Рабочая программа по тувинскому языку 1-4 классы
рабочая программа (1 класс) на тему

Салчак Шончалай Борисовна

Рабочая программа по тувинскому языку (родному языку) 1-4 классов. 

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл rabochaya_programma_po_tuvinskomu_yazyku_1-4_klassy.docx163.23 КБ

Предварительный просмотр:

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

Хемчикская средняя общеобразовательная  школа села Хемчик

Муниципального района «Бай-Тайгинский кожуун Республики Тыва»

(МБОУ Хемчикская СОШ с.Хемчик)

Рассмотрена

на заседании МО

Протокол  № __

«__»__________ 2014г.

Согласована

Зам.директора по УВР

_________ Хертек Ч.А.

«__»__________ 2014г.

Утверждаю

Директор школы

__________ Кунзук А.А.

«__»__________ 2014г.

Рабочая программа

по предмету «Тувинский язык»

1-4 классы

Разработала: учитель начальных классов

Салчак Шончалай Борисовна

с.Хемчик

Тайылбыр бижик

Программаны  А.К. Ойдан-оол, Э.Д. Ондар, Н.Ч. Дамбаныё тургусканы 1-4 класстарныё тыва дылга К\р\не стандарды болгаш ==редилге программаларынга база Тыва республиканыё ниити ==редилгезиниё к\р\не стандартыныё национал- девискээр кезээнге \ндезилеп тургускан.

Тыва дыл – Тыва Республиканыё \ндезин чурттакчылары болур тываларныё т=рээн дылы. Амгы \еде ол Тыва Республиканыё к\р\не дылдарыныё бирээзи болганы-биле ооё ажыглалы х=й талалыг. Ол дээрге ч\гле харылзажырыныё эвес, тыва культураныё – улустуё аас чогаалыныё, литератураныё, театр уран ч\\л\н\ё болгаш радио, теледамчыдылгаларныё, парлалганыё, эртемниё, албан-херек кылырыныё, ==редилгениё база кижизидилгениё дылы.

Школаныё ==редилге системазында эге школа онзагай черни ээлеп турар. +=реникчилерниё баштайгы эге чадада т=рээн дылынга алган быжыг билиглери, мергежилдери база чаёчылдары оларныё ниити сайзыралынга, кижизидилгезинге салдарны чедирер база кол ниити ==редилге чедип алырынга эргежок чугула баазаны тургузар.

Тыва Республиканыё ниити ==редилгезиниё национал - девискээр кезээ эге школаныё ==реникчилериниё ниити сайзыралынче, оларныё билииниё практиктиг болурунче угланган. Ооё кол сорулгалары мындыг:

  • ==реникчилерниё чогаадыкчы болгаш интеллектуалдыг шаан, бар курлавырын, сундузун, сонуургалын даштыкы х\рээлелге, улусчу культурага, т=рээн дылынга, улусчу педагогикага даянып тургаш сайзырадыр;
  • ал-бодунга, =г-б\лезинге, т=релдеринге, чонунга, социал х\рээлелге, кижи т=релгетенге, б\д\н делегейге х\нд\ткел болгаш олар дээш харыысалга ==реникчиниё сагыш-сеткилин =м\нээзинден, ооё мээ-медерелинден, сагылга-чурумундан илерээр кылдыр кижизидер;
  • билигниё, шиёгээлдиё болгаш дуржулганыё, ол ышкаш ==редилгениё янзы-б\р\ хевирлериниё системазын уругларныё энтопсихологтуг онзагайларын болгаш назы-харын барымдаалап чедирер;
  • уругларныё айыыл чок чоруун хандырар, мага-бодунуё болгаш психиктиг кадыкшылын улусчу дидактика аргалары-биле камгалаар, быжыктырар;
  • уругнуё бот-тускайлаё онзагайларын кадагалаар болгаш аёаа деткимчени к=рг\зер;

Эге класстарга тыва дылды ==редириниё  кол сорулгалары:

