиле: «къарамчы сёзле», «ат хапарчыла», «xaпарчыны къуллугъун толтургъан сыфатла» эм д. а. к.

        Алай болгъанлыкъгъа, былайда тинтилген сёзлени, «предикативле» деп, тилни башха кесеклеринден айырып сюзерге керегини юсюнден оюм арт жыллада кесине тил билимде кенг орун алгъанды. Дж. Ахмедов бу сёзле айтымда жаланда хапарчыны къуллугъун толтурадыла, аны себепли аланы предикативлеге санаргъа тийишлиди деп жазады.

        Ол сёзлени тилни башха кесеклеринден синтаксис къуллукъларына кёре айырыргъа кереклисини юсюнден «Татар грамматикада» да айтылады. Анда былай чертиледи: «Ол сёзле айтымда асламына (кеслери алларына неда башха сёзле бла бирге) хапарчыны къуллугъун толтурадыла неда айтымлагъа тенгдиле; алада атланы, этимлени шартлары да тюбейдиле». Бу оюмгъа терсди дерге жарамайды, нек десенг былайда хапарчы сёзлени энчиликлери бирси илму ишледен эсе толуракъ ачыкъланады.

        Бар, жокъ деген сёзле, магъана жаны бла къарасанг, бир затны барлыгъын, жокълугъун кёргюзтгенлерин билесе. Ала экиси да кёбюсюнде айтымда хапарчыны къуллугъун толтурадыла, ол себепден алгъаракъда жазгъаныбызча, алагъа предикативле неда хапарчы сёзле дейбиз. Быллай хапарчылы айтымланы магъаналары ол сёзлени магъаналарына кёре чыгъады: 1) Анда, ол тауланы артында, бир уллу агъач барды (Жом.). 2) Ол жерли ханы юч къызы барды (Жом.). 3) Адемей былайда жокъду (Э. О.). 4) Къолумда бир тюрлю сауутум жокъду (Э. О.).

        Кеслерине къарагъан сёзле бла бирге бар, жокъ деген сёзле айланч хапарчыла къурайдыла: Сен китабы барса. Ол мюлкю жокъладанды. Хапарчы жалгъаулары тюшселе, ол сёзлю айланчла айтымны бу членлерини къуллукъларын толтурадыла: 1) башчысыны: Менде бар сенде да барды. Сизде жокъ кишиде да болмаз; 2) толтуруучусуну: Анда жокъдан бизге не тюшерикди? Къошда жокъгъа юлюш жокъду (Н.с.); 3) айгъакълаучусуну: Менде бар китап сенде да болур. Сизде жокъ билим бирсиледе болмазмы? 4) болумуну: Адамлыкъ жокъда дунияда насып да жокъду (Жом.). Хапарчыдан башха орунда бу сёзле кеслерине къарагъан сёзлесиз жюрюмейдиле.

        Бар, жокъ деген сёзле атлагъа жууукъдула, нек дегенде ала айтымда сан, ие, болуш жалгъаулу боладыла. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз: Бу ишге къатышханым амал жокъданды. Аны барын, жогъун да билмейме (Жом.).  Акъылы жокъдан адамлыкъ излеген телиди. Билими баргъа жол къайда да ачыкъды.

        Атлагъача, алагъа  -ча, -лай деген жалгъаула къошуладыла: Сабанлыкъда Асланукъдан къоркъакъ адам жокъчады (Э. О.). Бюгюн къарыуум барча кёрюнеди.  Билими жокълай, ол башын энишге бошлады.

        Тюрк тил билимде жокъ деген сёз, этимсыфат бла бирлешип келсе, этимни энчи заман формасын къурайды деген оюм жюрюйдю: Мен жукъ айтхан жокъ. Сени бир да ангылаялмайма. Мени бюгюн да ары барлыгъым жокъду. Бу айтымлада этимсыфат кёргюзтген иш угъайланады.

        Былайда сюзюлген сёзлени нарт сёзледе эркин хайырланылгъанларын да энчи белгилерге керекди:  Билими бар минг палахдан къутулур, билими жокъ минг палахха тутулур.   Билимден къачхан жокъдан да жокъ. Кёп тауушла бир болса, жангыз таууш бир болур.  Агъы бар юйде берекет да бар. Чибини барны балы да бар.  Иши жокъну кючю жокъ.

        Керек деген хапарчы сёз затны биреуге керегин неда бир ишни этилирге керегин кёргюзтеди. Ол бош хапарчыны къуллугъунда жюрютюледи, алай къош хапарчылагъа да киреди: Анангы ыразылыгъы санга, манга да керекди (Жом.). Манга кёзкермезден тюе жюгю тил сюекле келтирирге керекди (Жом.).

        Тюрк тиллени кёбюсюнде бу сёзню къарамчы сёзге санайдыла. Сёзсюз, ол, айтымда этимни инфинити формасы бла бирге хапарчыны къулугъунда келсе, къарамчы магъананы тутады. Болсада аны, тюрлю-тюрлю шартларына таянып, предикативлеге къошабыз. Бу сёзде атны, этимни шартлары да тюбейдиле. Атладанча, андан -ли,  -сиз деген жалгъауланы болушлукълары бла сыфатла къураладыла (керекли, керексиз). Сан, ие, болуш жалгъаула къошуладыла: Санга не керегин мен билеме  («Шуёхлукъ»). Сизге керекге мени угъайым жокъду (Жом.). Ун керекле тюкен таба кетдиле. Андан тышында, тенглешдириу формада да келеди: Ол затны -лей, -ча, -рек деген жалгъаула къошханда кёребиз: Ол, санга керекча, бизге да керекди. Окъуу аладан эсе сизге бек керегирекди.

        Керек деген сёз, этимча, угъайлаучу эм заман формада тюбейди: Ойнагъан ачыуланыргъа керекмейди (Жом.). Ол сен айтхан затла манга керекмегендиле (К.ж.).

        Бу сёз кесине къарагъан сёзлесиз айтымда хазна тюбемейди. Ала бла бирге айтымны тюрлю-тюрлю айланч членлерини къуллукъларын толтурады: а) башчысыны: Сизге керек бизге да керекди; б) хапарчысыны: Ол болушлукъ керкледенди; в) толтуруучусуну: Алагъа керекни тюнене тапханбыз; г) айгъакълаучусуну: Окъуучулагъа керек билим бирсилеге да керекди; д) болумуну: Сизге болушлукъ керекде мен алай тёзюп олтуралмам.

        Борчлу деген сез “Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюнде” кёп магъаналы сыфатча бериледи: 1.Бир затны этерге кесине борчха санаргъа. –Быллай кюн Махайны да, Алёшну да кёллерин кётюрюрге биз борчлубуз (Ш. Х.). 2. Биреуню неда нени болса да аллында бир зат ючюн ыразылыкъ сезими болгъан. –Мен сени баланг эсем, аналыкъ хурметинги тёппемде тутаргъа борчлума (Т. Ж.). Сёзсюз, ол бу магъаналада эркин жюрютюледи.

        Белгили тюрколог К.М. Мусаев бу сёзню предикативге санайды. Ол оюмгъа терсди деген къыйынды. Белгилисича, сыфат затланы тюрлю-тюрлю шартларын белгилейди эм айтымда асламына айгъакълаучуну къуллугъун толтурады. Болсада борчлу деген сёз кесине къарагъан сёзлесиз айтымда хазна жюрютюлмейди дерчады, нек дегенде аласыз айтымны магъанасы толу ачыкъланмайды. Аны быллай айтымланы тенглешдиргенде кёребиз: Борчлу адам келеди эм Санга китапла борчлу адам келеди. Алайды да, бу сёз кесине къарагъан сёзле бла бирге айтымны тюрлю-тюрлю айланч членлерини къуллукъларын толтурады:  а) башчысыны: Сизге малла борчлу келеди; б) хапарчысыны: Ол манга китапла борчлуладанды; в) айгъакълаучусуну: Бу элде бизге мал борчлу адамла кёпдюле (Жом.); г) толтуруучусуну: Манга китапла борчлугъа тюбедим; Ол манга китапла борчлусун биле болмаз. Былайда келтирирген юлгюледе борчлу деген сёз болушлада тюрленнгенин, анга ие эм сан жалгъаула къошулгъанларын кёребиз.

        Бу сёз айтымда кёбюсюне хапарчыны къуллугъун толтурады. Этимни инфинитив формасы бла бирге уа къош хапарчы къурайды. Юлгюле: Хожа тюкенчиге бир тюмен борчлуду (Жом.). Сен да мени тапханынг кибик ёсдюрюрге борчлуса (Жом.).

        Предикативлени санына ырыс деген сёзню къошаргъа да боллукъду. Къарачай-малкъар тилде ол кёп магъаналы атха саналады. Алай бу сёз да, синтаксис жаны бла къарагъанда, кёбюсюне айтымда хапарчыны къуллугъунда келеди: Ёретинлей ашагъан ырысды (Фольк.). Атны башына ургъан ырысды (Фольк.). Кече тырнакъ кесген ырысды (Фольк.).

        Ол жангыз кесинлей бойсуннган къош айтымны баш кесеги болуп да эркин хайырланылады: Сабан бек битсе, ырысды (Фольк.). Экинди бла ахшам арасында тиксенг, ырысды(Фолькл.).  Жаз башында уугъа барсанг, ырысды (Фольк.).

           Хапарчы сёзле тилни ат  кесеклерине жууугъуракъ болгъанларына сёз жокъду. Къарачай-малкъар тил билимде ала алыкъа тынгылы тинтилмегендиле. Аланы къауумуна къайсы сёзле киргенлери, энчиликлери толу ачыкъланмагъанды.

33-чю иш. Бу айтымланы окъугъуз. Алада хапарчы сёзлени табып, магъана, морфология эм синтаксис жаны бла энчиликлерини юслеринден хапар айтыгъыз.

        1) Отну суу къуюп ёчюлтсенг, ырысды. 2) Кече тырнакъ кесген ырысды. 3) Ётмекни, гыржынны аякъ бла басхан ырысды. 4) Къаргъала жыйын болуп къычырсала, ырысды. 5) Мени атамы алтын мужурасы тасды (Къ. Къ.). 6) Биз шуёхлабыз, сёзюбюз ачыкъ болургъа керекди (Э. О.). 7) Анга менден артыкъ жукъ керекмейди (Жом.). 8) Санга не керегин биз уста билебиз. 9) Сизге керекге мында ыразы болмазлыкъ жокъду (Жом.). 10) Байкъасымны юйюнде Махай бийден келечиле болгъан хапар барды (Э. О.). 11) Жерде ненча кырдык бар эсе, кёкде да анча жулдуз барды (Жом.). 12) Агъы бар  юйде берекет да барды (Н.с.). 13) Тили барны эрлиги да барды (Н.с.) 14) Отоуда Зуладан сора киши да жокъ эди (Э. О.). 15) Малы жокъгъа айып этерча тюйюлдю (К.ж.). 16) Акъылы жокъдан адеплик излеген телиди (Жом.). 17) Саулукъ жокъда насып жокъду (Н.с.). 18) Чибини жокъну балы жокъду. 19) Къонагъы жокъну шуёху – жокъ (Н.с.).

 ЭТИМ

Этимни ангылатыу

Бирси тилледеча, къарачай-малкъар тилде да этимле тилни бек уллу энчи кесегине саналадыла. Ала ишни, халны эм д. а. к. затланы белгилеген сёзледиле.

Этимни иели эм иесиз формалары бардыла. Аны иели формалары этимни грамматика ёзегин къурайдыла. Этимни заман, туруш, айырма грамматика формалары, аспектлери бардыла, ол бетде, санда тюрленеди.

      Этимле магъана жаны бла, тюрлю-тюрлю жорукълагъа кёре, къауумлагъа юлешинедиле. Лексика магъаналарына кёре, къарачай-малкъар тилде этимни быллай къауумлары тюбейдиле:

1. Ишни кёргюзтген этимле: эшикни ач, андан ал, жер къаз, къой кют, кырдык ор д. б.

2. Къымылдауну, жюрюуню кёргюзтген этимле: юйге бар, элден кет, атха мин, таугъа атлан, жауундан къач д. б.

3. Ойлауну (оюмну) кёргюзтген этимле: жорукъну бил, хапарны ангыла, аны юсюнден сагъышлан, ишге тюшюн, игиге сана д. б.

4. Сёлешиуню этимлери: жомакъ айт, радио бла сёлеш, эгечинг бла кенгеш, аны юсюнден даулаш, анга жууапла, иш буюр д. б.

5. Ёлчемни этимлери: малланы кёбейт, тауукъланы азайт, битимлени тюрлюлерин жай д. б.

                      6. Халны этимлери: бек ауру, атны арыт, сабийни жукълат, къолну ачыт д. б.

7. Адамны къылыгъын белгилеген этимле: нёгеринге ачыулан, этген ишинге уял, бир затынга махтан, кёргенинге къууан д. б.

8. Жаны бар эм жаны жокъ затланы тауушларын кёргюзтген этимле: терезени зынгырдат, къозуну макъырт, ийнекни ёкюрт, самолётну гюрюлдет, атча кишне, бёрюча улу, арбаны дынгырдат д. б.

9. Халны этимлери: агъар, къарал, къартай, эскир д. б.

10. Сезимни этимлери: сууукъну сез, тишлени къамат, анга жарсы, жашаугъа термил, отдан къоркъ, къыйынлыкъгъа тёз, жетишимге къууан д. б.

11. Къулакъ эшитгенни, кёз кёргенни белгилеген этимле: жыргъа тынгыла, ауазны эшит, тейри къылычны кёр, кёкге къара д. б.

12. Адамны бир затха кёз къарамын кёргюзтген этимле: анга сейирсин, къоншунгу сюй, китапны жарат д. б.

