пректы учащихся
проект (2 класс) на тему

Научно – проектная работа

 Тема: «Экотуризм Ирыстоны»

 Подготовил: ученик 2 класса Цабиев Батраз

Дзæуджыхъæу 2019г.

Пълан

1.Разныхас.

2. Фыццаг хай.

3.Дыккаг хай.

4.Кæронбæттæн ( фæсныхас).

5.Библиографи.

Разныхас.

        Цæгат Кавказы хæхты æхсæн æрбынат кодта нæ бæстæ. Ирыстоны Цæгатæй хуссармæ, Хурскæсæнæй хурныгуылдмæ лæууынц бæрзонд хæхтæ, æнусон цъититæ, айнæг къæдзæхтæ, хъæдбын гæмæхтæ. Æрдз нæ бавгъау кодта йæ рæсугъддзинад æмæ диссæгтæ, æмæ сæ балæвар кодта Ирыстоны цæрджытæн.

        Нæ кæмтты, нæ рæгъты, нæ дæтты æхсæн, иу æфцæгæй иннæ æфцæгмæ цæугæйæ, æвзæрдис нæ адæмы истори, æгъдæуттæ, нæ царды уаг. Кæй зæгъын æй хъæуы, Ирыстонæн æрдзæй цы хъæздыгдзинад æмæ хæзна лæвæрд ис, уыдонæй хъæуы сæрмагондæй пайда кæнын, мацы фыдбылыз æрхæсгæйæ нæдæр æрдзæн , нæдæр культурæйæн. Мах та куыд зонæм, афтæмæй  Ирыстоны алы комы дæр ис бирæ архитектурон-историкон æмæ æрдзон цыртдзæвæнтæ . Уымæ гæсгæ ,та махæн нæ бон у экологон туризм парахат кæнын.

        Сымах мæн бафæрсдзыстут: « Цы у экотуризм?»

        Куыд зонæм, афтæмæй ис экологон туризм, аграрон туризм, спортивон туризм æмæ æнд. Æркæсæм , цы у экотуризм. Экотуризм баст у æрдзы æнæвнæлд бынæттимæ, экологон къахвæндæгтимæ.

Махæн та Ирыстоны зæхх, йæ зæдбадæн хæхтимæ, урс-урсид цъититимæ, нæ диссаджы рæсугъд кæмттимæ, нæ хохаг хъæутимæ у æцæг экологон бынат. Алы ком дæр – арвы бын  экологон æрдзон музейы хуызæн у. Уырыссагау ма йæ фæхонынц « музей под открытым небом., кæнæ памятники природы» .

Экотуризм бæлццæттæн фадат дæтты географион бынæттон уавæртимæ, ̓стæй адæм æнусæй-æнусмæ куыд æмæ цы уавæрты цардысты, уыимæ базонгæ кæнын: сæ царды фæтк, сæ дуне, сæ мифологи, адæмон сфæлдыстад, сæ таурæгътæ, аргъæуттæ, се ̓гъдæуттæ æмæ уыцы адæмимæ баст историон цаутæ банкъарын.  Куыд уынæм , афтæмæй туризм, уæлдайдæр та экотуризм æрмæст удæнцой æмæ уæнгты физкультурæ нæу, фæлæ ма у хъомыладон æмæ зонадон функци хæссæг. Ахæм экологон  туризм парахат кæнын хъæуы сывæллæтты, скъолодзауты æмæ студентты ̓хсæн. Цæмæй зоной сæ истори, хæххон адæмы царды уаг. Уарзой æмæ хъахъхъæной сæ райгурæн бæстæйы æрдз æмæ йын аудой йæ хъæздыгдзинæдтыл.

                     Экотуризм Дæргъæвсы комы.

«Чи цас фены, уыйбæрц зоны…»

Ирон æмбисонд.

Ахæм экологон туристон балцмæ уæ æз хонын Дæргъæвсы коммæ.  (Дæнцæгæн райсдзыстæм Ирыстоны кæмттæй иу – Дæргъæвсы ком). Дæргъæвсы коммæ ис Куырттаты комы æмæ Гæнæлдоны комы уылты бахауæн иу æфцæгæй иннæ æфцæгмæ ахизгæйæ. Дæргъæвсы ком… цæмæн хуыйны афтæ?

Ацы дзырды этимологи æмбарын кæнынц алыхуызон. Гуыриаты Тамерланмæ гæсгæ амоны « дуаргæс», Цагаты Анастасия та ацы дзырд æмбарын кæны бынатмæ гæсгæ, йæ æрдзы æвæрдмæ гæсгæ, ома « даргъ фæз».

