Открытые уроки. Демдек ады
презентация к уроку (3 класс)

Башкы:  Чондан Буяна Тимуровна

Ай, хүнү:  29.01.2021 ч

Класс: 3 г

Эртем: тыва дыл

Темазы: «Демдек аттарынын кожумактары»

Кичээлдиң хевири: кичээл аян-чорук, чаа билиглерни шингээдип алырынын кичээли

Сорулгалары:

1. Ɵɵредир: демдек аттарын аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглап билиринге чанчыктырар; чуве адындан демдек адын кожумактар дузазы-биле тургузары;  чувелернин ылгавыр  демдектерин тодарадып  билири;  уругларны болуктеп ажылдаарынга  чанчыктырар;  чугаага демдек адының ужур-дузазын; домактардан демдек аттарын хамааржып чоруур чуве аттары-биле кады тыварын;

2. Сайзырадыр: демдек адын ɵске чугаа кезектеринден ылгаарын; орус дылда чуве адын деңнээри, уругларның сɵс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыры.

3. Кижизидер: тыва чоннуң чаңчылдарын сагып чоруурунга; тыва улустун аас чогаалдарын катаптап ооредири,бойдуска хумагалыг боорунга, бодунуң болгаш эш-ɵɵрүнүң кылган ажылдарын шын үнелеп билиринге кижизидери.

Кичээлде чедип алыр түңнелдери:

Эртемнер шиңгээткениниң бүгү талалыг ажыл чорудулганың (метапредметтиг) түңнелдери:

орус дылче тыва дылдың терминнерин очулдуруп билири, сөзүглел- биле ажылдап билири;  үлегер домактарның утказын чугаалап билири; ɵске эртемнерде ɵɵренген билиглерин деӊнеп, холбап билири.

Медереп билириниң бугу талалыг ажыл чорудулгазы:

демдек адының утказы, сөзүглелден тып билири, словарь курлавырын байыдарынга ажыл

Бот-тускайлаң бүгү талалыг ажыл чорудулгазы:

сорулганы салып билири, мурнунда кичээлдерден алган билиинге даянып билири, бодалдарын тодарадып, сайзырадып билири.

Харылзаа тудуп чугаалажырының бүгү талалыг ажыл чорудулгазы:

тода, делгереңгей харыылап, бодалын илередири, кады олурар өөру-биле ажылдап билири.

Ажыглаан арга-методтар:шинчилел, хайгаараашкын,беседа, бот-ажыл методтары (эжештеп, бɵлүктеп, чангыстын ажылдары);индукция аргазы(чижектерден түңнел кылыры), дедукция аргазы(дүрүмнерден чижектерже кирери), деңнелге аргазы.

Ажыглаан технологиялар: кадыкшыл камнаар, ИКТ, проблемалыг өөредиг, оюн, бот-тускайлан угланыышкыннныг чоокшулаар арга(личностно-ориентированный подход),ɵɵредилгенин ажыл-чорудулгазын доктаамал чорудар арга.

Принциптер: өөредилгениң, медерелдииниң, кɵргүзүглүүнүң, дес-дараалашкааның

Дерилгези: электроннуг кɵргузуг материалы, проектор, экран, карточкалар, предметтиг, сюжеттиг чуруктар.

Кол билиглер: терминнер:чуве ады,демдек ады, чугаа кезээ

Кичээлдин дидактиктиг тургузуу

Башкынын ажыл чорудуу

Оореникчинин ажыл-чорудуу

1. Мɵɵңнээшкин кезээ, уругларнын сонуургалын оттурары.

- Экии, уруглар!  

- Эртен эрте туруп келгеш

Эргим авам «Экии »дээр бис

Ооренип чедип келгеш

Оорлерим «Экии» дээр бис

Башкыларым чедип кээрге

Баштай уткуп «Экии» дээр бис!

-Эр хейлер, оожум олуруп алынар.

-Бо хун бисте онзагай кичээл болуп эрттип турар, Клазывыста аалчылар-башкылар келген. Олар силернин кайы-хире ооренип турарынарны коор дээш келген.

-Кичээливистин девизин чугаалаптынарам уруглар? (Слайд 1)

-Девизивиске даянып алгаш шупту демниг ажылдап, бо хун чаа билиглерден чедип алыылынар уруглар!

-Удавас тыва чоннун чуу деп байырлалы болурул? (шагаа)

Шагааны коруксеп ынаар барыксап тур силер бе?

-Шагааны канчаар,каяа байырлап турганыл?

-Тыва улустун аас чогаалынын хевирлерин адап корунерем.

