Демдек ады
план-конспект урока (3 класс)

Башкы:  Чондан Буяна Тимуровна

Ай, хүнү:  16.02.2017.

Класс: 3

Эртем: тыва дыл

Темазы: «Демдек ады»

Ɵɵренип турар ниити тема иштинде кичээлдиң туружу: 2  дугаар шак, быжыглаашкын

Кичээлдиң хевири: Ɵɵренген билиглеринге быжыглаашкын кичээли

Сорулгалары:

1. Ɵɵредир: чугаага демдек адының ужур-дузазын; домактардан демдек аттарын хамааржып чоруур чуве аттары-биле кады тыварын; падежтерге, саннарга ɵскерилбес чугаа кезээ дээрзин билиндирери.

2. Сайзырадыр: демдек адын ɵске чугаа кезектеринден ылгаарын; орус дылда чуве адын деңнээри, уругларның сɵс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыры.

3. Кижизидер: тыва чоннуң чаңчылдарын сагып чоруурунга; оске чоннарнын менди культуразы- биле таныжылга,бойдуска хумагалыг боорунга, бодунуң болгаш эш-ɵɵрүнүң кылган ажылдарын шын үнелеп билиринге кижизидери.

Кичээлде чедип алыр түңнелдери:

Эртемнер шиңгээткениниң бүгү талалыг ажыл чорудулганың (метапредметтиг) түңнелдери:

орус дылче тыва дылдың терминнерин очулдуруп билири, чогаалда шүлүктүң сөзүглели- биле ажылдап билири;  үлегер домактарның утказын чугаалап билири; ɵске эртемнерде ɵɵренген билиглерин деӊнеп, холбап билири.

Медереп билириниң бугу талалыг ажыл чорудулгазы:

демдек адының утказы, сөзүглелден тып билири, словарь курлавырын байыдарынга ажыл

Бот-тускайлаң бүгү талалыг ажыл чорудулгазы:

сорулганы салып билири, мурнунда кичээлдерден алган билиинге даянып билири, бодалдарын тодарадып, сайзырадып билири.

Харылзаа тудуп чугаалажырының бүгү талалыг ажыл чорудулгазы:

тода, делгереңгей харыылап, бодалын илередири, кады олурар өөру-биле ажылдап билири.

Ажыглаан арга-методтар:шинчилел, хайгаараашкын,беседа, бот-ажыл методтары (эжештеп, бɵлүктеп, чангыстын ажылдары);индукция аргазы(чижектерден түңнел кылыры), дедукция аргазы(дүрүмнерден чижектерже кирери), деңнелге аргазы.

Ажыглаан технологиялар: кадыкшыл камнаар, ИКТ, проблемалыг өөредиг, оюн, бот-тускайлан угланыышкыннныг чоокшулаар арга(личностно-ориентированный подход),ɵɵредилгенин ажыл-чорудулгазын доктаамал чорудар арга.

Принциптер: өөредилгениң, медерелдииниң, кɵргүзүглүүнүң, дес-дараалашкааның

Дерилгези:электроннуг кɵргузуг материалы, ноутбук, проектор, экран, карточкалар, предметтиг, сюжеттиг чуруктар, интерактивтиг оюн.

Кол билиглер: терминнер:чуве ады,демдек ады, чоок болгаш удурланышкак, чугаа кезээ

Кичээлдин дидактиктиг тургузуу

Башкынын ажыл чорудуу

Оореникчинин ажыл-чорудуу

1. Мɵɵңнээшкин кезээ, уругларнын сонуургалын оттурары.

- Экии, уруглар!  

- Уруглар, бо чоокку үеде кандыг улуг байырлал демдеглээн ийик бис?

Шагаа чаазы-биле кандыг чараш ёзулал барыл?

- Ам шупту чолукшуптаалыңар.

- Делегейде аӊгы-аӊгы чоннарның мендилежири онзагай. Мен бɵгүн силерни чамдык чоннарнын мендилежиринин онзагайы-биле таныштырайн.

Полинезийжилер хаваан, арнын дурбуштуруп мендилежир.

Кыдаттарнын мендилежири  бот-боттарынче мɵгеер.

Чаа Зеландия деп чурттуӊ чону думчуктарын дурбуштуруп мендилежир.

А Тибеттер мендилежирде бɵргун уштуп алгаш, шала мɵгее аарак, дылын уштуп мендилежир. Эр-хейлер, уруглар!

- Кичээливисти Деспил-оол Санчынын «Тыва дылым» деп шүлүү-биле эгелээр бис. Шүлүктү аянныг номчуптаалынар.