  1. уругларны шын бижиир болгаш чугаалаарынга ==редир;
  2. т=рээн дыл дугайында эге билиглерни бээри;
  3. уругларны ном ажыглаарынга чаёчыктырар болгаш оларныё дылга сонуургалын, номчулга болгаш билиглерже ч\тк\л\н хайныктырар;
  4. уругларны мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизидер;
  5. ==ренип турар ч\\лдерни сайгарып, б=л\ктеп, деёнеп, т\ёнеп билиринге, оларныё иштинден кол болгаш чугула ч\\лдерни тып, тайылбырлаарынга ==реникчилерни чаёчыктырар;
  6. орус дылды ==редиринге чугула баазаны тургузар.

Тыва дыл программазы дараазында б=л\ктерден тургустунган:

  1. «/ннер болгаш \ж\ктер».
  2. «С=с».
  3. «Домак».
  4. «Харылзаалыг чугаа».
  5. «Чараштыр бижилге».

Класс санынга фонетика, лексика, с=с тургузуу, морфология, синтаксис болгаш  харылзаалыг чугаа талазы-биле кичээлдер чоруттунар. Бо чорук дылдыё аёгы-аёгы болуушкуннарын бот-боттарындан адырбайн, оларныё аразында тудуш харылзаазын \ревейн ==ренири-биле тайылбырлаттынар.

Ынчалза-даа класс б\р\з\нде ук б=л\ктерниё кайы- бирээзи кол черни ээлеп турар. 1-2-ги класстарга кол б=л\к «/ннер болгаш \ж\ктер», 3-4 класстарга – «С=с (с=ст\ё тургузуу, чугаа кезектери)», «Домак».

«Харылзаалыг чугаа» деп б=л\к класс санында кол черни ээлеп турар. Харылзаалыг чугаа талазы-биле аас, бижимел ажылдарны грамматика-даа, номчулга-даа кичээлдеринге чорудар.

1-ги класска «Бижикке ==редири болгаш чугаа сайзырадылгазы» деп б=л\кт\н тайылбыр бижии

Белеткел \ези  (\ж\глел мурнунуё)

Амгы тыва эге школада бижик ==редилгези (номчулга болгаш бижилге) тыва дыл болгаш т=рээн чугааныё эге чадазын тургуспушаан, оларныё чардынмас кезээ бооп турар.

1-ги класска белеткел \езинден эгелээш-ле, ==редилге-кижизидилгелиг ажылдарга хамаарыштыр башкыныё мурнунга дараазында кол сорулгалар салдынып кээр:

а) уругларны школаныё чурум сагылгазы-биле таныштырып, оларны аёаа чаёчыктырары;

б) уруглар коллективин тургузуп, организастаары;

в) бижикке ==редиринге белеткел.

 Сорулгаларга д\\шт\р ол ажылдарныё кол угланыышкыны (утказы) – уругларныё чугаазын сайзырадыры, ниити билиин бедидери, ==редилгеге белеткээри болгаш бижикке ==редири.

Бирги классчылар назы харыныё хире шаа-биле эвээш эвес ч\\лдерни билир. Оларныё ол практиктиг билиглеринге башкы даянып тургаш, долгандыр турар х\рээлер болгаш амыдыралдыё дугайында бодалдарын, билиглерин, мергежилдерин улам делгемчидер ужурлуг. Бойдуста ч\велерниё болгаш  амыдыралда болуушкуннарныё ужур-утказын билиндирерде, оларныё ниити болгаш тускай кезектерин деёнеп, шын кичээнгейлиг сайгарарын чедип алыр. Оон чогуур т\ёнел \нд\рерде, анализ болгаш синтез аргаларын ажыглап билиринге чаёчыктырар.

Уругларны доктаамал кичээнгейлиг, хайгаараачал болгаш сонуургаачал, ==редилгеге сундулуг болурунга белеткээр. Дузааргак болгаш ==р\п четтиргенин илередиринге, улуг кижилерни х\нд\лээр чорукка ==редип, кижилерниё б\д\рген к\ш-ажылын \нелеп билиринге кижизидер.

