проектная работа
проект на тему

Куулар Юлия Петровна

Теве – ховар дириг амытан.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл teve_dugayynda_kicheel.docx21.65 КБ

Предварительный просмотр:

                           Теве – ховар дириг амытан.

Проектинин характеристиказы:  шинчилел ажылы.

Шинчилелдин сорулгазы: Тевелернин чуртталгазынын онзагай талаларын илередип тывары.

  1. Тевелернин чуртталгазынын онзагай талаларын илередип тывары.
  2. Теве дугайын литературадан номчуп ооренир.
  3. Тевелернин аажы-чанын, кайда чурттап, чуну чип турарын шинчилээр.
  4. Тевенин дугун база оон тургузуун шинчилээри.
  5. Бойдуска тевенин кандыг ажыктыын тодарадыр.
  6. Камгалал черлеринде чурттап турар тевелернин дугайын ооренир.
  7. Ховартаан дириг амытаннарга ынак болурунга, ону камгалап, карактаарынга кижизидер.

Шинчилел объектизи: тевелернин чуртталгазы.

Шинчилелди чоруткан эртеми:  теве, оон эъди, суду болгаш дугу.

Шинчилелдин гипотезазы:

●   Теве кижиге дыка улуг хереглелди берип турар.

●   Оон эъди болгаш суду кончуг ажыктыг.

●   Судунде кижинин организминге херек микроэлементилер дыка хой.

●   А дугунден чылыг, шынарлыг хептер болгаш чоорганннар даарап турар.

Шинчилелдин методтары:

а) литературанын анализи.

б) чурттакчыларга айтырыглар.

в) хайгаарал.

г) деннелге.

д) туннели.

Ажылдын этаптары:

а) тевелернин чуртталгазын шинчилээри.

б) уругларнын чогаадыкчы ажылдары.

в) проектини камгалаарынга мастер-класс.

Шинчилел ажылынын туннели:

а) тевелернин чуртталгазын шинчилээри.

б) оореникчилерге ажыктыг сумелер.

в) уругларнын чогаадыкчы ажылдары.

Дерилгези: чуруктар, слайд,

              Теве деп сос араб «Чараш» деп состен укталган. Теве – дайнаныр дириг амытан. Чер кырында тевелернин 2 хевири бар: чангыс могенниг болгаш  ийи могенниг. Чангыс могенниг тевелер ортаакы Азиянын элезинниг ховуларында чурттап турарлар. Ийи могенниглери бисте Тывада, Моолда, Кыдатта хой.  

            Тыванын Эрзин, Тесте, Улуг – Хемнин Эъжимде база бистин Баян – Колда тевелерни азырап турар.

             Тевенин тывылган чери Азия деп санаттынып турар. Бистин эрага чедир 2 мун чыл бурунгаар черлик тевелерни Азияга кижилер тудуп, азырап эгелээн, ынчангаш теве азырал дириг амытан болу берген. Амгы уеде тевелерни Бугу делегейнин Кызыл номунче киир бижээн ховар дириг амытаннарга хамаарыштырган.

             Орус аян – чорукчу Н.М. Пржевальский Моолдун Гоби ховуларынга черлик тевелерни хайгаарап турган. Оларнын узуну бистин азырал тевелеривистен кыска, могеннери бо тевелерден бичежек болгаш мурнуку буттарында казырык чогун тодараткан. Ол тевелернин ону кыскыл болган. Бир болук тевелерни 1 буура болуп чоруур. Бодунун болуунче оске буура-даа, оске тевелер-даа ол чагдатпас.

           Улуг тевенин дензизи 500-тен 800 кг чеде бээр. Оларнын назыны 40 хире чыл. Бир хонуктун дургузунда оларнын эъдинин изии каш-даа катап оскерлир. Оон диштери 38 болур. Селбегер, дыдырашсымаар узун дуктери оон мага-бодун чайнын кончуг изиинден, кыштын ажыг сооктарындан камгалап турар. А узун селбегер кирбиктери улуг карактарын элезин, кумдан идегелдиг камгалап чоруурлар. Тевенин караа аажок коску, ол 1 км ырак хемчээлдиг чувени коруп каар. Теве корген чувезин шуут утпас, угааны чарт амытан. Ол кайда ол-шык барын база эндевес. Элээн каш хонуктарда суг ишпейн, оъттавайн барып болур кайгамчык шыдамык дириг амытан. Тевелернин тавангайлары калбак, кадыг казырыктар-биле буткен болгаш кадыг теннерни, шиш даштарны, кончуг изиг элезинни-даа тоовас кылаштап чоруурлар. Теве маннааш, 1 шакта 16 км-ни эртип шыдаар. Ол хараган бажы, саксаул, чыдыг чашпан баштап оъттаар. Азырал тевелерге кыжын чиир сиген-даа хереглеп турбас,боттары оъттап чоруурлар. Теве суксаанда ажыг дустуг сугну-даа ижип аар. Ол элээн каш хонукта суг ишпейн-ишпейн сугга таваржып келгеш, чангыс угда 200 литр чедир сугну ижиптер. Тевенин ийи могенинде хой чаг бар, оон дензизи 100 кг чеде бээр. Теве эки чемненип, оъттаар болза, могеннери бедик, кожагар болур, а теве арыптарга, могеннери ооргазынын  2 талазынче хадая бээр. Оон могеннеринин аразынга чуък чудурер, кижи мунуп-даа алыр. Ынчангаш тевенин ажыы улуг, аъш-чем мунзавас, суг чокка шыдамык боорга, кижилер тудуп азырап турар.