слайд №3

Тыва дылым  тɵрээн  дылым

            Дыңнап  ханмас  мерген  дылым.

            Башкым-биле  мендилежир

           Байлак  дылым  –  тыва дылым.

- Бо бистиң кичээливистиң кыйгырыы болур уруглар!

А бис бөгүнгү кичээлде идепкейлиг ажылдаар бис бе?

Угаанныгбайлар, эреспейлер  боор бис бе?

4-5 демдектер алыр силер бе?

Уруглар мендилежир

Шагаа.

Чолукшууру.

(ɵттунуп мендилежир)

Тыва дыл кичээли

-Ийе!

-Ийе!

-Ийе!

2. Кичээлдиң кол билиглеринче киирилде кезээ

(3 мин)

слайд №4- Оюн «Артык сɵс»

- Уруглар кичээнгейлиг экранче кɵргеш, артык сɵсту тывыӊар.

бажыӊ, ɵг, мал кижи, ЧАРАШ.слайд №5

- Чүге ол сɵстү артык деп бодап тур сен?

- А, кым дузалажыптарыл?

- Бажыӊ, ɵг, мал, кижи деп сɵстер кандыг айтырыгга харыылаттынарыл?

- Чүү?деп айтырыгга харыылаар болганда, кандыг чугаа кезээ болурул?

- Чүве ады деп чүл?

- Чүве аттары чулергеɵскерлирил?

- Тыва дылда каш падеж бар ийик?

- Эр-хейлер! Чүве адыныӊ дугайында дыка эки билир-дир  силер.

- Ам база катап оюнувус эгезинде состеривисче эглип кээлинер.Кандыг сɵс артык болган ийик?

- А чараш деп сɵс  кандыг  айтырыгга харыылаарыл?

- Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар сɵстер дугайында чүнү чугаалап болур силер?

- Кым эӊ-не эскериичел эвес, кɵруптейн. Бɵгүнгү кичээлде чүнү ɵɵренир,  чугаалажыр бис?слайд №6

- Бɵгүн кичээлди бис аян-чорук  хевиринге эрттирер бис, уруглар.

- Кым чугаалаптарыл?  2017 чыл Россияга чүү чылы кылдыр чарлаттынганыл?

- Экология деп чүл?

- Ынчаарга бо кичээлде чуге бистин улуг күрүневис Россия бо 2017 чылды экология чылы кылдыр чарлаан сорулгазын бо кичээлде илередип, тып кɵрээлиӊер.

Кичээливис дургузунда янзы-бүрү ɵртээлдерже аалдаашкын кылыр бис

- Мен силерни кончуг  солун аян-чорукче чалап тур мен. Ɵртээлдерге чеде бээривиске чүү турар-дыр? Ɵг деп чүү чүвел?

Кымнар чурттаарыл? Чүге тыва чон ɵгге чурттаарыл?

Тыва чон мал ажыл-агыйлыг болганындан, чылдын үелеринин аайы-биле малын одарладыр черлерин солуп, кɵжеринге эптиг чурттаар оран-савалыг турган.

Уруглар чуве адынын дугайында билиглерин коргузер.

дурумун чугаалаар

падежтерге болгаш саннарга ɵскерлир

7

Чараш

Кандыг?

Демдек ады

Экология чылы кылдыр чарлаан

Экология дээрге бисти  долгандыр турар бойдус хүрээлели-бойдус камгалалы

Ѳг.Ɵг – кѳшкүн чоннуң чурттаар оран-савазы.

3. Тодаргай билиглеринге даянган быжыглаашкын.

1-ги ɵртээл. Арга-арыг ораны. – слайд №7

Хɵй сектер орнунга азырал дириг амытаннарга хамааржыр эки талаларын илереткен демдек аттарын киириңер. (слайд №8-10)

…аът.                       … хаван.

… ыт.                       …  инек.

…  диис.                   … ɵшку.

- Тургустунган сɵс каттыжыышкыннарынга удурланышкак утканы илередип турар демдек аттарын киирер:

Ажылчын аът -  Чалгаа аът

Чараш диис – Чүдек диис

Коданчы ыт – Тояанчы ыт

Арыг хаван  -  Хирлиг хаван

Семис  инек – Арган инек

Ак ɵшкү – Кара ɵшкү

- Ам чүгле демдек аттарын ушта номчуп бериңерем. Демдек адынга хамаарыштыр кандыг түңнел үндүрүп болур силер?