-Бо хунгу кичээлде бис шагаага белеткенмишаан аян-чорук кылып аал баар бис. Ынаар чедип алыры белен эвес. Орук узун болгаш шаптараазыннар эртер бис. Узун орукка бергелерни эрттип алырынга бистерге аалчы дузалажыр. Тывызыкты тыпкаш аалчы-биле таныжып алыылынар. (слайд 2)

Ыракты ырак дивес-ылап чоруктуг

Берт черни бергезинмес

Бедик мербегейлиг, чул ол?   (Слайд 3)

-Эр хейлер! Аян-чоруктап чорааш аът дугайында хойну билип алыр бис уруглар. Ынчангаш аъттаныпкаш аян-чоруктап чоруптаалынар.

Уруглар мендилежир

-«Демниг сааскан теве тудуп чиир».

-Шагаа

-Ийе

-Улегер домак, тывызык, тоол…

-аът

2. Билиглернин онза-чугулазы.

3.Кичээлдиң кол билиглеринче киирилде кезээ

4.Ооредилгеглиг сорулганы салыры

(слайд 4)  Тоол ораны  «Состер бодунун бажынын канчаар тып алганыл?»

-Мурнувуста «Тоол ораны» коступ келди. Бистерни Ак-Сал ирей уткуп алды. Ол кымыл уруглар?

-Эр хейлер. Тоолду кичээнгейлиг дыннавышаан Ак-Сал ирейнин даалагзын кылыптарывыска тоол оранындан удеп чоргузар шээй.

«Состер бодунун баар, турар ужурлуг  черин тыппайн тояп чоруп каап-тыр. Оон алаак коступ  келген. Ында бажынчыгаш  коступ келген.Оон адын алдын  ужуктер-биле бижип каан. Чуу деп бижээнин ам силер тывар силер.  Хоорайнын камгалак-чылары : «Кым силер?»,  Чуу силерни бээр эккелди деп айтырган.  Чамдык состер харыылаан.  Чамдыктары ыытташпаан.  Кандыг состер кым? чуу? деп айтырыгга харыылаарыл?  

Олар чуну айтып чоруурул?

Бо  бажынчыгаштын чурттакчыларын кым дээрил?  

           Состер улаштыр чорупкан. Коорге база бажынчыгаш  коступ келген. Камгалак-чылар киирбээн. Оон чурттакчылары аажок  кежээ, шупту ажылданып турар. Ыяш хирээлеп, чугдунуп, суглап,  дааранып...  Камгалакчылар тура : «Чуну кылып тур силер, бис бир-ле чуве кылып билир кижилерни эрттирер бис»  дээн.  Состернин чамдыктары анаа тааржып чурттай берген. Чамдыызы чуве кылып билбес болгаш улаштыр чорупкан.  ...

• Мында состер чуу деп айтырыгларга харыылаттынып турарыл?
• Олар чуну айтырыл?  
• Бо  бажынчыгаштын чурттакчыларын кым  дээр бис?

    Ам дыка чараш,  каас, арыг-силиг бажынчыгаш коступ келди. Мында хоглуг, мунгаргай   дээш янзы-буру состер чурттап турар. Камгалакчылары : «Кандыг херектиг чор силер ?»-деп айтырган.

       Мында  состер кандыг айтырыгга харыылаарыл?

Олар чуну айтырыл?

Бо бажынчыгаштын чурттакчылары кымнарыл?

-Бо тоолдун адын адажып беринерем деп дилеп тур уруглар. Чуу деп алыр силер?    

-  Чугаа  кезектерин катаптадывыс, эр-хейлер! Улаштыр чоруптаалынар.

(Слайд 5) Сагынгыр-тывынгырлар ораны

-Билбеспей бистерни уткуп алды. Силернин кай хире сагынгыр, тывынгынар хынап коор дээн. Дараазында тывызыктарны тып корунерем уруглар

Дендии куштуг

Девиденчиг уннуг

Аалынга кадарчы

Ээзинге эш

-Тывызыктын харыыларын ам бир номчуп корунерем уруглар. Айтырыглардан салып корунерем. Чуу деп чугаа кезээнге хамааржып чоруурул?

-Чуве ады чулерге оскерлип чоруурул? Билбеспейге дузалажып чуве адын падежтерге оскертип корээлинерем.  

(Слайд 6) Чечен-мергеннер шолу

Ам ковуруг коступ  келди.  Хем ол чарыында кежерде ыяап-ла ол ковуруглеп кежер. Ону кууседип шыдавас болзунарза хемни кежип шыдавас силер.  Ковуруг мурнунда состер холужуп калган чыдар. Силер оларны домактар кылдыр тургузуптарынарга чуну кылыры билдине бээр.

-Болдуна берген состеринерни номчуптунар уруглар. Чуу болдунуп келди?

-Демдек аттарын тывынар, айтырыгдан салынар. Чуузу биле ылгалып турарыл демдек аттары? Демдек ады деп чул? Домакка кайы чугаа кезээ-биле харылзажып чоруур?

Чуну ооренир бис бо хун?

Туннел: - Чуве адындан демдек ады кожумак дузазы-биле тургустунар.