13. Жашауда барлыкъны кёргюзтген этимле: шахарда жаша, мында бол, сени бла турсун д. б.

14. Табийгъат болумланы кёргюзтген этимле: эшикде боранлайды, тышында жауунсурайды; жауун жауады, кёк кюкюрейди д. б.

Этимле магъана жаны бла дагъыда ууакъ къауумлагъа юлешинирге боллукъдула, сёз ючюн, къымылдауну кёргюзтген этимлени, тюрлю-тюрлю шартлагъа кёре, былай бёлюрге боллукъду: а) жерде къымылдауну кёргюзтгенле: чап, бар, къач; б) сууда къымылдауну кёргюзтгенле: жюз, бат, къалкъ; в) хауада къымылдауну кёргюзтгенле: уч, там, акъ; г) къымылдауну амалын кёргюзтгенле: сюркел, жюрю, бауурлан, жорт; д) ёрге неда энишге барыуну кёргюзтгенле: мин, тюш, ёрле, энишгеле, эн, тигеле; е) затны къайры баргъанын кёргюзтгенле: кир, чыкъ, кел, бат, кёмюл д. а. к.                

Магъаналарыны толулукъларына кёре, этимле эки уллу къауумгъа юлешинедиле: энчи магъаналы этимле эм болушлукъчу этимле. Этимлени биринчи къауумуна кирген сёзлени кеслерини энчи лексика магъаналары болады, ала кеслери алларына айтымны членини къуллугъун толтурадыла. Алагъа быллай сёзлени санайдыла: чап, кел, сёлеш, атла, ийнакъла эм д. а. к.

Болушлукъчу этимлени энчи лексика магъаналары жокъну орунундадыла. Ала кеслери алларына айтымны членини къуллугъун толтуралмайдыла, жаланда грамматика, къарамчылыкъ, сёз къурау магъаналаны белгилеп келедиле. Быллай магъаналы сёзлени бир къаууму быладыла: эди, эсе, ишлериги келеди, окъуп чыкъ, намаз эт, от сал, эсде тут эм д. а. к.

Этимле кёчюучюле бла кёчмеучюле боладыла. Кёчюучю этимле ишни неге баргъанын, ётгенин белгилейдиле. Аланы баш энчиликлери айтымда тамамлаучу болушдагъы сёзню (туура толтуруучуну) орунун ачыудады. Ол зат (объект) магъана жаны бла кёп тюрлю болады. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: юй ишле, бичен чал, ташны жон, окъуучуну махта, таматаны сыйла, тенгизни кёр.

Кёчмеучю этимле айтымда бериучю, орунлаучу, башлаучу болушдагъы сёзлени (сёдегей толтуруучуланы) орунларын ачадыла. Ала халны, къымылдауну эм д. а. к. затланы белгилейдиле: ауру, къычыр, чап, сагъышлан, бар, мин.

Къурам жаны бла къарагъанда, этимле синтетика эм аналитика формалада жюрютюледиле. Башха тюрлю айтханда, ала бош (кюл, сейирсин, ойна, жукъла, ариула эм д.б.) эм къош (сагъыш эт, кёл сал, сыйгъа тюш, эсде къал, эсден кетер, кёз тийди, окъуп башла, окъуй тур эм д. б.) боладыла.

Этимле айтымда бир белгили формалада жюрютюледиле. Бу шартха кёре, этимни жегилиучю эм жегилмеучю тюрлюлери боладыла. Аны жегилиучю формаларына турушла саналадыла. Этимсыфат, этимча, инфинитив эм этим ат  а жегилмейдиле.

Бет жалгъаула этимни жегилиуюне себеплик этедиле, кеслери да аны бет грамматика категориясын къурайдыла. Къарачай-малкъар тилде бу категорияны белгилеген алты форма бет парадигмагъа жыйышдырыладыла. Аны бу таблицада кёрюрге боллукъду.

Этимни сан категориясы ишни ненча адам этгенлерин кёргюзтеди. Бу категория бет категория бла байламлыды. Ол затны башында келтирилген таблицада кёребиз.

Этимни аспектлери

Къарачай-малкъар тилде этимни беш аспекти (формасы) барды: хаулаучу, угъайлаучу, онглукъ (къарыулаучу), онгсузлукъ (къарыуламаучу)  эм соруучу.

1. Этимни хаулаучу формасы ишни этилгенин, этиле тургъанын, этиллигин неда халны д. а. к. затланы  белгилейди. Ол форманы къурагъан жалгъау жокъду, аны ноль [0] жалгъау кёргюзтеди. Сёз ючюн: Биз нёгерибизге тюбедик. Итим манга бек къууанды. Тамбла жауун жауарыкъды.  Жыйылыу кеч бошалгъанды.

2. Этимни угъайлаучу формасы этимни хаулаучу формасына грамматика жаны бла антонимлик этеди, ол ишни этилмегенин, этиле турмагъанын, этилмезлигин неда халны д. а. к. затланы белгилейди. Этимни угъайлаучу формасы къарачай-малкъар тилде эки мадар бла къуралады: морфология эм синтаксис мадар. Этимни угъайлаучу формасы асламына морфология мадар бла (-ма/-ме деген угъайлаучу жалгъауну болушлугъу бла) къуралады, ол этимни бусагъат, озгъан эм боллукъ заман формаларында эркин жюрютюледи. Сёз ючюн: Майданда биз нёгерибизге тюбемедик. Итим нек эсе да манга къууанмады. Бюгюн жауун жаумайды.

Этимни боллукъ заман формасында угъайлаучу жалгъауну ызындан  боллукъ заманны къурагъан  -з жалгъау келеди, сёз ючюн: Ашыкъгъан суу тенгизге жетмез. Эринчек эртте къопмаз.

Угъайлаучу жалгъау къош хапарчыны болушлукъчу кесегине къошулады:  Китапны алып кетме. Ыннагъа ол хапарны соруп ийме.

  Угъайлаучу жалгъау къош хапарчыны эки кесегине да къошулургъа болады. Ол кезиуде къош этим хапарчы хаулау магъанада жюрюйдю (келеди), сёз ючюн: Аслан сен берген чыгъарманы окъумай къоймады (окъуйду деген магъанада). Ильяс къартны саулугъун сормай кетмез (сорады деген магъанада).

    Этимни угъайлаучу формасы синтаксис мадар бла этимсыфатны боллукъ заман формасына (-лыкъ/-лик, -лукъ/-люк; -рыкъ/-рик, -рукъ/-арыкъ/-ерик, -ырыкъ/-ирик; -урукъ/-юрюк) тюйюл деген угъайлаучу кесекчик къошулуп къуралады. Бетлеучю-хапарлаучу эм санны кёргюзтген жалгъаула ол кесекчикге къошуладыла. Юлгюле: Биз нёгерибизге тюберик тюйюлбюз. Ахмат китапны келтирлик тюйюлдю. Тамбла жауун жауарыкъ тюйюлдю. Студентле шабат кюн окъурукъ тюйюлдюле.

 Этимни угъайлаучу формасы этимсыфатха жокъ деген предикатив (хапарчы) сёз къошулуп да къуралады, сёз ючюн: Мен ол хапарны анга айтырыгъым жокъду. Ол сёзге мен къошарыкъ жокъду. Сени анга зат этеригинг жокъду. Келген жокъ, кетген жокъ.     

Эсгертиу: Айтымда этимсыфат бла келген ат тюшсе, атны иелик жалгъауу этимсыфатха къошулады, сёз ючюн: Мени анга айтырыкъ затым жокъду - Мени анга айтырыгъым жокъду.                     

3. Этимни онглукъ (къарыулаучу) формасы затны ишни этерге онгу (къарыуу) болгъанын кёргюзтеди, ол этимни мурдоруна -ал/-ял жалгъау къошулуп къуралады. Жалгъауну -ал деген тюрлюсю къысыкъгъа, -ял деген тюрлюсю уа ачыкъгъа бошалгъан тамырлагъа къошулады, сёз ючюн: Жашчыкъ назмуну кёлден билалды. Ол жыйырма чакълы элни атын санаялды.

-ал жалгъау бурун -а/-е, -й жалгъауну болушлугъу бла къуралгъан этимчагъа болушлукъчу магъанада къошулуп келген ал деген этимден къуралгъанды. Кечирек ол сёз, этимча жалгъаугъа къошулуп, кесини лексика магъанасын тас этип, жалгъаугъа ётгенди. Бусагъат заманда аны алай болгъанын къыргъыз, къазах, татар тилледе кёрюрге боллукъду. Ал деген этим кесини лексика магъанасын сакълагъанды, сёз ючюн: келе алды (къыргъ.).

-ал/-ял жалгъау сингармонизмни жоругъуна бойсунмайды: бил+ал+ды, кел+ал+ды, тепсе+ял+ды.

Этимни онглукъ формасын къурагъан -ал жалгъау -п, -к, -къ тунакы къысыкълагъа бошалгъан тамырлагъа къошулгъанда, ол тунакыла кеслерини зынгырдауукъ къысыкъ нёгерлерине ётедиле, сёз ючюн:                                   тап+ды - таб+ал+ды, жек+ди - жег+ал+ды, къакъ+ды - къагъ+ал+ды.

 Эсгертиу: й-ге бошалгъан тамырлагъа -ал жалгъау къошулгъанда, й харф жалгъаугъа къошулуп (й+ал), аны  -ял деген тюрлюсюн къурайды, сёз ючюн: тюй+ал+ды - тюялды,                                                               сюй+ал+ды -  сюялды.

4. Этимни онгсузлукъ (къарыуламаучу) формасы затны ишни этерге онгу болмагъанын кёргюзтеди. Ол форма эки мадар бла къуралады: морфология эм  синтаксис мадар бла.

Онгсузлукъ форманы биринчи тюрлюсю этимни онглукъ формасын къурагъан -ал/-ял жалгъаугъа -ма/-ме угъайлаучу жалгъауну базыкъ ачыкълы тюрлюсю -ма къошулуп къуралады. Бу формадагъы этимле юч заман формада да келедиле, сёз ючюн: Оюс ишге эртте баралмады. Айшат суукъгъа тёзалмайды.  Ёгюз бу ауур арбаны тарталмаз.

 Онгсузлукъну белгилеген этимле онглукъ формадагъы боллукъ замандагъы этимсыфатха (-лыкъ/-лик) тюйюл деген угъайлаучу кесекчик неда жокъ деген предикатив сёз къошулуп къураладыла, сёз ючюн: Алим къагъытны заманында жазаллыкъ тюйюлдю. Аланы ичлеринде ингилизча окъуяллыкъ жокъду.

 Этимсыфатны бу формасына болушлукъчу этим (бол) угъайлаучу формада эм боллукъ заманда къошулуп, этимни онгсузлукъ формасы къуралады. Магъана жаны бла бу мадар бла къуралгъан онгсузлукъ форма айтымда айтылгъан ишге сёлешгенни ишеклилигин да кёргюзтеди, сёз ючюн: Асхат юйню бир жылгъа ишлеяллыкъ болмаз.

 5. Этимни соруучу формасы -мы/-ми, -му/-мю соруучу жалгъауну болушлугъу бла къуралады. Ол этимде бетлеучю-хапарлаучу жалгъауланы алларында неда аланы ызларындан келирге боладыла, сёз ючюн: барамыса? бардынгмы? соргъанмыса? сордунгму?

Къош этимледе (хапарчылада) соруучу жалгъау аланы толу магъаналы кесеклеринде неда болушлукъчу кесеклеринде келирге болады, сёз ючюн:                         кёргенми эдинг? кёрген эдингми?

Соруучу жалгъау этимни иели, иесиз формаларында да тюбейди: барыргъа - барыргъамы, барып - барыпмы, барыу - барыуму д. а. к.

Соруучу формадагъы этим айтымны ара соруулу этеди: Тахир алагъа бармаймы турады?

Этимни айырма категориясы

Айтымда ишни ким этгенин, ол ишни неге тийгенин (баргъанын, жетгенин) этимни айырма категориясы кёргюзтеди. Айырма формасы тюрленсе, этимни орунлугъу (валентносту) да тюрленеди.

Къарачай-малкъар тилде этимни беш айырмасы барды: баш айырма, къайтыучу айырма, зорлаучу айырма, араш айырма эм къысыучу айырма. Айырма жалгъаула этимни мурдоруна къошуладыла, заман, сан, бет, хапарчы жалгъаула аланы ызларындан келедиле. Этимни бир айырма формасына экинчи айырма форманы жалгъауун къошаргъа болады. Эки тюрлю айырма жалгъауу болгъан этимни морфология жаны бла тинтгенде, аны айырмасын артда къошулгъан айырма жалгъаугъа кёре белгилейдиле, сёз ючюн:  Жашчыкъла тёшде чабышадыла (араш айырма). Устаз жашчыкъланы тёшде чабышдырады (къысыучу айырма).

Баш айырмада этими болгъан айтымда баш болушдагъы сёз ишни иесин (субъектни) кёргюзтеди. Этимни баш айырма формасын къурагъан энчи жалгъау жокъду. Къарачай-малкъар тилде битеу этимле баш айырмададыла. Этимни башха айырма формалары баш айырма формадан къураладыла. Кёчюучю, кёчмеучю этимле да баш айырмададыла. Сёз ючюн, Аслан шахаргъа барады. Аслан сени жыкъды.

Баш айырманы формасына айырма магъаналарын тас этген айырма жалгъаулары болгъан этимле да саналадыла, сёз ючюн: келтир, сёлеш, юйрен, юйрет, жыгъыш, уруш, кетер.