Түннел. Демдек аттары чоок болгаш удурланышкак утканы илередир

ЧС. Бирги ɵртээлге эки ажылдаанынар дээш, силерге бо чараш арга-арыгны белекке берип тур мен.

(Ажылды күүсеткен түннелинде уруглар арга-арыг чуруун алыр, самбырага азар)

Ажылчын аът. Чараш хаван.

Коданчы ыт.    Сүткүр инек.

Чараш диис.   Дидим ɵшку.

2-ги ɵртээл. Ан-меннер ораны.– слайд №12

Ном-биле ажыл: Мергежилге 247, арын 94.

Бердинген сɵс каттыжыышкыннарын кичээнгейлиг номчааш, оон иштинден долгандыр турар хурээлел-бойдуска хамаарышкан сɵс каттыжыышкыннарын ушта бижип алыылы.

арыг агаар деп сɵс каттыжыышкынын сайгарыптаалы.

-Бо сɵс каттыжыышкынында чүнүң дугайында чугаалап турар-дыр, кайы сɵс эн кол утканы илередип турарын баштай тодарадып алыыл. Ол кол сɵстен айтырыгны арыг деп сɵсче  салыптаалы.

Туннел: Демдек ады домакка, сɵс каттыжыышкынынга чуве адынга хамааржып чоруур.

(Ажылды күүсеткен түннелинде уруглар аң-меңнер чуруун алыр, самбырага чыпшырар)

улуг терек, күску бойдус, арыг агаар, изиг хүн.

агаар

Агаар кандыг? – агаар арыг

4. Сула шимчээшкин.

Каракка гимнастика  - слайд №13

5. Алган билиин чаа байдалга ажыглаары.

3-ку ɵртээл. Куштар ораны. – слайд №14

Номнарның 90 дугаар арынында дүрүмнү номчуңар.

- Чуге демдек адын ɵскерилбес чугаа кезээ дээни ол?

Демдек ады ɵскерилбес чугаа кезээ дээрзин бадыткап кɵрээлиңер. А ол бадыткалды үндуруп алырынга дараазында ɵртээлдернин даалгалары  дузалаар.

Болуктер-биле ажыл.

- Ам бɵлуктеп ажылдаар бис. Столдарыңар кырында сɵстери азып, чаштына берген үлегер домак бердинген. Чүү деп үлегер домак чаштына бергенин тып кɵруңерем, уруглар.

Демниг сааскан теве тудуп чиир. слайд №15

-Үлегер домактан демдек адын биле чуве ады каттышкан сѳс каттыжыышкынын тыпкаш, падежтерге ɵскертип бижип алынар. Кожумактарың база шыйып кɵргүзер силер (бот ажылды уруглар кылыр, карточкаларны уруг бүрүзүнге үлеп бээр, уруглар кожумактарны немей бижиир)

А.п. (кым?чуу?)   демниг сааскан

Х.п. (кымныӊ?чүнүӊ?) демниг саасканның

Б.п. (кымга?чүге?)  демниг саасканга

О.п. (кымны? чүнү?)  демниг саасканны

Т.п. (кымда?чүде?)   демниг саасканда

Y.п. (кымдан?чүден?)  демниг сааскандан

У.п. (кымче?чүже?)  демниг саасканче

Туннел: Демдек ады падежтерге ɵскерилбес.

(Ажылды күүсеткен түңнелинде уруглар куштар чуруун алыр, самбырага азар)

Демдек ады ɵскерилбес чугаа кезээ.

Уруглар даалганы күүседир.

- Падежтерге чүгле чуве аттары ɵскерлир, а демдек аттары ɵскерилбес.

4-ку ɵртээл. Хемнер, хɵлдер станциязы. слайд №16

Шупту экранче көруптээлиңер.  Чүнү эскердиңер?

-  Бердинген улегер домактарның чиде берген сɵстерин немеп бижээш, утказын тайылбырлаар силер.

слайд №17

Чалгаа  кижи бажым дээр,

…  кижи суксадым дээр.

… күске сутке дужер

…  дарган эргээн какпас,

Уран кыс удазынга ораашпас.

-Эр- хейлер!  

-  Кагдына берген сөстерже айтырыгдан салыптаалы.

кыдыраашка ажыл –слайд №18

- Сɵс каттыжыышкынын хѳйнуң санында турар кылдыр ɵскертиңер.

Чазый кижи – чазый кижилер

Далашкан куске  - далашкан кускелер

Эки дарган  - эки дарганнар

- Чуну эскердиңер, уруглар? Кандыг туңнел ундурер бис?  