К=дээде-даа, хоорайда-даа чурттап турар 6-7 харлыг уругларныё ниити сайзыралы, составы болгаш психологтуг онзагай байдалдары бот-боттарындан ылгалып турарын башкы эскерер ужурлуг. Оларныё-биле ниити организастыг болгаш хуузунда ажылдарны чорудуп тура, школаныё корум-чурумун сагыыр чорукка чаёчыктырып, бижик ==редилгезин шын шиёгээдип алырынче угланган ажылдарны к\штелдирери.

1-ги класска келген уругларга чаа амыдырал эгелээр. Улуг-даа, бичи-даа кижилер-биле олраныё харылзаазы улам к=в\дээр. Дыка х=й чаа-чаа кижилер-биле ужуражыр, чугаалажыр апаар. Ынчангыш уругларныё чугаа этикедин сагып билиринге ==редип, эге билиглерни бээр. Уругларныё боттарындан улуг болгаш бичи кижилер-биле чугаалажырыныё этикединге база ==редир. Чижээ, «экии» деп мендилежиринге, х\нд\ткелдиё «силер», «ч=шпээреп к=р\ёер», «болур бе», «кирерин ч=шпээреёер», «Буруулуг болдум», «олурарын чопшээреёер» деп с=стерни \езинде ажыглап билиринге чаёчыктырар.

Башкыныё, эш-==р\н\ё болгаш =ске-даа кижилерниё чедирген дузазы, сагыш човаашкынын ==р\п четтиргенин: «улуу-биле четтирдивис», «биске солун болду», «эки чедип алырыёарны к\зедивис» (к\зедим), «эки чедип келдиёер бе» дээн чижектиг с=стер-биле сагыш-сеткилдиё ханызындан илередип билиринге ==редир.

Улуг кижилер эпчок азы берге берге байдалга таварышкан болза, оларга боттарыныё шыдаар шаа-биле дуза чедирип, эки сеткиишкин илередиринге чаёчыктырар.

Улуг кижилерниё кылып б\д\рген ч\\лдерин, эдилелдерин камнаары чугула дээрзин сагындырып, б\г\-ле эт-сепке хумагалыг болурун чагып сургаар.

Башкыныё бир кол сорулгазы уруглар коллективин тургузары болганда, уругларныё аразында найыралдыг, эш-==рз\рек, т=лептиг хамаарылгазын улам сайзырадыры чугула. Боттарыныё аразында х\нд\ткелдиг, чазык-чаагай чугаалажыр, эжиниё саналын деткиир азы аёаа бодунуё бодалын немээр; эш-==р\н\ё с=з\н дыёнаар, оларга дузалажыр ийикпе кошкактарны камгалаар м=з\-шынарга кижизидер.

Бодунуё азы эштериниё кылган частырыгларын ш\г\мч\лелдиг езу-биле эскерип билир, ол частырыглардан чайлап ==ренир чорукка уругларны белеткээр.

Уругларныё школага келген баштайгы х\ннеринден эгелээш-ле, улусчу педагогиканыё кижизидилгеге салдар чедирер ч\\лдерин дамчыштыр кижиниё аажы-чаёын, м=з\-б\д\ж\н хевирлээринге ажыктыг, \немчелиг онзагай шынарларны сиёниктирерин база с\мелеп турар.

Ниитилел амыдыралыныё боттуг чижектеринге башкы даянып тургаш, бижик ==редилгезиниё б\г\ \езинде болгаш \ж\глел соонда \еде-даа уругларны т=рээн чуртунга, =скен булуёнарынга, ооё чонунга болгаш бойдузунга ынак болурунга, чылдыё \елериниё аайы-биле бойдуста =скерлиишкиннерни, кижилерниё к\ш-ажылын эскерип билиринге ==редир.