Къайтыучу айырманы формасында этимле ишни этген адамны кесине къайтханын кёргюзтедиле, аны формасы -н, -ын/-ин, -ун/-юн, -л,        -ыл/-ил, -ул/-юл жалгъауланы болушлукълары бла къуралады, сёз ючюн:              Аслан    жыгъылды. Къыз  жууунду. Отоу жасалады. Студент                          окъуугъа берилди. Марзият хунагъа къысылды. Ол жабыугъа чулгъанды.

Къайтыучу айырмадагъы этими болгъан айтымда ишни ким этгени – субъект – белгили болады. Бу айырманы формасы кёчюучю эм кёчмеучю этимледен да къуралады:  Аслан ырысхыгъа боялды.  Аслан анга алданды. 

Зорлаучу айырмадагъы этими болгъан айтымда ишни ким этгени (субъект) белгисизди, аны атын айтымгъа кийирирге да онг жокъду. Баш болушдагъы сёз объектни - ишни неге тийгенин – кёргюзтеди. Зорлаучу айырманы формасы -л, -ыл/-ил, -ул/-юл, -н, -ын/-ин, -ун/-юн жалгъауланы болушлукълары бла къуралады, сёз ючюн: Радиода аны юсюнден толу хапар айтылгъанды. Элге бу жол бла барылады. Повестьде уруш жылланы юсюнден хапарланады. Поэма терк жазылды. Къагъыт заманында жиберилди. Китапла тюкенден алыннгандыла. Къызладан эм ариугъа Айшат сайланды. Эшик терк ачылды. Ол хапар терк унутулду.

Зорлаучу айырманы формасын кёчюучю эм кёмеучю этимледен да къураргъа боллукъду. Кёчюучю этимле бу айырмада кёчмеучюле боладыла.

Араш айырмадагъы этими болгъан айтымда ишни эки неда андан аслам адам бирден, бир жолгъа этгенлери кёрюнеди. Араш айырманы формасы -ш, -ыш/-иш, -уш/-юш жалгъауну болушлугъу бла къуралады, сёз ючюн: Сабийле  тёшде чабышадыла.Ала суугъа секиришедиле.Къонакъла бир бирлери бла  къучакълашадыла.

Этимни къысыучу (къатланыучу) айырма формасы магъана жаны бла ишни биреу биреуге этдиргенин кёргюзтеди. Къысыучу айырмада этимни орунлугъу (валентносту) ёседи, аны формасы    -дыр/ -дир, -дур/ -дюр, -тыр/-тир; -т; -гъыз/-гиз, -гъуз/-гюз; -ар/ -ер, -ыр/ -ир, -ур/ -юр жалгъауланы болушлукълары бла къуралады. Жалгъауланы тюрлюлери сёзлени тамырларыны ахырларыны фонетика энчиликлерине кёре къошуладыла, сёз ючюн, ачыкъ тауушха бошалгъан тамырлагъа –т жалгъау (аша+т), -р тауушха бошалгъан тамырлагъа -гъыз (тур+гъуз) д. а. к.

Къарачай-малкъар тилде къысыучу айырманы -т жалгъауу башда айтылгъан бирси жалгъауланы ызларындан келирге да болады, ол заманда къысыучу айырма къатланып келеди, сёз ючюн: чап+дыр+т, кир+гиз+т, ич+ир+т, къач+ыр+т.

Къарачай-малкъар тилде -дыр/-дир жалгъау да, -т жалгъауну ызындан келип, къысыучу айырманы къатлап келирге болады, сёз ючюн: къач+ыр+т+дыр, кир+гиз+т+дир, аша+т+дыр, кетер+т+дир.

Къысыучу айырманы къурагъан жалгъауланы къайтыучу эм араш айырма формаладагъы этимлеге къошаргъа болады. Ол кезиуде этимни айырма формасы ахырында къошулгъан айырма жалгъаугъа кёре белгиленеди, сёз ючюн: Устаз окъуучуланы чабыш+дырады. Аслан сени жыгъыл+тды. Анасы сабийин жууун+дурду.

Кёчмеучю этимле къысыучу айырманы формасында кёчюучюлеге ётедиле, сёзню айтымда тамамлаучу болушну формасына салынырын излейдиле, сёз ючюн: Жашчыкъ тюкеннге чапды - кёчмеучю этим. Анасы жашчыкъны  тюкеннге чапдырды - кёчюучю этим.

Къысыучу айырманы формасындан зорлаучу айырманы формасын къураргъа боллукъду, сёз ючюн: Элге хапар Асландан айт+дыр+ыл+ды. Юй терк ишле+т+ил+ди.

Къарачай-малкъар тилде этимни айырма формаларыны хаулаучу/ угъайлаучу, онглукъ/онгсузлукъ, соруучу аспектлери барды, сёз ючюн:                                                 Устаз окъуучулагъа жорукъну терк ангылатды (хаулаучу). Устаз окъуучулагъа жорукъну терк ангылатмады (угъайлаучу). Устаз окъуучулагъа жорукъну терк  ангылаталды (онглукъ). Устаз окъуучулагъа жорукъну терк ангылаталмады (онгсузлукъ). Устаз окъуучулагъа жорукъну терк ангылатдымы? (соруучу).

        Айырма формаладан этимни иесиз формалары да къураладыла: а) этимсыфатдан: окъут+хан, чабыш+ыучу, бардыр+лыкъ; б) этимчадан:  окъут+а, чабыш+ып, бардыр+гъанлай; в) этим атдан: окъут+уу, чабыш+ыу, бардыр+ыу; г) инфинитивден: окъут+ургъа, чабыш+ыргъа,                                                       бардыр+ыргъа.

        Къарачай-малкъар тилде битеу айырма формалада жюрютюлген этимле бек аздыла.

Этимни туруш категориясы

Айтымда сёлешген адамны кесини айтхан затына кёз къарамын айтымны баш шартларындан бири - къарамчылыкъ кёргюзтеди. Къарачай-малкъар тилде къарамчылыкъ къарамчы сёзле бла (лексика мадар: баям, мен айтханнга кёре) эм этимлени туруш формалары бла (грамматика мадар бла) бериледи.

         Этимни турушлары тёртдюле: туура туруш, шарт туруш, буйрукъчу туруш эм ыразычы туруш.

Туура туруш

Туура турушдагъы этимле айтымда жашауда этиле тургъан, этилип бошалгъан неда этиллик ишни (хаулаучу, угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ, соруучу формалада) кёргюзтедиле. Аны себепли туура турушну юч заман формасы барды: бусагъат заман, озгъан заман эм боллукъ заман. Заман формаланы жалгъаула кёргюзтедиле. Туура турушдагъы этимлени заман категорияларындан тышында бет эм сан категориялары да барды.

        Этимни заман категориясы ишни сёлешген (айтылгъан) заман бла байламлы кёргюзтеди. Этимде заман жалгъауну ызындан бетлеучю-хапарлаучу жалгъау келеди.

Этимни бусагъат заманы

Этимни бусагъат заман формасы айтымда айтылгъан ишни этиле тургъанын кёргюзтеди.

        Этимни бусагъат заманы эки тюрлю жалгъауну болушлугъу бла къуралады.

1. -а/-е, -й жалгъау бла. Къысыкъгъа бошалгъан тамырлагъа, сингармонизмни жоругъуна кёре, -а/-е, ачыкъгъа бошалгъан тамырлагъа уа      -й жалгъау къошулады, сёз ючюн: Аслийжан университетге барады. Аслан агъачдан келеди. Студентле иги окъуйдула.

        Бу жалгъауну болушлугъу бла къуралгъан бусагъат заман форма ишни сёлешген заманда этиле тургъанын кёргюзтеди.

        Кёплюк сан                                                       Бирлик сан

1-чи бет: [мен] жаз+а+ма                                        [биз] жаз+а+быз

                          бил+е+ме                                                       бил+е+биз

                          окъу+й+ма                                                окъу+й+буз

 2-чи бет: [сен] жаз+а+са                                          [сиз] жаз+а+сыз

                           бил+е+се                                                   бил+е+сиз

                           окъу+й+са                                                 окъу+й+суз

  3-чю бет: [ол] жаз+а+ды                                        [ала] жаз+а+ды+ла

                           бил+е+ди                                                  бил+е+ди+ле

                           окъу+й+ду                                                окъу+й+ду+ла

 2. Къайтарылып этилип тургъан ишни -ыучу/-иучю, -уучу/-юучю жалгъау кёргюзтеди, сёз ючюн: Биз библиотекагъа терк-терк барыучубуз. Идрисни нёгерлери бизге къонакъгъа келиучюдюле.

        Этимни бусагъат заманы аналитика (къош) мадар бла къуралыргъа да болады: ишни кёргюзтген толу магъаналы этимни этимча формасына (-а,-е,-й; -п, -ып/-ип, -уп/-юп; -гъанлай/-генлей) болушлукъчу этим бусагъат заман формада бетлеучю-хапарлаучу жалгъауу бла къошулуп, сёз ючюн:        Окъуучула библиотекагъа бара (барып, баргъанлай) турадыла (туруучудула).

Этимни угъайлаучу формасындан (-ма/-ме) бусагъат заман -й эм              -учу/-учю жалгъауланы болушлукълары бла къуралады: Ол библиотекагъа бармаучуду. Ол бизге келмеучюдю.        

Этимни соруучу формасын къурагъан -мы/-ми, -му/-мю жалгъау бусагъат заманны жалгъаууну ызындан келеди: Сен китап окъуймуса? Ол назмуланы кёлден юйрениучюмюдю?

Къарачай-малкъар тилде этимни бусагъат заман формасы быллай заман магъаналаны кёргюзтеди:

1. Ишни керти да бу кезиуде этиле тургъанын: Устаз дерс береди. Устаз дерс бере турады.

2. Ишни хар заманда да этилип тургъанын: Эгечим институтда окъугъанлай турады.

Этимни озгъан заманы

Этимни озгъан заманы сёлешген кезиуде ишни этилгенин, этилип бошалгъанын кёргюзтеди. Озгъан замандагъы этимле ишни бусагъатда этилип бошалгъанын, белгисиз озгъан эм эртте озгъан заманда этилгенин белгилейдиле.

1. Ишни бусагъатда этилип бошалгъанын кёргюзтген озгъан заман этимни мурдоруна -ды/-ди, -ду/-дю хапарчы жалгъау эм къысхартылгъан бет жалгъаула (3-чю бетни кёплюк санында уа кёплюк санны жалгъауу -ла/-ле) къошулуп къуралады, сёз ючюн:

Бирлик сан                                                                      Кёплюк сан

  1-чи бет [мен] жаз+ды+м                                      [биз] жаз+ды+къ

                           бил+ди+м                                                бил+ди+к

                           окъу+ду+м                                               окъу+ду+къ

                           кёр+дю+м                                                кёр+дю+к

2-чи бет [сен]   жаз+ды+нг                                       [сиз] жаз+ды+гъыз

                           бил+ди+нг                                                бил+ди+гиз

                           окъу+ду+нг                                               окъу+ду+гъуз

                           кёр+дю+нг                                                кёр+дю+гюз

3-чю бет [ол]    жаз+ды                                             [ала] жаз+ды+ла

                           бил+ди                                                      бил+ди+ле

                           окъу+ду                                                    окъу+ду+ла

                           кёр+дю                                                      кёр+дю+ле

Озгъан заманны бу тюрлюсюн этимни угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ формаларындан къураргъа болады. Аны былай кёргюзтюрге боллукъду:

               Бирлик сан                                                Кёплюк сан 1-чи бет

[мен] ал+ма+ды+м                                 [биз] ал+ма+ды+къ                      ал+ал+ды+м                                            ал+ал+ды+къ                        ал+ал+ма+ды+м                                     ал+ал+ма+ды+къ

2-чи бет

         [сен]  ал+ма+ды+нг                               [сиз] ал+ма+ды+гъыз

                   ал+ал+ды+нг                                          ал+ал+ды+гъыз

                   ал+ал+ма+ды+нг                                   ал+ал+ма+ды+гъыз    

3-чю бет

         [ол]    ал+ма+ды                                         [ала] ал+ма+ды+ла

                    ал+ал+ды                                                  ал+ал+ды+ла

                    ал+ал+ма+ды                                           ал+ал+ма+ды+ла

Этимни соруучу фомасын къурагъан -мы/-ми, -му/-мю жалгъау бетлеучю-хапарлаучу жалгъауладан сора келеди: алдынг+мы? алмадынг+мы? алалдынг+мы? алалмадынг+мы?        

 2. Этимни белгисиз озгъан заманы (неда узайгъан заманы) сёлешген кезиуде иш этилип бошагъанлы къаллай болса да бир заман ётгенин кёргюзтеди.