Кичээлдин сорулгазын салып алыылынар.

(Теманын ады) Слайд 7

Тыва улустун тоолдарынын маадыры

Чуве ады

( чувелерни)

( чуве ады)

Канчап тур?

(чувелернин кылдыныын)

(кылыг созу)  

(кандыг?,  чулуг?)

( чувелернин демдээн, шынарын, хемчээлин )

(демдек ады)

Чугаа кезектери

динмирээшкин.

Ыт

Чуве ады

Саннарга, падежтерге. Кузелдиг 2 оореникчи ыт деп состу падежтерге аас-биле оскертир.

Карточка биле ажылдаар, улегер домак тургузар

Инектиг кижи тодуг

Хойлуг кижи каас

Уругларнын харыылары.

Демдек адынын кожумактары

Сорулга салыр

5.Чаа  билиглерни ажыдары

6. Сула шимчээшкин

7.  Тодаргай

билиглеринге даянган быжыглаашкын.

8. Туннел быжыглаашкын

Бо хун бистер “Демдек аттарынын кожумактарын” ооренип, чуве адындан демдек адын кожумак дузазы-биле тургузуп ооренир бис.

Бижээчилер оо

Чараш бижилге (аъттыг)

-Шын олурарынын дурумун сагыыр.

-Кандыг дурумнер бар-дыр?

Чуге дакпырлаттынып турар 2 ажык эвес ун?

Туннел: Состун соолгу уну биле кожумактын баштайгы уну домей болза, ол кожа 2 унну дакпырлап бижиир. (Слайд 8)

Тараа шолу 

Бала согааш эдивиске

Баштай тараа соктаар бис

Оон соонда деспиге

Уруп алгаш, челбиир бис

Адак соонда тараавыс

Дээрбеге тыртар бис

Шыргай арга (слайд 9) эжеш -ажыл

Карточкалар-биле ажыл

Чуве аттарындан демдек ады чогаадыр

-тыг,-тиг,-тʏг

-нуг, -нуг,-ниг

-лыг,-луг,-лʏг

Туннел: демдек ады бо кожумактар дузазы-биле тургустунар

Ном-биле ажыл

Мерге 229

Самбырага кузелдиг уруг ажылдаар

Аъттыг хову (слайд 10) эжеш ажыл

Эжеш ажылдаарынын дуруму

-Аъттыг хову коступ келди. Дыка хой чылгы мал чанынды чылгычы тур. Бо аъттарнын он-чузунун адаптарывыска дараазында оруувус уламчылаар бис.

Ном-биле ажыл.

Мергежилге 224

Словарьлыг ажыл(слайд 10)

Бе – торуур кыс мал

Кулун - бенин чаш толу

Аът-чазап каан эр мал, чедишкен мунар аът

Аскыр – чазаттынмаан мал

Он-чузуну

Доруг-кызыл-хурен

Шилги-сарыг,кудуруу чырык

Бора-чели, кудуруу карангы

Хоор-сарыг-чырык, сарыг-кызыл оннерлиг

Кула-

Кыр-

Демдек аттарын ушта бижиптинер. Адаан дыйлагар шыйыг биле шыяр.

Болук-биле ажыл

- Ам бɵлуктеп ажылдаар бис.

1 ги болук Фермада (сут) инектерни азырап турар. Бис (тоорук) аргага келдивис. (Хат) чаъс келген-не. (Моогу) каттыг алаакка келдивис. Аалга (аът) кижи келди.

2 ги болук.  Мээн   ыдым   кончуг   аяс   ыт  болгай.

 Угаанныг    хуннер  эртип-ле  тур.

Акым    менээ   шилги   ном  белекке  берген.

Солун    буга    бустап    чор.

3 ку болук

Шокар                           кандыг?

суглуг         Кандыг?

мелдер         Чулуг?

ыяштыг         Кандыг?

каттыг         Чулуг?

шилги         Чулуг?

4 ку болук

(Чазый, далашкан, эки)

Чалгаа  кижи бажым дээр,

…  кижи суксадым дээр.

… күске сутке дужер

…  дарган эргээн какпас,

уран кыс удазынга ораашпас.

Уругларнын харыызы

Демдек адынын кожумактары-биле таныжар

Аъттын он-чузуну биле таныжар

9. Түңнел кылыры (рефлексия)

Демдектер салыры

Кичээл дургузунда бердинген  даалгаларны кончуг эки күүсеттиңер. Эр-хейлер! Ам дараазында бɵгун ɵɵренгенивис чугаа кезээ  демдек адын орус дыл-биле деңнеп кɵрээлиңерем. 

Түңнелден үндуруп кɵрунерем. Демдек адының дугайында кандыг туңнел кылып болурул?

- Кичээливисти түннеп корээлинерем.

Менээ кичээл ….

Бо кичээлде …

Солун болган кезээ….

10. Онаалга бээри

Мергежилге 228