Ооё-биле чергелештир башкы долгандыр турар х\рээлерге болгаш бойдуска хамаарышкан тускай темаларлыг беседаларны, экскурсияларны, хайгааралдарны чорудар болгаш класска-даа, класстан дашкаар-даа номчулгага янзы-б\р\ темалыг чечен-чогаалдарны, улустуё аас чогаалдарын номчуп таныштырар.

Номчаан чогааларыныё утказынга д\\шт\р ында киржип турар маадырларныё болгаш долгандыр турар кижилерниё чаагай ажыл-херээниё боттуг \легеринге даянмышаан, улуларны экииргек, эскериичел чорукка, ак сеткилдиг, найыралчы, шынчы болурунга кижизидип, эки м=з\-шынарныё эге билиглерин бээр. Мегечи, каржы, бодун тогдунар, кортук, чалгаа дээн чижектиг багай чаёчылдар чок турарынга кижизидер.

Бирги класска келген уругларныё сайзыралы, =з\лдези, шиёгээдип алыр аргалары шуут дески, деё эвес деп ч\ве билдингир. Белеткел \езинден эгелээш, уругларны школа (==редилге) байдалынга бодун ап билир кылдыр чаёчыктырар, башкыныё с=з\н дыёнап, кичээнгейлиг болурунга кижизидер, оларныё эки ==рениксээр чоруун деткиир.

/ж\глел мурнунуё \езинде бижилге талазы-биле белеткел ажылдары

Бижилгеге белеткел ажылдарыныё кол сорулгазы болза бижиктиг гигиеназыныё болгаш педагогиктиг негелделериниё эё б=д\\н, баштайгы чаёчылдарын уругларга сиёниктирип \ж\ктер бижииринге белеткээр. Салдынган сорулгаларны боттандырары-биле башкы дараазында ажылдарны чорудуп тургаш, оларга хамаарышкан чогуур чаёчылдарны чедип алыр.

  1. Парта азы стол артынга шын олурары. Чырык партаныё солагай  талазындан келир болгаш бижип орган холл кыдырааш арнын х=легелевес ужурлуг. Бижилге \езинде уругларныё сыны дорт, бажы бичи доёгагар, кыдырааш биле карактын аразы 25-30 см хире хос турар. Бижип турар \еде солагай холл кыдыраашты быжыглай тутпушаан, ону эптиг кылдыр чылдырып орар (оон-даа =ске).

Бижилгениё негелделерин хажытканыныё т\ёнелинде уруглар шын эвэс олуруп чаёчыга бээр болза, оларныё кадыынга ол хоралыг.

  1. Бижик херекселдери-биле таныжылга:

а) кыдырааш болгаш ооё шугумнары-биле таныжылга беседа, ооё т\ёнелинде уруглар оё болгаш солагай тала, дорт шугум, ийленчек шугум, узун дургаар чоруткан шугум; \ст\к\ болгаш адаккы шугум дээн чижектиг с=стерниё (терминнерниё) утказын били пап, оларны херек кырында чугаазынга ажыглап эгелээр;

б) карандаштар (б=д\\н болгаш =ён\г), фломастер-биле таныжылга; б=д\\н болгаш =ён\г карандаштар-биле тус-тузунда таныштырып, оларныё кайызын кажан, канчаар ажыглаарын к=рг\з\п тайылбырлаар;

в) демир-\ж\к-биле таныжылга; демир-\ж\к-биле таныштырып тура, бир-ле дугаарында ону шын тударынче кол кичээнгейни угландырар. Демир-\ж\кт\ шын тулуп, ажыглап билиринден уругларныё холунуё \ж\\, \ж\ктерни болгаш ооё элементилерин шын, тода бижип ==ренири дыка хамаарылгалыг. Чамдык ч\ве бижип албас уругларныё чылдагааны оларныё демир-\ж\кт\ шын эвес тудар ужурундан база болур.

С==лг\ \еде бижилге талазы-биле уругларга негелделерниё к\штелгенин барымдаалааш, «/ж\глел», «Азбука» номнарыныё арыннарынга бижимел \ж\ктер, с=стерни киирерин база с\мелеп турар апарган.