Бу заман форма этимни мурдоруна (-гъан/-ген, -хан, -нган/-нген жалгъаугъа) бетлеучю-хапарлаучу жалгъаула къошулуп къуралады. Базыкъ ачыкълы тамырлагъа - -ген, тунакы къысыкълагъа (к, къ-дан къалгъанлагъа) бошалгъан базыкъ ачыкълы тамырлагъа -  -хан, н/нг-гъа бошалгъан  тамырлагъа -  -нган/-нген жалгъау къошулуп къуралады:

Бирлик сан                                               Кёплюк сан

1-чи бет

 [мен] бар+гъан+ма                              [биз]  бар+гъан+быз

           кел+ген+ме                                           кел+ген+биз

           тап+хан+ма                                           тап+хан+быз

           къууан+нган+ма                                   къууан+нган+быз

         женг+нген+ме                                      женг+нген+биз

2-чи бет

 [сен] бар+гъан+са                                [сиз] бар+гъан+сыз

          кел+ген+се                                            кел+ген+сиз

          тап+хан+са                                            тап+хан+сыз

          къууан+нган+са                                    къууан+нган+сыз

          женг+нген+се                                        женг+нген+сиз

3-чю бет

 [ол] бар+гъан+ды                    [ала] бар+гъан+ды+ла                                     кел+ген+ди                               кел+ген+ди+ле

        тап+хан+ды                          тап+хан+ды+ла        къууан+нган+ды                       къууан+нган+ды+ла        женг+нген+ди                           женг+нген+ди+ле

Этимни угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ формаларын къурагъан жалгъаула -гъан/-ген жалгъаудан алгъа келедиле:

Бирлик сан

1-чи бет

 [мен]   барма+гъанма            барал+гъанма          баралма+гъанма

             келме+ген+ме            келал+гъанма          келалма+гъанма

             тапма+гъан+ма          табал+гъан+ма        табалма+гъанма

             къууанма+гъан+ма    къууанал+гъанма    къууанал+магъанма

             женгме+ген+ме          женгал+гъанма       женгалма+гъанма

2-чи бет

 [сен]    бармагъанса                баралгъанса          баралмагъанса

              келмегенсе                  келалгъанса          келалмагъанса

              тапмагъанса                табалгъанса          табалмагъанса

              къууанмагъанса          къууаналгъанса   къууаналмагъанса

              женгмегенсе                женгалгъанса      женгалмагъанса

3-чю бет

[ол]       бармагъанды                баралгъанды          баралмагъанды

              келмегенди                  келалгъанды           келалмагъанды

              тапмагъанды               табалгъанды           табалмагъанды

              къууанмагъанды         къууаналгъанды     къууаналмагъанды

Кёплюк сан

1-чи бет

 [биз]       бармагъанбыз          баралгъанбыз          баралмагъанбыз

                 келмегенбиз            келалгъанбыз          келалмагъанбыз

                 тапмагъанбыз         табалгъанбыз          табалмагъанбыз  

                 къууанмагъанбыз   къууаналгъанбыз    къууаналмагъанбыз

                 женгнгенбиз           женгалгъанбыз        женгалмагъанбыз    

2-чи бет

 [сиз] бармагъансыз             баралгъансыз            баралмагъансыз

          келмегенсиз                келалгъансыз            келалмагъансыз

          тапмагъансыз             табалгъансыз            табалмагъансыз

          къууанмагъансыз       къууаналгъансыз      къууаналмагъансыз  

          женгмегенсиз             женгалгъансыз          женгалмагъансыз

3-чю бет

 [ала] бармагъандыла          баралгъандыла         баралмагъандыла

          келмегендиле             келалгъандыла         келалмагъандыла

          тапмагъандыла          табалгъандыла         табалмагъандыла

          къууанмагъандыла    къууаналгъандыла   къууаналмагъандыла

          женгмегендиле          женгалгъандыла       женгалмагъандыла    

Этимни тамамланмагъан озгъан заман формасы -а/-е, -й жалгъау бла къуралгъан этимча формагъа эди деген болушлукъчу этим къысхартылгъан бетлеучю жалгъаула бла къошулуп къуралады. Магъана жаны бла этимле бошалмагъан ишни кёргюзтедиле.

                Бирлик сан                                                           Кёплюк сан     

1-чи бет   жаза эдим                                                                жаза эдик

                 кёре эдим                                                                кёре эдик

                 окъуй эдим                                                              окъуй эдик

2-чи бет   жаза эдинг                                                            жаза эдигиз

                 кёре эдинг                                                             кёре эдигиз

                 окъуй эдинг                                                          окъуй эдигиз

 3-чю бет  жаза эди                                                               жаза эдиле

                  кёре эди                                                               кёре эдиле

                  окъуй эди                                                             окъуй эдиле

Этимни угъайлаучу, онглукъ эм онгсузлукъ формаларын къурагъан жалгъаула этимча формада келген этимге къошуладыла: жазмай эдим, жазала эдим, жазалмай эдим.

Соруучу форманы къурагъан -мы/-ми жалгъау этимча формагъа да, болушлукъчу этимге да къошулургъа болады: жазамы эдинг? - жаза эдингми?; кёреми эдинг? -  кёре эдингми?; окъуйму эдинг?- окъуй эдингми?

Этимни эртте озгъан заман формасы -гъан/-ген, -хан, -нган/-нген жалгъау бла къуралгъан этимни формасына (этимсыфатны озгъан заман формасына) эди деген болушлукъчу этим бет жалгъаула бла къошулуп къуралады. Магъана жаны бла эртте озгъан  заман (ётген) бошалгъан ишни кёргюзтеди.

   Бирлик сан                                                    Кёплюк сан

1-чи бет баргъан эдим                                                  баргъан эдик

               келген эдим                                                    келген эдик

               тапхан эдим                                                    тапхан эдик

               къууаннган эдим                                            къууаннган эдик

               женгнген эдим                                                женгнген эдик

2-чи бет баргъан эдинг                                               баргъан эдигиз

               келген эдинг                                                 келген эдигиз

               тапхан эдинг                                                 тапхан эдигиз

               къууаннган эдинг                                         къууаннган эдигиз

               женгнген эдинг                                             женгнген эдигиз

3-чю бет баргъан эди                                                баргъан эдиле

                келген эди                                                  келген эдиле

                тапхан эди                                                  тапхан эдиле

                къууаннган эди                                          къууаннган эдиле

                женгнген эди                                              женгнген эдиле

Этимни эртте озгъан заман формасында угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ формаланы жалгъаулары -гъан/-ген жалгъауну аллында келедиле, сёз ючюн: бармагъан эдим, баралгъан эдим, баралмагъан эдим. Соруучу форманы -мы/-ми жалгъауу эки кесегине къошулургъа да болады, сёз ючюн: баргъанмы эдинг? баргъан эдингми?

Этимни озгъан болумчу заман формасы -п/-ып/-ип, -уп/-юп жалгъау бла къуралгъан этимчагъа эди деген болушлукъчу этим бет жалгъаула бла къошулуп къуралады. Магъана жаны бла ишни озгъан заманда болумун кёргюзтеди. Сёз ючюн:

    Бирлик сан                                           Кёплюк сан

1-чи бет   жукълап эдим                                      жукълап эдик

                 кетип эдим                                           кетип эдик

2-чи бет  жукълап эдинг                                       жукълап эдигиз

                кетип эдинг                                            кетип эдигиз

3-чю бет   жукълап эди                                        жукълап эдиле

                  кетип эди                                             кетип эдиле

Этимни бу заман формасыны онглукъ, онгсузлукъ формалары жокъду. Угъайлаучу форма тюйюл  деген угъайлаучу кесекчикни болушлугъу бла къуралады, ол этимча форманы бла болушлукъчу этимни араларында келеди, сёз ючюн:

                  Бирлик сан                                                      Кёплюк сан

1-чи бет жукълап тюйюл эдим                                      + эдик

               кетип тюйюл эдим

2-чи бет жукълап тюйюл эдинг                                    +эдигиз

               кетип тюйюл эдинг  

3-чю бет жукълап тюйюл эди                                     +эдиле

                кетип тюйюл эди

Этимни соруучу формасын къурагъан -мы/-ми жалгъау этимча формагъа да, болушлукъчу этимге да къошулургъа боллукъду, сёз ючюн:

     Бирлик сан                                                    Кёплюк сан

1-чи бет жукълапмы эдим?                                   жукълапмы эдик?

               жукълап эдим+ми?                                 жукълап эдик+ми?          

     кетипми эдим?                                        кетипми эдик?

     кетип эдимми?                                        кетип эдикми?

2-чи бет жукълапмы эдинг                                   жукълапмы эдигиз?

               жукълап эдингми?                                  жукълап эдигизми?

     кетипми эдинг?                                       кетипми эдигиз?

               кетип эдингми?                                        кетип эдигизми?

3-чю бет жукълапмы эди?                                     жукълапмы эдиле?

 жукълап эдими?                                                     жукълап эдилеми?

Магъана жаны бла башда айтылгъан озгъан заман форма ишни озгъан заманда болумун кёргюзтеди.

Озгъан къайтарылгъан заман формада этимле ишни кезиуден-кезиуге къайтарылып этилип тургъанын кёргюзтедиле. Озгъан къайтарылгъан заманны формасы  этимсыфатны -ыучу/-иучю,  -уучу/-юучю формасына эди деген болушлукъчу этим бетлеучю-хапарлаучу жалгъаулары бла къошулуп къуралады. Сёз ючюн:

   Бирлик сан                                             Кёплюк сан

1-чи бет окъуучу эдим                                          окъуучу эдик

               тепсеучю эдим                                        тепсеучю эдик

               жазыучу эдим                                         жазыучу эдик

               келиучю эдим                                         келиучю эдик

               бугъуучу эдим                                        бугъуучу эдик

               кюлюучю эдим                                       кюлюучю эдик

2-чи бет окъуучу эдинг                                       окъуучу эдигиз

               тепсеучю эдинг                                     тепсеучю эдигиз

               жазыучу эдинг                                       жазыучу эдигиз

               келиучю эдинг                                       келиучю эдигиз

               бугъуучу эдинг                                      бугъуучу эдигиз

               кюлюучю эдинг                                     кюлюучю эдигиз

3-чю бет окъуучу эди                                            окъуучу эдиле

                тепсеучю эди                                          тепсеучю эдиле

                жазыучу эди                                           жазыучу эдиле

                келиучю эди                                           келиучю эдиле

                бугъуучу эди                                          бугъуучу эдиле

      кюлюучю эди                                         кюлюучю эдиле

Этимни озгъан къайтарылгъан заман формасы этимни угъайлаучу, къарыулаучу, къарыуламаучу формаларындан да къуралады, аны соруучу формалары да бардыла. Аны алайлыгъын бу таблицада кёрюрге боллукъду.

Эсгертиу: Къарачайда озгъан къайтарылгъан заманны  -ыучу + эди  деген тюрлюсюнден сора да -ыучан/-иучен, -уучан/-юучен + эди деген тюрлюсю жюрюйдю, сёз ючюн: барыучан эдинг, келиучен эдинг.

Этимни боллукъ заманы

Этимни боллукъ заман формасы сёлешген заман бла байламлы энди келлик заманда этиллик ишни кёргюзтеди. Къарачай-малкъар тилде ол эки тюрлю къуралады:

1. Боллукъ заманны биринчи тюрлюсю ачыкъгъа бошалгъан тамырлагъа  -р, къысыкъгъа бошалгъан тамырлагъа  -ар/-ер, -ыр/-ир, -ур/-юр  жалгъау бетлеучю-хапарлаучу жалгъаула бла (3-чю бетде кёплюк санда уа – кёплюк санны жалгъауу -ла/-ле) къошулуп къуралады, сёз ючюн:

                Бирлик сан                                                          Кёплюк сан

1-чи бет окъурма                                                                  окъурбуз

               чабарма                                                                   чабарбыз

               кетерме                                                                   кетербиз

               алырма                                                                    алырбыз

               келирме                                                                   келирбиз

               турурма                                                                   турурбуз

               кёрюрме                                                                  кёрюрбюз

2-чи бет окъурса                                                                    окъурсуз

               чабарса                                                                    чабарсыз

               кетерсе                                                                     кетерсиз

               алырса                                                                      алырсыз

               келирсе                                                                     келирсиз

               турурса                                                                     турурсуз

               кёрюрсе                                                                    кёрюрсюз

3-чю бет  окъур                                                                       окъурла

                 чабар                                                                        чабарла      

                 кетер                                                                        кетерле

                 алыр                                                                         алырла

                 келир                                                                        келирле

                 турур                                                                        турурла

                 кёрюр                                                                        кёрюрле

Эсгертиу: Сёзню тамыры й-ге бошалса, -ар/-ер жалгъау, й тюшюп, -яр/-ер деп тюрленеди, сёз ючюн: той+ар= тояр, сюй+ер= сюер.

Этимни угъайлаучу эм онгсузлукъ формаларындан (-ма/-ме,    -алма/-ялма) боллукъ заманны биринчи тюрлюсю -з жалгъауну болушлугъу бла къуралады, сёз ючюн:

         Бирлик сан                          Кёплюк сан

1-чи бет      окъумазма                            окъумазбыз

2-чи бет      окъумазса                             окъумазсыз

3-чю бет     окъумаз                                 окъумазла

1-чи бет      окъуялмазма                        окъуялмазбыз

2-чи бет      окъуялмазса                         окъуялмазсыз

3-чю бет     окъуялмаз                             окъуялмазла

Этимни онглукъ формасындан да башда айтылгъан заман форманы къураргъа боллукъду. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз:

Бирлик сан                        Кёплюк сан

1-чи бет  чабалырма                     чабалырбыз                    

2-чи бет  чабалырса                      чабалырсыз                  

3-чю бет чабалыр                          чабалырла

Соруучу форманы къурагъан жалгъау (-мы/-ми) бу заман формада бетлеучю жалгъауну аллында неда аны ызындан келирге да болады:

            Бирлик сан                                 Кёплюк сан        

1-чи бет    чабармамы?                                       чабарбызмы?

2-чи бет    чабармыса?                                        чабарсызмы?

                                                                              чабармысыз?

3-чю бет   чабармы?                                            чабарламы?

Магъана жаны бла боллукъ заманны биринчи тюрлюсю къачан эсе да бир заманда этиллик ишни кёргюзтеди, алай ишни кертида этилирин/этилмезин (тамамланырыгъын/ тамамланмазлыгъын) толу ачыкъламайды.

Боллукъ заманны экинчи тюрлюсю эки тюрлю жалгъауну болушлугъу бла къуралады:

1. -лыкъ/-лик, -лукъ/-люк;
2. -рыкъ/-рик, -рукъ/-рюк, -арыкъ/-ерик, -урукъ/-юрюк,  -ырыкъ/-ирик.