Дæргъæвсы ком æмæ йæ сæйраг хъæу Дæргъæвс Тæгиаты æхсæнады равзæрдимæ баст у. Цалдæр æнусы размæ Тæга æмæ Куырта дыууæ æфсымæры уыдысты. Куыртайæ равзæрдысты Куырттаты комæй цы мыггæгтæ рацыдысты, уыдон; Тæгайæ та - Дæргъæвсы комæй , ХЪобангомæй æмæ Гæнæлдоны комæй. Ам ис ахæм хъæутæ: Дæргъæвс, Фæзыхъæу, Цæгат æмæ Хуссар Ламардон, ДЖимара, Цæгат æмæ Хуссар Хынцæг. Ацы комы арæнты лæууынц Сæнайы хох, Сау хох, ДЖимарахох, Чызджыты хох, Тбау хох æмæ æнд.

Æрдзон диссаг- Мидæгрæбыны фæз æмæ Мидæгрæбыны  ̓хсæрдзæнтæ. Фараст æхсæрдзæны æдыппæттæй кæлынц æрмæст дыууæ сæрдыгон тæвд мæйы дæргъы, уымæн æмæ сæ райдайæн æмæ сæ цыд аразгæ у цъититæ куыд тайынц, уымæй. Се ̓ппæтæй стырдæр æхсæрдзæн у Стыр Зæйгалуан ( Зæй- галуан). Æхсæрдзæны дон райдайы кæлын 3100м. бæрзæндæй. Æмæ ахсы 1 бынат Европæйы стырдæр æхсæрдзæнты ̓хсæн, æмæ 5 бынат æппæт дунейы ̓ хсæрдзæнты ̓хсæн.  

Дæргъæвсы комы æрдзы хъæздыгдзинæдты тыххæй ма бирæ радзурын ис. Фæлæ уыцы комимæ баст таурæгътæ къаддæр не ̓сты.  Зæгъæм, Туджджынты лæгæтимæ баст æцæг хабар сси ныр таурæгъы хуызæн. Дыууæ мыггаджы фæтуджджын сты, æмæ туг чи дардта, уый айнæг къæдзæхы бамбæхст, йæхицæн дзы фидæрттæ сарæзта, мæсыгы хуызæн.Уым-иу цард, æхсæвы-иу та цуан кодта. Тугагурæг мыггаг иухатт федтой хотæ талынжы хæринаг куыд хастой лæгæтмæ, бамбæрстой чи ис уым. Æхсæвы тугагурджытæй сæ иу  йæхиуыл арсы царм баппæрста æмæ лæгæтмæ бахъуызыд, йæ тугдары амардта, фæлæ йæхæдæгдæр фæмард тугдары нæмыгæй. Уæдæй фæстæмæ уыцы лæгæт æмæ мæсыг хуыйнынц Туджджынты лæгæт.

Радзурдзынæн уын Чызджыты хохы тыххæй дæр таурæгъ: « Кæддæр,дам, дзы …цавддуртæ фестадысты. Сидзæр чызджытæ хосдзаутæн кæрдзын хастой. Уарын сæ æрæййæфта, мигъ сыл ныббат, æмæ фæндаг нал ардтой нæдæр хосдзаутæм , нæдæр фæстæмæ, хъæумæ. Уæд Хуыцаумæ скуывтой: « Хуыцау, ам нæ цæвддуртæ фестын кæн!»

Ууыл цавддуртæ фестадысты. Уæдæй нырмæ уыцы хох хонынц Чызджыты хох.»¹

Уæдæ Тбау хох Дæргъæвсы комы у Уациллайы сæйраг кувæндон. « Иры мифологийы Уацилла у адæмы уарзондæр дзуæрттæй, арвнæрды бардуаг, хоры зайæгхалтæ æмæ тыллæгыл аудæг дзуар. Куыд тыллæджы бардуаг, афтæ йæ  хуыдтой Хоры Уацилла дæр, арæх æмбæлы эпитет « хъомысджынимæ». У. у хорæрцыды дзуар æмæ æрдзы бардуаг, уымæ гæсгæ йын уыдис цалдæр кувæндоны.»²

Бæлццæттæн ма ис Дæргъæвсы комы мыггæгты тыххæй радзурын.  1.Ирон таурæгътæ./Орджоникидзе 1989,С.93.

2.ДЗадзиты А.Б., ДЗуццаты Х.В., ХЪараты С.М. /Ирон адæмы этнографии æмæ мифологи / Дзæуджыхъæу 1994, С.151.

Истори æмæ нырыккон цард Дæргъæвсы комы.