             Теве кижинин амыдыралынга чугула 3 унелиг хереглелин берип турар: эъдин, судун, дугун. Дугунден эн-не чылыг хептерни, чоорганнарны, сыртыктарны кылып турар. Теве дугу чылыг боорга, ырак далайларже эжиндирер далайжыларнын, полярниктернин болгаш эн-не солун чуве космонавтарнын хептерин даарап турар. А Азия чурттарында кончуг чараш хевистерни база-ла теве дугунден аргып турар. Судунде кижинин организминге эргежок чугула витаминнер хой болганы-биле  ону медицинада калбаа-биле ажыглап турар. Эъди эн-не эки шынарлыг чаагай эът бооп турар. Чонда ону мынчаар чугаалажыр: «Эъди эътсиг, муну мунчуг».  Ынчангаш тевенин кижиге ажыы кедергей улуг.

               Бистин «Баян-Кол» аттыг МУБ-та 60 ажыг тевелер бар. Оларны аныяк тевежи Сенди-Хуурак Хулер азырап турар. Теве озуген эвес мал. Чуге дизе, ол 3-4 чыл болгаш бир торуур, а иштинге оглун 13 ай иштинде боозап, соортур. 2-3 харлыында эдерилгеже кирер. Торуур кыс тевени энгин дээр. Оон оглун 1 харга чедир бодаган дээр. Бодаган 1 хардан ажа бээрге, дорум апаар. Ону 2 харга чедир кыс дорум, эр дорум деп адаар. 2-ден 3 харга чедир назылыын тайлак дээр. Дунгуш теве – ол дээрге 3 харлыг болгаш 1 дугаар торуур теве-дир. Дунгуш теве торуптерге, энгин теве дээр азы оолдуг теве. Адан теве – назыны 3 харлыг  болгаш чазап каапкан теве болур. А буура дээрге 3 хар чеде берген, чазаттынмаан  азы будурукчу мал болур. 1 кодан тевеге 1 буура чоруур. Чедишкен теве дээрге 4 хардан ынай назылыг тевени ынча дээр. Эдержилге уезинде бууралар аажок каржыланы бээрлер. Кыс тевелеринче оске тевелер чагдатпайн баарлар.

               Азиядан ангыда Европа чурттарынга тевелерни база азырап турган дугайында мындыг чугаалар бар. Астрахань облазынын Актубинск хоорайнын В.И.Ленин аттыг шолунде ийи тевеге тураскаал бар. Дайын уезинде Астраханьга Григорий Нестеров деп шериглернин оък-чемзээн, чуъгун дажып берип, дузалажып турганнар. Шериглер оларны Мишка, Машка деп чаптап, шолалап адап алганнар. Ынчангаш дайын соолунде оларга тураскаалды кылган.

              А Челябинск хоорайнын сулдезинде база теве чуруу бар. Бо хоорай Россиянын хой завод, фабрикаларлыг, улуг хоорайларынын бирээзи бооп турар. Оон сулдезинде чуге теве чуруу барынын утказы мындыг. Эрги орус хааныг куруне уезинде садыгжылар, хоорайнын баяаттаннары оон-моон оске чурттардан садыг-саймаанын тевелерге чудуруп алгаш аргыжып турганнар. Ынчангаш бо хоорайнын чону ам-даа тевелерни хундулээр болгаш сулдезинде сиилбип алган.