-л, -р сонорлу къысыкълагъа бошалгъан этимлени мурдорларына              -лыкъ/-лик жалгъау бет жалгъаула бла къошулады:

     Бирлик сан                                           Кёплюк сан    

1-чи бет  барлыкъма                                                барлыкъбыз

                келликме                                                   келликбиз

                турлукъма                                                 турлукъбуз

                кёрлюкме                                                   кёрлюкбюз

2-чи бет  барлыкъса                                                 барлыкъсыз

                келликсе                                                   келликсиз

                турлукъса                                                 турлукъсуз

                кёрлюксе                                                   кёрлюксюз

3-чю бет  барлыкъды                                                барлыкъдыла

                 келликди                                                   келликдиле

                 турлукъду                                                 турлукъдула        

                 кёрлюкдю                                                 кёрлюкдюле  

Этимни боллукъ заманыны экинчи тюрлюсюн къурагъан  -рыкъ/-рик,      -арыкъ/-ерик жалгъау этимни боллукъ заманны биринчи тюрлюсюн къурагъан -ыр/-ир жалгъаугъа -лыкъ/-лик жалгъау къошулуп къуралгъанды, алай къош жалгъаудан л тюшген этеди. Ачыкъгъа бошалгъан этимге жалгъауну -рыкъ/-рик тюрлюсю, къысыкъгъа бошалгъан этимлеге -арыкъ/-ерик тюрлюсю къошулады:

     Бирлик сан                                                Кёплюк сан

1-чи бет жашарыкъма                                            жашарыкъбыз

               тепсерикме                                               тепсерикбиз

               окъурукъма                                               окъурукъбуз

               жюрюрюкме                                             жюрюрюкбюз

               жазарыкъма                                              жазарыкъбыз

               кетерикме                                                  кетерикбиз

               ашыгъырыкъма                                         ашыгъырыкъбыз

               юйренирикме                                            юйренирикбиз

               жууунурукъма                                           жууунурукъбуз

               кёрюнюрюкме                                           кёрюнюрюкбюз

Боллукъ заманны экинчи тюрлюсю магъана жаны бла ишни келир заманда кертида этиллигин, анга ийнаныулукъну кёргюзтеди. Боллукъ заманны бу тюрлюсюню угъайлаучу эм онгсузлукъ формалары башда айтылгъан жалгъаула бла къуралгъан боллукъ замандагъы этимсыфат формагъа тюйюл  деген угъайлаучу кесекчикге бет жалгъаула къошулуп къуралады. Магъана жаны бла этимле келир заманда ишни кертида этилмезлигин белгилейдиле. Юлгюле: барлыкъ тюйюлме, барлыкъ тюйюлбюз, барлыкъ тюйюлсе, барлыкъ тюйюлсюз, барлыкъ тюйюлдю, барлыкъ тюйюлдюле.

Буйрукъчу туруш

Буйрукъчу турушдагъы этимле буйрукъну, тилекни кёргюзтедиле. Бу турушдагъы этимлени заманны белгилеген жалгъаулары болмайдыла. Болсада ала кёргюзтген иш боллукъ заман бла байламлыды, кеслери да ишни энди тамамланырыгъын излейдиле.

Буйрукъчу турушну кесини энчи парадигмасы барды. Ол парадигмагъа къарачай-малкъар тилни тинтген алимле 2-чи эм 3-чю бетдеги жангызлыкъ эм кёплюк сандагъы этимлени санайдыла. Ол затны бу таблицада кёрюрге боллукъду.

Буйрукъчу турушну тилекчи формасы барды, ол этимге -чы/-чи, -чу/-чю жалгъау къошулуп къуралады, сёз ючюн: Барчы, эшикни ач. 

        Тилекчи жалгъау (-чы/-чи) 2-чи бетде кёплюк санда этимни бет жалгъаууну аллында келеди, сёз ючюн: Аны бери бир къайтарчыгъыз!

        Буйрукъну, тилекни къарачай-малкъар тилде этимге -са/-се жалгъаугъа къысхартылгъан бет жалгъау эм а кесекчик къошуп кёргюзтюрге болады, сёз ючюн: Ыннагъа болушсанг а. Китап окъусанг а.

Шарт туруш

Шарт турушдагъы этимле бойсуннган къош айтымланы бойсуннган кесеклеринде баш айтымда айтылгъан ишни этилир сылтауун белгилейдиле, асламысында боллукъ заман бла байламлыдыла. Шарт турушну формасы          -са/-се жалгъауну болушлугъу бла къуралады. Сёз ючюн: Тамбла жауун жауса, шахаргъа барлыкъ тюйюлме.

Шарт турушну формасына 1-чи эм 2-чи бетледе къысхартылгъан бет жалгъаула къошуладыла, сёз ючюн: Бу китапны окъусам, санга берирме. Бу китапны окъусанг, манга берирсе.

3-чю бетде кёплюк санда -са/-се жалгъаугъа кёплюк санны жалгъауу -ла/-ле къошулады, юлгюге: Ала бу китапны окъусала, бизге берликдиле.

Этимни къош формасында шарт турушну жалгъауу болушлукъчу этимге неда толу магъанасы болмагъан э этимге къошулады (эсе кесекчик), сёз ючюн: Жауун былай жаууп турса, битимлеге заран боллукъду. Сен аны билмей эсенг, не этейим?

Шарт турушну формасы этимни угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ формаларындан да къуралады, сёз ючюн: кёрмесе, кёралса, кёралмаса.

Ыразычы туруш

Ыразычы турушну формасы адамны бир ишни этерге ыразалыгъын, итинмеклигин неда алгъыш/къаргъыш этилгенни кёргюзтеди, сёз ючюн: Ахшыладан юлгю алайыкъ! Сен кёп жашагъын!

Ыразычы турушну формасы быллай жалгъауланы болушлукълары бла къуралады:

1. 1-чи бетде жангызлыкъ эм кёплюк санлада этимни мурдоруна -й/,  -ай/-ей жалгъаугъа къысхартылгъан бет жалгъау къошулуп, сёз ючюн: барай+ым – барай+ыкъ, келей+им – келей+ик, окъуй+ум -  окъу+юкъ,                 тепсей+им – тепсей+ик,жюрюй+ юм -  жюрюй+юк, солуй+ум – солу+юкъ.

2. 2-чи бетде этимни мурдоруна -гъын/-гин, -гъун/-гюн жалгъау къошулуп, сёз ючюн: Сен уллу насып сынагъын.Кёп ахшылыкълагъа тюбегин.

           Соруучу алмашла бла этимни бу формалары магъана жаны бла адамны дагъыда ишни андан ары бардырыргъа ыразылыгъын неда амалсыз болгъанын, не этерге билмегенин кёргюзтедиле, сёз ючюн: Не жырлайым? Не этейим? Къайры баргъын?

3. 1-чи, 2-чи, 3-чю бетледе этимни мурдоруна -гъай/-гей жалгъаугъа эди деген болушлукъчу этим эм къысхартылгъан бет жалгъаула къошулуп.

Ыразычы турушдагъы этимле магъана жаны бла боллукъ заманны белгилейдиле. Этимни бу туруш формасына тилекчи -чы/-чи жалгъауну къошаргъа болады; ол заманда этимни ыразылыкъ магъанасы кючленеди, сёз ючюн: Юйге кетейимчи. Бираз солуюкъчу. 

34-чю иш. Айтымланы окъугъуз. Алада тюбеген этимлени магъана жаны бла къауумлагъа юлешип жазыгъыз.



1. Журналистикагъа жолум алай бла башланнганды. 2) Юйге берилген дерслени Магометге окъутама. 3) Аш жетишмей, колхозну бек кёп малы къырылгъанын да унутмагъанма. 4) Алай ким эсе да зикир айтып башлады да, барыбыз да анга къошулдукъ. 5) Алыкъа къыз сыфаты тюрленмеген анамы, кёз кёре, мангылайы, кёз тюплери да жыйырылгъанча кёрюндюле манга. 6) Анам къагъытны Магометге узатды. 7) Окъугъан да этигиз, бизни жерлерибизде ишлерге ла юйренигиз. 8) Таулуланы артха къайтарадыла деген хапар жайылды элде. 9) Ахмат акъсакъал олтургъан жеринден ёрге кётюрюлдю. 10) Ахмат шешаны тюбюне къол аязы бла къатылып, буштугъун чартлатды. 11) Ахматха кишилигими кёргюзтдюм.12) Ала окъууларын андан ары ёсдюрюрге керекдиле. 13) Тракторуму тохтатдым да, барып, саламлашдым. 14) Кёз къыйырлары бла мени таба къарап, шыбырдашып, кюлмюш этген сабийлени да эслейме (Шауаланы Хасандан).



1) Адамланы сакъалларына, жылларына къарап, кесими кёп алдатханма. 2) Алим Ибрайны сёзюн бёлдюрдю. 3) Былайда мени орунума бир тиширыу табылыр эди. 4) Врачла, дарманла жетише болурламы 5) Къачда чибинлени къырылыр заманлары жетсе, басыныучудула алай. 6) Къарыуунга татыгъан ауур иш да аурууунгу семиртеди. 7) Кесибизни сакъларгъа кюрешмейбиз. Алим энди бираз сабыр болгъанча кёрюнеди. 8) Кабинетни эшигини къыйырчыгъы ачылып, дагъыда этилип, эшик ачылгъан сагъатда сабий башла къарап тебиредиле. 9) Устаз сабийлени олтуртмады. 10) Устаз сорууун бошагъынчы, биягъы къолла кётюрюлдюле. 11) Алим аны Хасанны терслеп сёлеше эди. 12) Къарачай тауланы тёппелерине ауур къара булутла къонуп, кеслерин кётюралмай, ёзенлеге салыннгандыла. 13) Къалайда да юйреннгенлени ушкок атхан тауушлары, тизилип жюрюген заманда аскер жырлары эшитиледиле (Хубийланы Османдан).



1) Алай айтма, Кяусар, махтап айтхан сунма, алай ол адамча адам сау дунияда да болмаз. 2) Иш къайры кетерик сунаса, не да болуп, ол къарынны унутма, маржа, сен! – деп къошду Башчы да. 3) – А как же, братишка!  Башны-аякъны жюрютген да къарынды, дорогой, къарын бла ойнама! 4) Жаншагъанны къойчу, алан, ойнаргъа жыйылмагъанбыз былайгъа! – деп, Исмайыл андан алгъаракъ болду… 5) – Да сёз берген эсенг, санга ышаннганланы жерге къаратмазгъа кюреш, - деген эди атасы, сагъышлы тынгылай кетип, - элден юйрениу бла элни юйретиу баш борчларынгы биринчиси болгъанын унутма! 6) – Тохтачы бир, сабий! – Исмайыл бу жол Топалны сюйгенича сёлеширге къоймады. 7) Айтмагъа къойчугъуз муну! 8) Сезюм – сездю, тутдурчу беои къолнгу! – деди Мухаммат. 9) Исмайыл, дунияда мени бир ыразы этер амалынг бар эсе, бюгече эшик жанында жат! – деп тиледи Топал. 10)  -  Э – э, тохта, Башчы, тохта – къарындашлагъа ышанып, ёлтюрюу иш бла ашыкъма, это слишком дорогая шутка, мени эгечлерим да бардыла аны унутма! 11) – Пустой котелок! – деди Топал.  – Слушай, между прочим, историягъа белгили адамлада жангыз Петр Первыйден сора уллу  санлы бирчигин айтчы. 12) Тохтачы, жаш улан, тохта, - неди бу айтханларынг.  13) Эт – этге, шорпа – бетге, - дейдиле, узалчыгъыз шорпагъа да!  (Малкъар прозаны антологиясындан)

35-чи иш. Айтымланы окъугъуз, алада этимле къайсы айырмада болгъанларын айтыгъыз. Къысыучу айырмадагъы этимлери болгъан айтымланы айырып жазыгъыз.

1) Аубекир, аякълары чалишип, жыгъылыргъа аздан къалды (М.Т.). 2) Аубекир, жыгъылмай, Эшмухамметни кенг кёкюрегине имбашын тиреп, быстыр бел баула мырхыкча жабышып тура эди (Т.Ж). 3) Низам устазы кёп зат ангылатды. Ол орта бойлу, чырайлы адам къазахлы кишиди. Юсюнде аскер кийимлери бардыла. Ала анга тап жарашадыла, бютюнда галефей кёнчеги (Т.Ж). 4) Тюш болду, столовагъа жыйышдыкъ (М.Т.). 5) Ол хобуста шорпа эди, башында да жауу сюзюле, бир татыулу! (М.Т.) 6) Ётмек да ашап, къарынымы тойдурдум да, кетип тебиредим (М.Т.). 7) Чайны иче туруп, кёзюме юйдегилерибиз кёрюндюле (М.Т.). 8) Битеу интернатчыла ары жыйылып тура эдиле (М.Т). 9) Сен бизде жюрюген низамны биле болмазса. Аны санга ангылатыргъа жыйылгъанбыз бери (М.Т.). 10) Аны алай айтханы бла башыма машок кийдиргенлери тенг болду (М.Т.).

36-чы иш. Этимлери къысыучу айырмада келген айтымланы табыгъыз, аланы айырмаларын тюрлендиригиз. Айтымла синтаксис жаны бла къалай тюрленнгенлерин айтыгъыз.