Белеткел \ези уругларны бижик ==редиринге (\ннер болгаш \ж\ктер-биле таныштырып, номчуп ==рениринге) белеткээр база сорулгалыг. Ынчангыш белеткел \езинде маёаа хамаарыштыр дараазында ажылдарны чорудар: «/ж\глел» ному-биле таныжылга; «/ж\глелдиё» чуруктарын болгаш \ске-даа к=рг\з\г мареиалдарын, «Долганды турар х\рээлел болгаш бойдус-биле таныжылга» деп эгеге тематикаларны ажыглап тургаш, беседалар чорудар; чугаа сайзырадылгазыныё талазы-биле чамдык ажылдар, \нн\ё анализ-синтезтиг методун ажыглавышаан, бижикке ==редиринге белеткел ажылдары; «домак», «с=с», «слог», «\н» деп терминнер-биле таныжылга; \нн\ё анализ-синтезтиг аргазын ажыглап тура, «/ж\глелде» бердинген дузалал схема-шыйыгларны шын ажыглаарынга чаёчыктырары; с=ст\ дыёнап болгаш адап тургаш, ында кирген ажык болгаш ажык эвес \ннерни ылгап билири; «ажык \н», «ажык эвес \н» деп терминнер-биле практиктиг таныжылга дээш ООН-даа ыёай.

Долгандыр турар х\рээлел болгаш бойдус-биле таныжылга, чугаа сайзырадылгазы

1 класска бо темага хамаарышкан ажылдар белеткел \езинден эгелээш, ==редилге чылы т=нг\жеге чедир уламчылаар.

Теманы билиндирериниё кол сорулгалары:

1) школага бир дугаар кээп турар уругларныё кичээнгейин болгаш угаап, билириниё аргаларын сайзырадыры; 2) долгандыр турар х\рээлелде болгаш бойдуста болуушкуннарныё дугайында уругларныё билиглерин м==ёнээр, системажыдар; 3) оларныё аажы-чаёыныё эки талаларын байлакшыдар; 4) =г-б\леге, школага, кудумчуга, х=й-ниити черинге, бойдуска боттарын шын ап чоруурунуё чаёчылдарын хевирлээр; 5) =г-б\лезиниё кежиг\ннеринге х\нд\ткелдиг болгаш ынак, кижилерниё к\ш-ажылы-биле б\д\рген ч\\лдерге камныг, эш-==р\нге, уругларга болгаш бичиилерге кичээнгейлиг болгаш х\нд\лээчел болурунга кижизидер; 6) к\ш-ажылды х\нд\лээринге, бойдусту камгалап, аёаа харысаалгалыг болурунга, т=рээн черинге, т=рээн чурттунга ынак болурунга кижизидер.

/ст\нде адаан сорулгаларны чедип алырда, ниитилел амыдыралыныё дугайында беседалар чорудуп, ону «/ж\глелде» кирген с=з\глелдер-биле холбаар болгаш харылзаштырар; бойдуста болуушкуннар-биле таныжылганы колдуунда экскурсиялар, селг\\стээшкиннер \езинде уругларныё хайгааралдарынга \ндезилеп чорудар. Чорудар экскурсияны башкы тус черниё байдалынга таарыштыр баш удур планнап алыр болгаш сорулгазын тода айтыр. Ынчангаш экскурсия, хайгаарал чорударынга ханы белеткел херек.

Экскурсия \езинде башкыныё база бир сорулгазы – уругларныё кичээнгейин бедидери. Ч\вени эреёгей, ч\г\рт\ эвес, а ханызы-биле топтап к==р\нге, деёнештиреринге, ылгалдыг шинчилелин тыварынга, башкыныё чугаазынга оваарымчалыг дыёнап чаёчыгарынга ==редир.

Уруглар 1 класска келген х\н\нден эгелеп кичээнгей чок, башкыны дыёнап билбес кылдыр чаёчыга бээр болза, оларныё ==редилгези кошкак, шаптараазынга таваржып болур.