               Бистин Улуг-Хемнин ол чарыында улуг орукта база тевеге тураскаалчыгаш бар. Бистер, баян-колчулар тевени унелээр, ону амга чедир азырап турар деп, бо суурда тевелер барын бадыткап, ол тураскаалды ында салган. Шагда Баян-Колдун девискээринге хой тевелер турган. Оларны кыжын шанактап, чайын тергелеп, машина орнунга ажыглап турган. Эъдин ажылчыннарга, малчыннарга чем кылдыр бээр, а дугун кыргааш, курунеге дужаап турган. Тевежи кижинин ажылы дыка улуг харысаалгалыг. Тевелерге кыжын чем белеткевес болганда, олар хараган баштап ырай бээрлер, ынчангаш оларны ургулчу хайгаарап, карактаар. Кыс тевеге улуг ажаалда херек, чуге дизе, кыс тевелер бир ай болгаш-ла кыс кижи дег ай демдээ база коор. Чайгы уеде ону аштап, чуп, арыглавас болза сээк, маастан куртуй бээр. А кыжын соокка ол чери дожаннай бээр, чылыг суг-биле чуп, аштаары чугула.

          Мындыг тоолчургу чугаа бистин черивисте ам-даа чурттап чоруур. Бир аалдын энгини торуптерге, бодаганы олуп каан. Ол-ла аалдын херээжен ээзи божуптарга чаш оглу чок апарган. Бодаганы олген черге энгин ургулчу ыглаар болган. Уш чыл эрткенде, тевелиг аал эрги чуртунун чаны-биле кожуп эртип чыдырда, бодаганы олген теве ыглап караанын чажы борбаннадыр бадып чорда, оглун чидирген ава ону уттупкан, ырлап эртип чыткан дээр чуве. Ынчангаш теве амытан кедергей угаанныг, чуве эндевес. Тевени согар деп чугаалажы бээрге, ол ону 5-6 хонук бурунгаар эндевейн баар, ыглап эгелээр, кээргенчиг амытан.

       Туннел: Ынчангаш теве Бугу делегейнин Кызыл номунче киир бижиттинген ховар амытан болганда, теве тудуп турар ажыл-агыйлар ону камгалаар, камнаар болгаш ам-даа ону остурер кылдыр ажылдаар ужурлуг. Мен бо шинчилел ажылымны тондуруп кагбайн, уламчылап, келир чылын оон судунде кижинин организминге чугула херек витаминнерни шинчилеп, ажылымны уламчылаар мен.

             Теве.

Изиг, соокту тевем

Черле тоовас начын.

Черде баскан хээлиг

Изи коску холгем.

Кадар оътту хой дег

Казып оъттап чорбас.

Хараганныг ховаа

Хандыкшылдыг тевем.

Саяк маннаар аъттар

Чарышкаштын четпес.

Могеннери ийи

Моге куштуг тевем.

             

Теве дугайында тывызыктар.

Ийи кижи дураннаан,

Ийи кижи баран хараан,ийи кижи дыннаалаан

Бир кижи ымыраа хоюскан

Дорт кижи малгаш таптаан

Бир кижи дайнанган. (теве)

             Викторина.

  1. Тевелер кандыг болурул?
  2. Тевенин кижиге ажыы?
  3. Кайы хоорайда тевеге тураскаал кылганыл?
  4. Кайы хоорайларнын сулдезинде тевени чурааныл?
  5. Чуу деп шоколадтыг конфетада тевени чураан ийик? Ол конфетанын ады?
  6. Чуге тевени ховар дириг амытан деп турарыл?

     Ажыглаан литературазы:

● Башкы журналы

● Интернет

● Тевежи – биле интервью

 


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Проектная работа, 2 класс, начало работы.

Проектная работа, 2 класс, начало работы....

Проектная работа в урочной и внеурочной работе младших школьников

Поиск новых средств приводит педагогов к пониманию того, что нам нужны деятельностные, групповые, игровые, ролевые, практико-ориентированные, проблемные, рефлексивные и прочие формы и методы учения и ...

Проектная работа по методической теме «ФОРМИРОВАНИЕ КЛЮЧЕВЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ ЧЕРЕЗ ПРОЕКТНУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ»

В своей публикации я поделилась опытом работы по проектной деятельности в 1-4 классах....

"Технологии коррекционно-развивающей работы по формированию моторных функций у младших школьников с тяжелыми нарушениями речи". Проектная работа.

В данном проекте представлена технология, состоящая из комплексов упражнений по формированию и развитию моторных функций. Она включает в себя традиционные и нетрадиционные приёмы коррекционного воздей...

ПРОЕКТНАЯ РАБОТА «Особенности использования технологии проектного обучения в начальной школе»

ПРОЕКТНАЯ РАБОТА «Особенности  использования технологии проектного обучения в начальной школе» Классификационные параметры технологии. Цели и задачи,типология,этапы работы над пр...

Проектная работа «Формирование умений самоорганизации учебной деятельности у младших школьников в процессе решения проектных задач»

Конкурсная проектная работа«Формирование умений самоорганизации учебной деятельности у младших школьников в процессе решения проектных задач»....