1. Бир кюн эрттенбла Хасан, колхозну бригадасына келип, картош айыра тургъанлагъа къошулду. 2) Кюн бетледе адамла, колхоз ишден сора ташыуулларын женгиллендирип, къышха кеслерин бегитгендиле. 3) Тауладан тууарла энер заман жууукълашханды. 4) – Ууагъын, жаралысын картошланы къатышдырмагъыз. 5) Хасаннга гитчелигинден бюгюннге дери хапарын айтдырдыла парторганизацияда. 6) Партизанла лагерьден бошланнганланы биргелерине жолгъа тизилдиле. 7) Комендантны эшик аллына чыгъаргъанлай, пленлиле аны ёлтюрюрге чапдыла. 8) Аскер керти командир болгъанын танытды. 10) Партизанла отрядны штабына жыйылдыла. 11) Олсагъатдан алагъа [партизанлагъа азыкъ берип ашатдыла. 12) Биргелерине жаралыланы санитарла, фельдшерле, врачла да бардыла, алай а кереклисича дарман табылмайды. 13) Файруз жашыны кёкюрегинде тешилген тюймесин этди. 14) Тохдар къызлагъа анасыны айтханын кёчюрдю (Хубийланы Османдан).

37-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Этимлери зорлаучу эм къайтыучу айырмаланы формаларында келген айтымланы айырып жазыгъыз. Аланы араларында башхалыкъны ангылатыгъыз.



1. Коридорну орамгъа айланнган мюйюш чыпынында къызыл байракъчыкъ тагъылгъанды. 2) Юйню башы бла эл, алаша жашил таула кёрюнедиле. 3) Былай, ахырысы, жел этдирип айланнган болмаса, кесинги тапдырмайса. 4) Ой, къоркъутма, къоркъут. 5) Энди бары да унутулду. 6) Аймушну ызындан кёлге секирген къой сюрюулей, бир бири ызыбыздан тизилмейик. 7) Айтханны къой, сизни юйлеригизни башында къошунланы бирем-бирем санатырма мен! 8)  Жерден чыгъарсынла, кёкден тюшюрсюнле – берсинле! 9) Сылтау бла малларын башларына жаратыргъа умут этмесинле. 10) Тамбла налог берилмесе, из сизни башыгъызны атар жер табарбыз. 11) Бу иш буйрукъ эсе, буйрукъ дегиз, хар ким кеси ыразылыгъы бла этилген иш эсе уа, бизни халгъа къарама къоюгъуз. 12) Къош да  бара- бара тюзеледи. 13) Хау, Кочар. Заман ашыкъдырады … Сводка бла районнга къайсыбыз барабыз? 14) Артда аны ючюн тамата къарындашына, бизни уа атабызгъа, сау жай чалгъы чалдыргъан эди…15) Азиза,  жыл жетди, Жансох а мени кёрюрге къоркъуп айланнганча кёрюнеди. Мени сёзюм мудахмы эшитиледи, Азиза? 16) Мен кесими къарындашымы окъуна къалай ийнандырыргъа билмейме. 17) Жыйында сен болуп, мен намаз этдирмем (Тёппеланы Алимден).



1. Мен быллай былхымсызлыкъгъа юйренмегенме. 2) Забида да, аман сагъатлы бола, ёрге кючден кётюрюлдю. 3) Ол юйню ичинде адамла болгъанлары сезилген окъуна этмейди. 4) Малкъар миллетден болгъан инсанланы барысын да Орта Азиягъа бла Къазахстаннга кёчюрюрге деп оноу этилгенди. 5) Алайда башхаланы тиллери тутулуп къалгъанды. 6) Эки эгечим да, аланы сегиз сабийлери да, къайын аталары,  къайын аналары да Саутуда ёлтюрюлгендиле. 7) Айтдырмай къоймай эсегиз, сау халкъ сизни кибиклени хаталарындан кёчюрюледи. 8) Эрим, эки къарындашым урушда, атам Мухаммат акъланы къолларындан жоюлгъандыла.9) Жангы эл бийик тауланы къоюнларында орналгъанды. 10)  Аны айтханыбыз - бу тау ауузда мындан [Жангы элден] алгъа хазна эл ишленмегенди.11) Айран а бошала турады. 12) Ол [Лиза] ёрге акъыртын кётюрюлдю да, секирип, энишге ийилип тургъан Зубайны аркъасына минип, эки къолу бла да боюнундан къаты къучакълады. 13) Къызчыкъ энишге ийилди да, парийни башын,  аркъасын сылады. 14) Ол кезиуде Зубайны кёзлеринде жилямукъла эслендиле (Шауаланы Хасандан).

38-чи иш. Этимлери араш айырмада келген айтымланы жазыгъыз. Араш айырманы форма-магъана жаны бла энчиликлерини юсюнден хапар айтыгъыз.

        1) Бираз жууунуп, кюн бата, ол сууну боюну бла энишге айланды (Ш. М.). 2) Кёллери тола, къарт бла жашы къучакълашдыла («Ш.»). 3) Ахырында Махмут да, Хасан да тюбешдиле. Жашла бир  бирлерине къарашдыла (З. Ж.). 4) Бурундан шуёхлача … хапарлашдыкъ (О.К.). 5) Бюгюн а мен сени бла даулашмайма (Э.О.). 6) Осман бла Фаризатчыкъ терезеден къарашдыла (Г. Б.). 9) Тийре-къоншу жыйылышдыла, къуууанч, той этдиле («Ш.»). 10) Жашла секиришедиле, чабышадыла, ауур ташланы кётюрюшедиле (Г. Б.). 11) Келгенле бирер шинтик алып олтурдула (Ш.М.). 12) Къыямыт жумуш этген тиширыугъа столну жыйдырды (К.Д.). 13) Жашчыкъланы илишаннга юйретед, Уугъа элтип кийиклени сюйретед (Къ. Х.). 14) Сафар фаэтонну ариу боятыр, накъышла салдырыр (Т.З.). 15) Ала тёгерекде тёшледен гебенлени эндирдиле (К.Х.). 16) Берген магъананга кёре, сёз бирде жюрекни жылытады, бирде уа окъ тийгенлей ачытады (Т. З.).

39-чу иш. Айтымланы окъугъуз, алада тюбеген этимлени къайсы айырмада болгъанларын айтыгъыз. Айырмаланы сёз къурау эм сёз тюрлендириу жаны бла энчиликлерин белгилегиз.



1) Эрттенликде бийик къаяны артындан кётюрюле келген кюн тау башланы къайнап тургъан бузларын жылытады (Ш.Х.). 2) Паго да ишлеген, жашагъан жеринде, не атасыны, не анасыны атларына, не намысларына кир къондурмагъанды (Ш.Х.). 3) Кече асыры къарангыдан, кёзню кёзге урсанг, жукъ кёрюнмейди (М.Т.). 4) Эгеч да, къарындаш да тынгылауну ийгенлей баргъандыла (М.Т.). 5) Кюн сайын школубузну библиотекасына кирип, библиотекачыны да башын жалкъытып турама (М.Т.). 6) Озгъан кече окъуялмай къалгъан  жерлериме кёз жетдирдим (М.Т.). 7) Акъылым тюрлю- тюрлю умутланы ызларындан къууулады (М.Т.). 8) Бийик чынар терекни башына ёрлеп, таугъа къарагъанма. Хызны суууна барып да жуууннганма (Т.Ж.). 9) Къазахлы гёжеф Аубекирни кётюрюп да, силдеп да кюрешди, жыгъалмады (Т. Ж.). 10) Иги ат къамичи излемейди (Н. с.). 11) Мачы, философ, - деп, Игорь къошунну Рашитге узатды. 12) Къаршы, узакъ жууукъла, къоншула, ишчи нёгерле, танышла – тойгъа кёп адам жыйылгъанды. 13) Коляны бла Лиданы нёгерлери нек эсе да шошайыпдыла, аланы чамлары да иги эшитилмейди. 14) Иван Ивановични сагъышлары, жаз башы туманча, чачылып кетдиле. 15)  Мюлкю уа эки тонгуздан бла  жыйырма беш къаздан къуралады. 16) Иван Иванович, сары мыйыкъларын сылагъанын да къоюп, энишге ийилип, чурукъларына узалды. Кеслерини ариу макъамлары бла  бир-эки ауаз жырлагъанланы ичинде артыкъда бек билинедиле. 17) Коля уллу самосвал машинаны жюрютеди.18) Юй бийчесин больницагъа алып кетгенлерин эшитгенде, Коля аны ызындан къууулду. 19) Коля хар ишден келгени сайын бек алгъа Славикни эркелетеди (Х.О.).



1) Жамилят, ишчилени ызларындан жетип, машинагъа миндирди (Х.К.). 2) Ала къойлагъа заманында аш бередиле, суу ичиредиле (К.ж.). 3) Къызчыкъ чачын эшдирди. 4) Жашау кесини сырына кимден да кеси тынгылы юйретеди (Т.З.). 5) Къарт, эчкилерин саууп, сютчюклерин къайнатды (З.Ж.). 6) Мустафа, тартыуларын терк-терк алышындырып, жангыларын согъады (К.ж.). 7) Экибизни да бир адамны аты байлашдыргъанды (Г.Б.). 8) Келе келип къоншуларыбыз бла бизни тюйюшдюрмесенг, не боллукъ эди? 9) Айхай баралмадыла: жол кесилгенди (Т.З.). 10) Толу ящикле, четенле юч жерге жыйылгъандыла (Ш.М.). 11) Къабыргъада эрттегили суратла тагъылыпдыла. 12) Бишген кёгет терк юзюледи. 13) Эл алайда орналгъанды. 14) Тала Къаспотха энчи юлюшге берилгенди (Т.З.). 15) Элден фермагъа ол жолну барылады (Х.К.). 16) Къыш кечеледе кёпге дери олтурулунады (Г.А.).

  40-чы иш. Айтымлада хапарчыны къуллугъунда келген этимлени  айырма  формаларын тюрлендирип кёрюгюз. Ол этимле толу айырма парадигманы къураймыдыла?



1. Сора кёлсюз, умутсуз эсе да, кеси кесине зор эте, [Керим] юйю таба ышырылды (Т.А.). 2) Ала урушну заманында кёлсюзлюк этгенлеге да кечмегендиле [жангы элчиле], - аллайланы халкъны аллында тобукъландыргъандыла. 3) Элмусхан да, этме алай деп, аны  этегине жабышмады. 4) Исмайыл Салпукъулакъны атасы юйге келтирген кюнню къууанчы бюгюн да унутмайды. 5) Исмайыл, креслогъа олтуруп, башын артха тыяндырып да бир тынгылады. 6) Элмусхан стол юсюне салынып тургъан чындайланы къолуна алды да,  Хамитден кенгиракъгъа тепчиди.  7) Ол, [Асхатланы Токаш] совет офицерни уллу атын къара жерге сугъа, кеси ыразылыгъы бла душман аскерге къошулгъанды. 8) Элмусхан орамны ёрге тебирегенинде уа, алайда ойнай тургъан сабийле ызындан чабышдыла. 9) Асланукъа бла Жумай жангы элге биринчи болуп таш салгъанладан эдиле деген хапар бюгюн да жюрюйдю. 10) Бери Асланукъа, Шыкъыдан тигелеп, Жумай а Чегем ауузундан келип тохташхандыла. 11) Машыу кесинден кючлюге тюбегенинде, мыйыкълары, кёк чепкени да болушмадыла. 12) Ол атасындан къалгъан эски тапчан таба атлагъанында, таулада кийикча чапдырыучу бутларыны кючден бой салдырды.  13) Юйде Асланукъа жаншаргъа кюрешгенликге, Бийсолтан къонакъла бла артыкъ уллу хапарлашмады. 14) Кёнделенни башында тюрклюле бла татарлыла хорлатхандыла (Ш.Х.).



           1) Отдан чыкъгъан жарыкъ хунаны, габу бла эриши ылыбытадан толгъан башын жарытды. 2) Андрей тепмейин жерге жабышды, ушкок таууш тохтагъанлай а, жаралыны жангы кючде тартып, бир такъыйкъадан дорбуннга - кеслериникилеге къошулду. 3) Окъла дорбунну аллы къаягъа тийип чачылдыла. 4) Аны  аякъларына Къарачайны эм  Малкъарны жыяу жолларыны топурагъы, жарлы сюрюучюлени топуракълары жабышханды эм аны къаны бу ол танымагъан жерлеге къатышханды. 5) Малкъарлыма, таулума, - деп жууап этди Ахмат, башын энишге тутуп, - ыстауатдан ийнегим ажашхан эди да, энди аны излей жайылгъанма. 6) Ахмат да, бир кесек бети агъарса да, кёз бурмай, къаты къарады. 7) Партизанланы эм кичилери Энеев Хашим бла Текуев Махмут, дорбуннга барып, Дукъумну  сюйреп чыгъардыла. 8) Бир кесек  берлакъда уа малкъарлыла  тыш жерледен Басхан ауузуна кирген душман аскерлени тыяр муратда ишлеген хунаны юзюклери эсленедиле. 9) Къарт Быллымдан башлап, эмегенни хуржунунда букъгъанча уллу къаяны арт жанына букъгъан Ит-Къолну адамына дери келалгъан кими атлы, асламысы жаяу ара элге  жума намазгъа жыйылгъан эдиле. 10) Мусарабха кирип, тапкадан къагъытлары саргъалгъан эски китапны алып, халкъгъа, анга къарап тургъан кёп кёзлеге бурулду. 11) Болсада ол мудах тынгылауну чачмады, алгъын жолча лакъырда сёз эшитдирмеди (Э.О.).

41-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Аланы, айырмаларына кёре, къауумлагъа юлешип жазыгъыз.