Дæргъæвсы комы ис  бирæ историон, архитектурон, культурон, аивадон цыртдзæвæнтæ. Уыдоны  ̓хсæн  бæрæг бынат ахсынц  Дæргъæвсы зæппæдзтæ. Уырыссагау уыцы бынат хонынц  « Мертвый городок». Зæппæдзтæ фæзындысты æвирхъау хабары фæстæ. Уым алы мыггагæн дæр уыд йæхи « хæдзар» æцæг дунемæ цæугæйæ. Удхæссæг æлдариуæг кодта комы , чи –иу фæрынчын, уыдон –иу цыдысты уырдæм, мæлынмæ, бирæ хатт æнæхъæн бинонтæй. Хъыгагæн…

Бæлццæттæн  радзурын ис Дегъуаты галуан , Мамсыраты мæсыджы тыххæй. Радзурын сын хъæуы цы у галуан, гæнах, мæсыг-куыд амад цыдысты, цæмæн хъуыдысты.  Куыд арæзт уыдысты кувæндæттæ.Уым  ис Хуыцауы дзуар, Фырыдзуар, Уациллайы кувæндон.   Уыцы арæзтæдты ̓хсæн лæууынц хуымæтæг хæххон хæдзæрттæ. Ныртæккæ дæр ма дзы ис цæрджытæ.

 Экологон туризмæй пайда кæнын ис афæдзы дæргъы: зымæгон, уалдзæджы, сæрдыгон, фæззæджы.  Бæлццæтты акæнæн ис уалдзæджы æмæ фæззæджы; уыцы рæстæг фенæн ис хæххон хъæуты уалдзыгон æмæ фæззыгон куыстытæ куы райдайынц, уæд. Бæлццæттæн, уæлдайдæр та сывæллæттæн, тынг цымыдиссаг уыдзæн фенын нырыккон хохаг цард. Сабитæн равдисын уыдзæнис бæх ифтыгъдæй, куыд хуым кæнынц , уый. Хохæгтæ сæ цæхæрадæтты,куыд кусынц, уый; фосмæ куыд зилынц, уый; цыхт куыд ахсынц, уый; фенын ма дзы уыдзæнис хосгæрдынмæ æмæ ссивынмæ куыд ацæуынц лæгтæ, уый дæр æмæ фæззыгон фыстæ куыд æлвынынц, уый, æмæ зымæгмæ хохаг хъæуты куыд цæттæ кæнынц, уый. Къстайы загъдау « Чи кусы йæ муссы, чи ̓лвыны йæ фос…»

Зæгъæм, сæрдыгон каникулты, сывæллæтты этнографион балцы бозонгæ кæнæн ис бæрæгбоны ̓гъдæуттимæ: Уациллайы бæрæгбон, Хуыцауыдзуары бæрæгбон, Фырыдзуары кувæндон æмæ æнд.

                   Кæронбæттæн.

Экологон туристон маршруттæ скæнæн ис Ирыстоны алы коммæ дæр. Ахæм маршруттæн сæ рæстæджы дæргъвæтиндзинад дæр у алыхуызон: 1 бонæй – 2,3 бонмæ æмæ фылдæр. 2,3 боны дæргъæн æмæ фылдæр. Экологон н туристон балц арвитын ис сывæллæттимæ кæнæ сæрмагонд туристон цатырты цæргæйæ, кæнæ та бынæттон цæрджытæм искæй хæдзары, куыд æмдзæрæны, кæны хæххон гостиницæйы хуызæн. Æмæ ма сывæллæттæн сæ бон уыдзæн хæстæгдæр банкъарын хохаг цард, æрдз, адæмы дæр хуыздæр базонын.  

Экологон  туристон балцы,  адæмæн, уæлдайдæр та сывæллæттæн, тынг цымыдиссаг уыдзæн нырыккон  хохаг цард фенын, фæлæ ма сæ бон уыдзæнис   банкъарын нæ рагфыдæлты –Аланты 1000 мах дуджы кæрон куыд цардысты, уый, археологты къорды куыстытæм  куы ̓ркæсой, уæд. Дæргъæвсы комы та Дæргъæвсы хъæуы, Чызджыты хохы бакомкоммæ, ДЖызæлдоны галиуварс, Тбау хохы рæбын ДЗаттиаты Русланы разамындмæ гæсгæ , цы Аланты сахар ссардтой æмæ иртасынц, хæзнатæ къахгæйæ, уыдонимæ, куы базонгæ уой, уæд.

Афтæмæй æрмæст Дæргъæвсы комы нæ, фæлæ ма æндæр кæмттæм дæр ис саразæн маршруттæ æмæ парахат кæнын экологон туризм.

Библиографии.

1. Дзадзиты А.Б. , Дзуццаты Х.В., Хъараты С.М. / Ирон адæмы этнографии æмæ мифологи./ ДЗæуджыхъæу, 1994.
2. Ирон таурæгътæ. / Орджоникидзе, 1980.
3. История Осетии./ Владикавказ, 2000.
4. Калоев Б.А. / Осетинские историко-этнографические этюды./Москва, 1999.
5. Кусов Г.И. / Неизвестная Осетия./ Владикавказ, 2006.
6. Миллер В.Ф. / В горах Осетии./ Владикавказ, 1998.
7. Тменов В. Х. / Зодчество Средневековой Осетии./ Владикавказ, 1996.