Чылдыё чылыг \елеринде чорудар экскурсияларны школадан арай ырадыр барып, бойдус хайгаараары-биле арга-арыг ишти азы алаак кирип, хем азы х=л чоогу, тарылга ш=л\, ферма, б\д\р\лге черлери к==р кылдыр организастаар.  Шала соок \елерде школа херимнериниё ишти, школа мастерскаязы, столовая, клуб, театр, музей, к\ш-культура черлери, уруглар сады, садыг, рынок чижектиг черлерже экскурсия баар. Ынчалза-даа экскурсия чорударыныё кол чери – бойдус деп ч\вени билзе чогуур. Бойдустуё болуушкуннарын, ооё б\д\мелдерин хайгаарап ==ренири уругларныё билиг-медерелиниё =зеринге, дыл-домактыё сайзыраарынга идигни бээр.

Чаёгыс катап арыг ишти кирип, методика талазы-биле шын организаастаан экскурсиядан безин уруглар дыка х=й чаа болгаш чедир билбес чорааны ч\\лдерни, с=стерни билип алыр. Ол с=стерни дараазында кичээлдеринге ажыглап, идекпейлиг словарь курлавырынче киирери чугула.

«Долгандыр турар х\лээлел болгаш бойдус-биле таныжылга» деп тема дараазында б=л\ктерге чарлыр:

1.  Т=рээн бойдус.

  •   Чылдыё \елериниё аайы-биле бойдуста болгаш кижилерниё ажыл-ижинде =скерилгелер.
  •    /н\штер.
  •    Дириг амытаннар.

2. Долгандыр турар х\лээлел-биле таныжылга.

  • Т=рээн чурт.

Бистиё хоорайывыс, суурувус, кудумчуларывыс.

  • +г-б\ле болгаш сагылга-чурум.
  • Бистиё школавыс болгаш клазывыс.

Белеткел \езинде болгаш \ж\глел \езиниё бирги чадазында чорудар беседаларныё тематиказы

+г-б\ле болгаш сагылга-чурум. Бистиё школавыс болгаш клазывыс

Бо б=л\ктерге хамаарышкан беседаларны болгаш ажылдыё =ске-даа хевирлерин колдуунда белеткел \езинде болгаш \ж\глел \езиниё бирги чадазында чорудар.

Уругларныё ады болгаш фамилиязы, хар-назыны, т=р\тт\нген чылы, тыва календарь езугаар т=р\тт\нген чылыныё ады, бажыёыныё адрези.

+г-б\лезиний кежиг\ннери. Авазыныё, ачазыныё болгаш чоок кижилериниё аттары. +г-б\лезиниё кежиг\ннеринге сагыш човаашкыны. Оларныё к\ш-ажылы. +г иштиниё ажылынга уругнуё шыдаптар шаа-биле дуза к=рг\зери.

+г-б\леге байырлалдар (Шага, уруг т=р\тт\нгениниё болгаш баш д\г\н хылбыктаарыныё дою).

Х\н чуруму. Бот-гигиена. Эртенги гимнастика. Арыг-шевер кижизидилгези: эртен ыяап-ла чунары болгаш дижин чууру, далаш чок чемненири, идик-хевин аштаары, хевин ==ктээри, бажын дыраары, орун-д=жээн эдери; чемненир столга шын олурары, чем тудуп чиир херекселдерни шын тудары; аъш-чем аймаанга, ылаёгыя хлебке хумагалыг болуру.

Янзы_б\р\ айыыл_халап болгаш =рт болдурбазыныё чурумун сагыыры.

Школаныё ажылдакчылары: директор, башкылар,кижизидикчилер, эмчи, медсестра (эмчи сестразы), аштакчы, таёныыл дээш оон-даа =ске.

Башкыларныё ады болгашадазыныё ады.

М=з\-шынар кижизидилгези:школага чурум сагыыры.Улуг кижилерни х\ндулээри.Бодун ап билири.