1) Масхутну ол айтханы  тиширыулагъа бир бек  хычыуун кёрюндю, баям, неге эсе да чексиз ыразы болгъан адамлача кюлдюле.  Мен да алагъа къошулдум. 2) Алай Масхут, биз иги кюлюп да бошагъынчы, хапаргъа киришди. 4) Хасанияда экибизге да атап къурманлыкъ этгенлеринде, алгъыш аякъны кётюрюп айтханын а [Махмутну] ол кюн ары чакъырылгъанла шёндю да унутмагъандыла. 5) Не бек арып болсала да, тюз жолугъуп, бир бири къучакъларындан айырылгъанлай, Мирон улула Дон черекге жууунургъа чабыучу эдиле. 6) Аны Масхут менден алгъаракъ сезген болур эди: ыннасыны айтылмагъан тилегин ангылады, баям, - ийилип, кесини боюнундан къучакълатып, агъач ундурукъда тап олтуртду, аркъасына жастыкъ салып артха тыяндырды (Г.И.). 7) Ол [Кязим] ёлюп кетгинчи, жашауну чексиз сюйюуюнден айырылмады. 8) Юйде тиширыула да бардыла. Ада, кёлюме жетерге кюреше, бирден бирге алып, мени эркелетдиле, манга энчи  ашау  да жарашдырдыла (Ш.Х.).

 

1) Алай сегизинчи мартны эрттенлигинде  арбазгъа огъурсуз бет алып кирген солдатла жол азыгъыбызны унутдурдула.  2) Жарлы  анам бизни, Аминатны да болушдуруп, кюбюрюн юйден арбазгъа чыгъарды. 3) Битеу тийрени ёгюз арбала бла Кёнделен суу бойнуна ташыдыла да, ингир алагъа машиналагъа миндирип, Нальчикни темир жол станциясына келтирдиле. 4) Къысха заманны ичинде ол къадар къыйынлыкъны сынагъан бир-бирледе “бир кюн туугъанма, бир кюн ёллюкме” деген хал да эсленди. 5) Кёчгюнчюлени элтип баргъан поездлени бир-бир станциялада тюбешген кезиулери болуучу эди. Аллай заманлада адамла, башларын терезеледен, эшикледен тышына къаратып: “О-ха-хай! Таулуламысыз? Къайсы  элденсиз? Бизни къайры элтгенлеринден хапарыгъыз бармыды? Бусагъатда уа къалайгъа келип тохтагъанбыз? ”- деп, аллай къычырымла эдиле (Ш.Х.).

42-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Этимлени къайсы аспектде болгъанларын айтыгъыз, ала къаллай жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла?

       1) Халкъ болгъан жерде лакъырда, чам, масхара сёзле                 жюрюйдюле. 2) Алай мен дунияны башында къаргъышдан бек жукъдан къоркъмайма. 3) Сен сабанчы бла нек саламлашмайса? 4) Къатын, мени къапталымы окъ тийип тешгение кёрмеймисе? (К.Х.) 5) Угъай, Элмусхан, жашларынг тёзгенликге, сен тёзме. 6) Алай, Токашны хапарын жашлагъа Элмусханнга жетдирмей айтханла табылгъан эдиле. 7) Анам, жукъламагъан тюш кёремиди? 8) Ана, ёню къарылып, андан сора сёз айталмады… 9) Зауурбек, атангы юсюнден тюзюн айтханмыса? 10) Юйде аны сёзюне къошулгъан болмады. 11) Не кюрешген эсем да, санга жукъ ангылаталмагъанма. 12) Омар, айтыр сёзюн ауузундан чыгъаралмай, бир кесекни тынгылады. 13) Тейри, мен да элге жарамагъан киши тюйюлме, сёзюмю этгенни уа Аллах иймез (Ш. Х.).

43-чю иш. Айтымланы окъугъуз, угъайлаучу аспектдеги этимли айтымланы айырып жазыгъыз.

1) Атабекни жюреги Аллахдан жукъ тилеялмады. 2) Тынчайыргъа жер жарашдырыргъа эринип, къаягъа тыянып къалкъыргъа кёлленнген Услукъул анга жууап бералмады. 3) Эртте картоф чыракъ, нарат чыракъ дегенча сейир чыракъла болгъан заманда, таулу юйюрле къалай жашаучуларын мен билмейме. 4) Къаядан кетип, эки къой ёлгенди, мен жукъ соралмагъанма. 5) Танисман анга айран къуюп бошагъынчы, Буслимат элде жангы хапарланы айтып бошаялды (Т. А.). 6) Аз заманны ичинде отоуну шошлукъ алды. 7) Биз да тургъанлай, эринге алай тырман этерге уялмаймыса? 8) Элмусхан, ол эл советникиди. Жанынга тиймесин бераллыкъ тюйюлме. 9) Ой юйюнге, Хамит, бюгюннгю кюнюмдедамы эталмайса адамлыкъ? 10) Аркъаларын кючден-бутдан ёрге сюей башлагъан жуукълары да болушалмадыла анга. (Ш. Х.).

44-чю иш. Айтымланы окъугъуз, алада хаулаучу аспектде болгъан этимлени айырып жазыгъыз.

1. Ма былай, кимни ашайым деп тургъанча тюйюлмюдю? 2) Муну, ол бирси итленича, тышында сууукъ орунда тутаргъа жарамайды. 3) Быллай тойланы кезиуюнде эл доктор да ишсиз болмайды. 4) Таттыука къызыл гюллени Аймёлекге уяла-уяла узатды. 5) Сен, къарындашым, бюгече иги жукълаялгъанмыса? 6) Муратларына толу жеталмасала да, къыйнагъан а этедиле. 7) Холер, ёлет, эминамы дейсе, была, ууатылгъан жыйынлары чач-тюк болуп, тюзге къачхандыла, адам бла демлешалмазча болгъандыла. 8) Намыс болмагъан жерде, - деп юйрете эди тамата,- насып да болмайды. 9) О, намыс, сен этдирмезлик не барды! 10) Уллу терекни ауанасы да анга кёре уллуду демеймидиле?  11) Намыс бар къадарда жашау дегенинг инжи минчакъча жылтырап башламаймыды? 12) Жашауда энди адамны аз тюрлю кезиую болмайды (Г. Э.). 13) Сени мында къоюп кетмезлигими къалай ангылаялмайса?  14)  Машыуну къатыны, юйде болгъан къайгъыны кётюралмай, эшикге чыкъды (Ш.Х.).

45-чю иш. Айтымланы окъугъуз, алагъа соруучу аспектдеги этимле не магъана къошадыла?



1) Алыкъын бу жаныуар, бу аурууланы да аурууу, бет тюрсюнюн, сыфатын, ол угъай эсенг, атын окъуна бир бирде алай уста тюлендирип къояды, иги эслеп къарамасанг, таныялмай окъуна къалыргъа боллукъса. (Г.Э.) 2) Энди была уа ол тёлюден алаллыкъмыдыла?  Кеслерин алача жюрюталырламы? (Г.И.) 3) Сен окъуй, жаза билемисе? 4) Тюз да элия жашнауундан чыкъгъанча, сахнагъа Заммай бла Адыл чыгъадыла. 5) Ол тынгысызды, баям, жукълаялмайды. 6) Хей, Фаусат, ол Мурат деген иги жашаймыды? 7) Да бек таукел сюелген эди Арсен … Нек оялмады? 8) Жаланда экисине айталмагъанма. 9) Иги жаш, Нальчикге тебире, вагонланы тюшюрюрге адам жетишмейди. 10) Кет дей эсегиз, кетейим, ансы агъач тюшюрюрге уа бараллыкъ тюйюлме. 11) Кёзюме кёрюнме, эшитдингми? 12) Сен анга тийишли жаш болалмайса да, анга кюебиз. 13) Къой, къызым, ол жууап бераллыкъ тюйюлдю. 14) Да адам кесини сагъышын этип жашаялмаз (Т.А.).



            1) Биз окъугъан заманларыбызда сюймекликни юсюнден кёп тюрлю даулашла болуучусун сен унутхан болмазса. 2) Сюймекликден биреу да къутулмайды, аны ким да сынай келгенди деп, уллу жазыучула керти айтхан кёреме. 3) Мен кетер кюн клуб аллында къуру экибиз бирге сёлешген ол беш минутчукъну мен ёмюрге да унутмам. 4) Ким биледи ол терслигими бир кюнде Ахманнга айтырмамы?  (З.Ж.) 5) Аны буйругъун, бир комиссардан сора, киши да тюрлендиралмай эди. 6) Мырзабекни шапасы болгъан манга сейирми эди, ол старшина болгъан заманда? 7)  Заман былай къыйын болмаса эди, кёзгюде, менме, деген чалгъычы жашланы, отряд этип. Элде тыйып да турмаз эдиле. 8) Зулкъарнейге къонакъ дер кереги да жокъ эди. 9) -Шапа болгъанса, - деп манга киши кесин къобарыргъа эркин тюйюлдю. 10) Ала, чеченлиле бла ингушлула, Узун-Хамитни властына да боюн салмагъандыла (Г.Б.).

46-чы иш. Айтымлагъа къарагъыз, алада тюбеген къарыулаучу эм къарыуламаучу аспектдеги этимлени бир бирден айырып жазыгъыз.

            1) Ол, эти кичип тёздюрмегенча, къуру жауурунларын элегенни тохтатмайды. 2) Энди кечени асламы кетгенди, ол а, кёресе да, кёзюн къысмай турады (Г.Б.). 3) Болсада Асланукъа, кишилиги болгъан адам, кеси кючюн итге да танытмаса, ол юрген угъай, къапхан окъуна этерге боллугъун акъылындан кетаралмайды. 4) Алан, айыу куркасына киргенлей, къайдаса бюгюнлю? – деп тырман этди, - къонакъланы сылар къайгъы нек этмейсе? 5) Ишни бу чекге жетеригин Асланукъа эрттеден билип болгъанды. 6) Алай тили ауузуна буштукъ болуп тургъан болмаса, сёзюн ангылаталмады. 7) Да ол Муратдан башха жашха къачаргъа эркин тюйюлмюдю да? 8) Олсагъатда бир сейирлик сезим Жумайны жюрегин къалтыратды, ол алайда асыры жунчугъандан, аузун ачып сёз айталмады (Ш.Х.). 9) Энди Ведяйкин сёлешалмайды. 10) Алай, жашла сормай тёзалмайдыла. 11) Сиз энди гитче жашла тюйюлсюз (Г.Б.).

47-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Этимлени къайсы аспектде болгъанларын айтыгъыз, ала къаллай жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла?



       1) Халкъ болгъан жерде лакъырда, чам, масхара сёзле                 жюрюйдюле. 2) Алай мен дунияны башында къаргъышдан бек жукъдан къоркъмайма. 3) Сен сабанчы бла нек саламлашмайса? 4) Къатын, мени къапталымы окъ тийип тешгение кёрмеймисе? (К.Х.) 5) Угъай, Элмусхан, жашларынг тёзгенликге, сен тёзме. 6) Алай, Токашны хапарын жашлагъа Элмусханнга жетдирмей айтханла табылгъан эдиле. 7) Анам, жукъламагъан тюш кёремиди? 8) Ана, ёню къарылып, андан сора сёз айталмады… 9) Зауурбек, атангы юсюнден тюзюн айтханмыса? 10) Юйде аны сёзюне къошулгъан болмады. 11) Не кюрешген эсем да, санга жукъ ангылаталмагъанма. 12) Омар, айтыр сёзюн ауузундан чыгъаралмай, бир кесекни тынгылады. 13) Тейри, мен да элге жарамагъан киши тюйюлме, сёзюмю этгенни уа Аллах иймез (Ш. Х.).



            1) Оюн тохтагъандан сора, не жыр, не жомакъ, неда нёгерлери билмеген элбер айтмагъаннга бет жууаргъа къоймайдыла. 2) Жашил жайлыкъда, жилик кибик, жау кибик кырдыкда кютген ийнекледен жыйгъан жауунг къайда? 3) Бир ауукъгъа дери Чоллай сёлешмей турду. 4) Аналары, харип, жашларына бек жарсыгъанды, алай аталары уа этген буйругъун бузмагъанды. 5) Антон Баймырзаны жумушчусу болуп тургъан айындача бир заманда да инжилмеген эди (Г.Б.). 6) Машиналарын жюрюталмай тура болурла дейме. 7) Ол керти болурму, Мурат, бир бирлерин бек сюйгенле бу дунияда къошулмасала да, ол дунияда къошуладыла деген? (Т.А.) 8) Назир а къалайды? Биягъы лакъчрдасы бла безирей айланамыды? 9) Бизни сенгирче уа фермадан эрикмей турамыды? 10) Энди айт, акъсакъал, бу жаш бизни не бла къууандыраллыкъды? (Ж.З.)



1) Масхутну къаны асыры кёп кетгенден, санитарла алларына чыкъгъанда, тышындан болушлукъсуз арбадан тюшалмагъан эди. 2) «Керекди!» деген сёз алагъа болжалгъа  салынмаз баш буйрукъгъа саналгъанды. 3) «Къызыл Жулдуз» орденни  да кеслери аякъ юслерине сюелалмай, эслери тая тургъан эки жаралыны чыгъарып, госпитальгъа жетдиргени ючюн алгъанды [Масхут]. 4) Мен а аланы [къарындашланы] ауур  тынгылауларын кётюралмадым. 5) Онгу болуп, ол адетни бизни Алексей бир да бузмагъанды. 6) - Сора  Масхутну сабийлерин кеси  урушдан къайтхынчымы къыстагъандыла юйлеринден? 7) Билмей тургъанлай, юлкюле артындан къолундан да ушкогу бла биреулен чыкъды да, секирип, атны жюгенинден тутду, ат  юркдю, Кесеу жыгъылды. 8) Тюз эшикден киргенлей, Нуржан мулжар юсюнде шинельле,  къабыргъагъа тыяндырылып а автоматла кёрдю. 9) [Жаралалыладан] бири, ёрге туракълап, жингиригине тыянды, бирси уа, байлау бла тагъылгъан билегин ёшюнюне тап тохташдыра, жатхан жеринде олтуруп, алагъа сёз айтыргъа тилегенча къаарады. 10) [Солтан] чабып барып, бирси дорббунчукъдан сай  табакъла бла агъач аякъла келтирди  (Гадийланы Ибрагимден).