Түңнел: демдек ады саннарга ɵскерилбес!

(Ажылды күүсеткен түннелинде уруглар хемнер, хɵлдер  чуруун алыр, самбырага чыпшырар)

Улегер домактар

Чалгаа кижи бажым дээр,

Чазый кижи суксадым дээр.

Далашкан күске сутке дүжер.

Эки дарган эргээн какпас,

Уран кыс удазынга ораашпас.

кандыг?

чазый кижи – чазый кижилер

 эки дарган – эки дарганнар.

 уран кыс – уран – кыстар

 далашкан куске-далашкан кускелер

- Саннарга чугле чуве аттары ɵскерилген, а демдек аттары ɵскерилбес.

- Кичээл дургузунда бердинген  даалгаларны кончуг эки күүсеттиңер. Эр-хейлер! Ам дараазында бɵгун ɵɵренгенивис чугаа кезээ  демдек адын орус дыл-биле деңнеп кɵрээлиңерем.

Демдек адын орус дылче очулдуруптунарам, уруглар?

- Орус дылда демдек аттары тыва дылда ышкаш чоок болгаш удурланышкак уткалыг болур бе?

- Домакка, сɵс каттыжыышкынынга демдек ады кандыг чугаа кезээнге хамааржып чоруурул?

- Тыва дылда демдек ады падежтерге ɵскерлир болган ийик бе? А орус дылда кандыг ийик?

- Тыва дылда демдек ады саннарга  ɵскерлир болган ийик бе? А орус дылда кандыг ийик?

Түңнелден үндуруп кɵрунерем. Демдек адының дугайында кандыг туңнел кылып болурул?

Имя прилагательное

И.п. бывают близкие и противоположные по значению

относится к имени существительному

И.п. в русском языке изменяются по падежам.

Изменяются по числам

Орус дылда демдек аттары падежтерге болгаш саннарга ɵскерлир, а тыва дылда падежтерге болгаш саннарга ɵскерилбес. Ынчангаш тыва дылда демдек адын ɵскерилбес чугаа кезээ.

6. Туннел быжыглаашкын

Чугаа сайзырадылгазынга ажыл. – слайд №19

Ɵртээлдерже аян-чоруувустуң түңнелин ундүрээл. Экология дээрге тыва дылда чүү деп очулдурттунар сɵзүл?

- Бо чурукту чараш сɵстер-биле  каастааптаалыңар.

Арга-арыг кандыг-дыр?

Аң-меӊ кандыг-дыр?

 Куштар кандыг-дыр?

Хемнер, хɵлдер кандыг-дыр?

Оюн-тренажер.

-Бɵгунгү кичээлде алган билиглеривисти түңнеп, хынаптаалыңар, уруглар.

Оюннуң дүрумү:

Айтырыг бүрүзунде 4 харыы бердинген, оларның аразында чугле чаңгыс шын харыы бар, а силер ол шын харыыны тывар ужурлуг силер. Белен силер бе?

-Бойдус камгалалы дээр.

Ногаан, чараш, шыргай, каттыг ….

Чараш, кортук, коргунчуг, араатан, чүгүрук, кажар, дидим…

Чоргаар, куштуг, чараш, дидим, кажар, демниг ….

Арыг, кылан, балыктыг, агым, турум, тереӊ, сыык, кылагар, узун, кыска …

Интерактивтиг самбырага ажылдаар, шын харыыларны шилип харыыларны берип турар.  

.

7. Түңнел кылыры (рефлексия)

Демдектер салыры

- Кичээливисти түннеп корээлинерем.

Менээ кичээл ….

Бо кичээлде …

Солун болган кезээ….

(Уруглар кичээл дургузунда ажылдаанынга бот-үнелелди чорудар)

- Столдарыңар кырында кызыл болгаш сарыг ɵңнуг чечектер бар, кызыл ɵңнуг чечекти - мен бо кичээлде шуптузун кончуг эки билип алдым дээн кижи кɵдурер, а сарыг чечекти – билип алдым, ынчалза-даа бичии айтырыгларлыг мен дээн кижи кɵдурер.

-Кичээлге кончуг эки ажылдаан уруглар: … , чүге дизе шупту харыылары шын.

  Эки ажылдаан уруглар: …,

  База карточкалар-биле ажылдаан уругларны демдектери: … (башкы демдектерни адап салыр)

уруглар боттарының бодалдарын чугаалаар, бот-үнелелди бээр.

Онаалга бээри

Мергежилге 257, а.99. «Куску аргада» деп кыска чугаа тургузар.