1) Андан ол биягъы киши, къошда Айыукъулакъ кеси къалгъанын билмей: «Мени атдан нек тюшюрмейсе?» - деп, эшик аллыдан къычыргъанды. 2) Хоу бирда, Батыр. Мен  ары  бараламамы? 3) Поезд не бек ашыгъып бара эсе да, аулакъны къыйырына жеталмайды. 4) Дагъыда не болгъанын манга айтмайдыла, мен а, билялмайма,  5) Нёгерим мени къулагъыма: «Ай юйюнге, къарамайса!» – деди. 6) Мен эсими жыяргъа кюрешеме, алай болалмайма. 7) Ма андан бери шорпада картоф керсем, ол иш эсиме тюшеди да, кюллюгюмю тыялмайма. 8) Николай кёзлюклерин да алып къарайды, алай таныялмайды. 9) Не алып келе болур, Коля, билмеймисе? (Залийханланы Жанакъайитден). 10) Бюгюн  мен муну сени боюнунга тагъама: боюнунгдан тешме. 11) Атасы уа мени бир кюн да мудах этмегенди. 12) Кюн батаргъа жанлагъанда кючю кетгенча, бизни да жашауубузну кючю къалмагъанды (Токъумаланы Жагъафардан).

48-чи иш. Ушакъны окъугъуз. Андан соруучу, угъайлаучу, эм хаулаучу аспектледе келген этимлени айырып жазыгъыз.

– А-а, сенмисе, Ариубат? – деди  Саният, жарыкъ болургъа кюреше.

-  Сен а халкъ жыйылгъан жерге бармаймыса? – деп сорду анга Ариубат.

- Жангы больницаны ачадыла да бюгюн. Эшитгенмисе?

• А-а, арымы бараса?

 – Саният сагъышланды. Барыргъа бла  бармазгъа экили болду.

 – Кел, кел… ишинг, кюнюнгмю озады. Министр келгенди дейдиле. Не тукъум эсе да,  аны да кёрейик. Мен алыкъа министр кёрмегенме.

- Жол узуну “ол” хапарны юсюнден Ариубатны жукъ ангыламагъаны Саниятны кёлюн бираз кётюрдю.

– Къара мен телиге. Хорасаннга бармай нек турама? – деди ол кеси кесине. Алгъын жол этген хыйнысы уа жарамай къалгъанды. Бу жол алай этсе унамам.

- Юйюме къан жаууп къалгъанын билмей турама да! Ой, башсыз жаным, бизни эл бедишлик этипми къойдунг? Угъай, ол боллукъ иш тюйюлдю.

– Жюз бар эдиле да, бу къыш экиси тас болуп къалды, - деди Хорасан, Саниятны айтханын къулагъына да алмай. – Ашлары тауусула турады. Сен, бирсидательни къатыны, бир кесек нартюхчюк бералмазмыса манга?

– Берирме, Хорасан, берирме. Алай сен бу жол мени жарсыууму тынгылы эталлыкъмыса? ( Токъумаланы Жагъафардан)

          49-чу иш. Айтымланы  жазыгъыз, бусагъат заман формадагъы этимлени айырып жазыгъыз, аланы къуралыуларыны юслеринден хапар айтыгъыз.



1) Азамат, отоугъа киргенлей, ундурукъда саусузну эследи. 2) Арыкъ къолларын жууургъандан тышына чыгъарып жатады. 3) Азамат, саусузну бууунундан тутуп аз мычыды да, артха айланып, юй мюйюшюнде мудах сюелген къазгъа къарады. 4) Энди Наипхан келгенни бет сыфатын ачыкъ кёреди. 5) Саусуз докторну кёзлерине къарады да, не зат эсе да бир зат сорургъа умут этгенча кёрюндю. 6) “Шарау”, - деп шыбырдады Наипхан. 7) Кёзлерин акъырын ачып, Азаматха къарады… 8) Наипхан  аллай бир неге жарсыгъанын кеси да билмейди. 9) Тюзюн айтханда, Шарау биягъыча къоншуда къалады. 10) Да  сора къыз жюрек неге инжиледи? 11) Азамат биягъыча олтурады, къыз а арлакъда шургулу сюеледи. 12) Ма Шарау арбазларында атны иерин ала турады. 13) Наипхан терк окъуна артха бурулду: атындан да тюшюп, Шарау сюеледи (Т. З.).



1) Ала аны бетин къалай эсе да  сюйдюмлю этедиле. 2) Алай Шарау не бек къарады эсе да, Наипханны кёзлери быллайладыла деп билялмайды. 3) Ол къара  кёзле бирде сагъышдан, бирде уа ийнакълаудан толадыла. 4) Шкок атылгъан, адам къычыргъан тауушла чыгъадыла. 5) Мустафир озгъан кюнлени тюшюреди. 6) Аубекир, ёрге туруп, тютюнню терк-терк тарта, терезечикни аллына барады. 7) Терезечикден таза кёкню къыйырын, ары-бери тепчий тургъан къалауурну чурукълары кёрюнедиле. 8) Къуш окъуна, тырнакъ илиндирир зат излей, кёкде къанат къакъмай жюзеди. 9) Атам, ма кирпи! – деп къычырады ол. 10) Былайны топурагъын да, сууун, къышын, жазын да Азрет бек сюеди. 11) Аны оюлгъан къабыргъаларын къанатлыла эртде бийлегендиле, ортасында уа, тюз ол жагъасында тамырланып, жангыз назы ёседи. 12) Жылдан жылгъа къабыргъала кеслерин кырдыкгъа, мурсалагъа басынчакълата барадыла (Т.З).

50-чи иш. Айтымланы окъугъуз, боллукъ заман формадагъы этимлени табыгъыз. Ала къаллай жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла?

1) Энди уа ол узакъдады, не заманда келир, келсе да, не файда, сюйгенлерича сёлешалмазла, алгъынча жалан аякъ этип, орам бла энишге чапмазла, ингир сайын бузоуларын излерге бирге бармазла. 2) Босагъадан атлаялмагъан къартны тогъуз ыфчык ауар кёлю болур. 3) Биреулен бир керексиз сёз чыгъарса, жарлы тюйюлмюсе, ол ат туягъы кибикди, урур да жыгъар… 4) Наипхан челеклерин жуугъан кибик эте турур, ол а (Шарау)  атына суу ичирир… 5) Мен алыкъын ауруугъа хорлатмам, жашарма, санларым тохтасала да , хоншуларымы къууанчларына къууана, жашарма… 6) Алай эсе, сакъ бол, абынып иш жыгъылма… 7) Намысым бла ёлсем, жылы юйюме киргенлей, кирирме жерге, сабийликде анамы къойнунда жатханлай, жатарма къабырымда, - деучю эди. 8) Ол Азреталийни ауур жюгю болгъанлай турлукъду. 9) А сен а, энди келсек, чыгъарыкъды дегененг (Т.З.).

51-чи иш. Бу айтымлада озгъан заманны формасында жюрютюлген этимлени табыгъыз, аланы къаллай жалгъауланы болушлукълары бла къуралгъанларын айтыгъыз.

        1) Аны къош къашлары, жютю къарамы Наипханны бюгюнча эсинде тура эдиле. 2) Ол [Шарау], Азаматча, кекел жюрютмеучю эди. 3) Жазгъыда ариу жюлюннген башындан уллу акъ къалпагъын да хазна тешмеучю эди. 4) Артда Наипхан анга  [Шараугъа], анасындан жашыртын, бир къалпакъ этип берген эди. 5) Шарау аны [къалпакъны] кёп кийген эди, бек кёп, не сейир эсе да, къалпакъны тюрсюню тюрленмей эди, къыз бла Шарауну бир бирлерине сюймекликлерича, тазалай, чыммакълай тура эди. 6) Наипхан бла Шарау бир элде, хоншуда жашай эдиле. 7) Ала экиси да гитчеликден бирге ёсе, бирге жюрюй келгендиле. 8) Шарау  Наипханланы юйде айраннга картоф бушто этип аз ашамагъанды. 9) Алай кюнден кюннг къызны анасы Шараугъа терс къарап башлагъан эди. 10) Ол жашны келлигин сюймегенден угъай, баям, энди къыз да, жаш да, гитче тюйюлдюле, халкъны кёлюне не келир дей. 11) Наипхан эски тапчаннга бауурундан тюшюп, санларын ууакъ къалтырата, аяусуз жиляйды. 12) Сюймекликми? – Аны юсюнден Наипхан бир да сагъыш этмегенди, жюрегинде аллай зат барды деп бир да эсине келмегенди (Т.З.).

52-чи иш. Айтымланы окъугъуз, алада тюбеген этимле къайсы заман формалада келгенлерин айтыгъыз.



1) Бек алгъа Къамарият бла жашауун бир этерге сюйгенин Мухарбек Нажмудиннге айтды. 2) Экинчи келгенде [келечиле], жууап этерге болжал салырбыз, ючюнчю келгенде уа сёз тохтатырбыз. Бу къууанчха [тойгъа] кёп халкъ жыйылгъан эди. 4) Бир отоуда къартла къурманлыкъ эт ашайдыла, боза тартадыла, жигитликни юсюнден эски халкъ жырланы эжиу эте, жырлайдыла. 5) Азыкъ табакъла аш юйден отоулагъа къыстау ташыладыла. 6) Шамдарийни эрин да  акъ къазакъла ёлтюргендиле, Жаннетни кесини эрин бла бирси жашын да ала ёлтюргендиле. 7) Бираздан сора ол  сёзге уста Хура эки жанын да жарашдырды. 8) Эки жуукъ бирге жолукъгъандан сора, алада аламат шуёх жашау башланды. 9) Ол мен сенден ёнкюч алгъанда къатыбызда болгъан устазны шагъат этип жарашырыкъбыз. 10) Алайдан Мухарбек бла Нажмудин, адыргы кюлмюш эте, айырылышдыла (Г. Б.).



         1) Хоу бир да, юйге кире турмайма, белим ауругъандан, не этерге билмей айланама, - деп, Ханифа юйге таукел киреди. 2) Бир жол сабийле аны юй аллында, орам жанында, ёсген терекге минедиле. 3) Биринчиден ол  [Ханифа] халжарда букъдурулгъан сахтиан артмагъын тартып, артда чардакъда асыралгъан къапчыгъын чыгъарды. 4) Андан сора уа, кюрек алып, бахчада басдырылгъан флягын чыгъарыргъа кетди. 5) Хар заманда 7-ни жарымында Мажит “къарт” Москвишчигин арбаздан орамгъа тюртеди. 6) Бир кесекден орамда ичгичи Къасайны чайкъала келген узун къарелдиси кёрюндю. 7) Хажосчукъ атасы бла таугъа баргъанда, анда аз ажирге минмегенди. 8) Школда Жамботну юсюнден сейир хапарла  жюрюйдюле. 9) Школну спортзалында Жамботну спорт кийимлери бла тюшген сураты бла тёрт диплому тагъылады. 10) Энди Хажос хар эки кюнден жангъы кийимлерин да кийип  кюзгю аллында бир енсек безиреучюдю (Г.А.).



   1) Бу тийрелеге ол биринчи келгенди, беш-алты ашыргъан эди. 2) Андан бери былайны тереги, кырдыгы да жыйырма бла жети кере кёгергендиле. 3) Аны былайда ким орнатханды, урлугъун адаммы, желми келтиргенди? – Азреталий билмейди. 4) Ала къазылгъан  кюн салыннган алма терекле кёп кере чакъгъандыла, сын ташлары анга жыйырма кере шагъат болгъандыла. 5) Аны алыкъын мылы топуракъ ийиси кетмегенди. 6) Жукъу эсиртген, ырмах адамныча, кёз тюплерине ау тюшгенди. 7) Каракай, чапыракъла бла кесин булжута  тургъан Тахирчикни къатына барып, къубултур умут этди. 8) Мен ёлюмден къачханем. 9) ОЛ кюн ала былайда кюйгендиле. 10) Туугъан жеринде, кёкде да Каракайгъа туугъан журтуну налаты къарындашларыны къанлары бла жазылып къалгъанды. 11) Не десенг да, ала бир киндикден айырылгъандыла.  12) Ол эртдеден бери былайгъа келирге онгу болмай тургъанды.  13) Ол ташны башындан Азреталий аны къучагъына кёп кере секиргенди (Т.З.).



1) Март кюнню аз жылытхан элхууур суучукъла баргъан ташлы-зыгъырлы жолда андан бери келедиле. 2) Сора, атыны жюгенинден тутуп, бирсиле бла бирге жыяу тебиредиле. 3) Тардан тюрсюнсюз къапхыч жел урду. 4) Хамзат, анга андан ары тынгыламай, жолгъа чыкъды. 5) Къолдан чыгъып, уллу черекни бойну бла барабыз. 6) Ала кёзден ташайып, кёп да тургъунчу, бары къаяла бирден оюлгъанча, топла алай атылдыла да, аппа, тюз да тюбюнде таш атылгъанча, биягъы чартлады. 7) Бир кюн атабыз, танг ата уятып, Тагылы къолгъа келтирди. 8) Кетгенде уа, биргелерине Шонтукъ этген затладан кёбюсюн элтгендиле. 9) Аны ачыуу юскюргенлей, жамауатха орус эмина кирип, адамла ата журтларын къоюп кетип башладыла. 10) Къара шинли арыкъсуу солдатчыкъ, терлегенлери барып, Къушжетерланы юйде не тапса да, машинагъа ташыйды. 11) Бир кесекден къыйналып кётюрюлдю (Т.А)

53-чю иш. Айтымланы окъугъуз, шарт турушдагъы этимлени бла озгъан заманны араларында байламлыкъны ачыкълагъыз.