Кичээл \езинде бодун шын ап, башкыныё тайылбырын болгаш эш-==р\н\ё харыызын кичээнгейлиг даёнаары, ==редилгеге харыысалгалыг болуру.

Математика, номчулга, бижилге, чурулга, к\ш-ажыл кичээлдеринге  хереглээр ==редилге херекселдери болгаш к\ш-культура кичээлдеринге ажыглаар херекселдер база тускай идик-хеп аймаа. Оларныё аттарын болгаш ч\\ ч\веге, канчаар ажыглаарын шиёгээттирери.

Класс чечектерин шын ажаары.

/ж\глел \езиниё ийиги, \шк\, д=ртк\ чадаларында болгаш \ж\глел соонда  чорудар беседаларныё тематиказы

Белеткел \езинде болгаш бижик ==редилгезиниё бирги чадазында с\мелээн беседалар темазын шуут уттуп кааптып болбас.  Хайгааралдарны улам ханыладып, уругларныё алган билиин быжыглаарынче угланган ажылдарныё хевирлерин тывар.

Т=рээн бойдус

Чылдыё \елериниё аайы-биле бойдуста болгаш ажыл-ижинде =скерилгелер.

Агаар, Дээр (аяс, б\ргег, булуттуг). Хат (кошкак, к\шт\г, чылыг, соок). Х=рз\н (кадыг, чымчак, чышпынчак).

Чылдыё \елери: к\с, кыш, час, чай.

К\с. К\ск\ айларныё аттары (сентябрь, октябрь, ноябрь). К\ст\ё чайдан ылгалы болгаш онзагай демдектери: сериидеп кээр, \з\ктелиишкин чок чаашкыннар, баштайгы доёат, б\р\лер болгаш оът-сиген =ё\н\ё =скерлири, куштар чылыг чурттарже ужуп чоруп эгелээр, курт-кымыскаяк ижээп чиде бээр.

Чоннуё к\ск\ ажыл-ижи.

Кыш. Кышкы айларныё аттары: (декабрь, янарь, февраль). Кыштыё онзагай демджектери: соок д\жери, хар чары болгаш д\в\л\г хат, х==лбектер, дамырактар суунуё доёуп эгелээри, арга-арыгда ыяштарныё даштыкы хевири дээш о.=.

Час. Часкы айларныё аттары (март, апрель, май). Частыё онзагай демдектери: чылый бээри, харныё эриири, хемде дош бадары болгаш хемниё \ерлээри; ыяштарныё болгаш чадаё \н\штерниё б\р\лериниё частыры; баштайгы чечектерниё болгаш ногаан оът-сигенниё, курт кымыскаяктарныё к=ст\п кээри; куштарныё ужуп кээп эгелээри дээш о.=.

Чай. Чайныё айлары (июнь, июль, август). Чайныё онзагай демдектери.

Чылдыё аёгы-аёгы\елеринде кижилерниё ажыл-ижи. К=дээде болгаш хоорайда чурттап турар кижилерниё ажыл-ижин тодарадыры. +=реникчилерниё аёаа киржилгези.

Школа чоок кавызында турар арга-арыгже экскурсия \езинде ында ыяштарныё, каттарныё аттарын таныштырар. Кандыг-бир ыяшты шилип алгаш, ооё тургузуу-биле практиктиг б=д\\н таныжылганы чорудар: дазылы, уну, будуктары, б\р\лери, чочагайлары. Ыяштарныё даштыкы хеирин барымдаалап б=л\ктээри. Калбак б\р\л\г ыяштар: терек, чодураа, хадыё, шарлан. Чиёге (ине) б\р\л\г ыяштар: дыт, шиви, п=ш, хады. Оонак (чадаё) ыяштар: тал, хараган, янзы-б\р\ катар сывы дээш о.=.

Дириг амыттаннарга (ооё иштинде курт-кымыскаяк) хамаарыштыр оларныё аттарын, шимчээшкинин (кылаштаар, маёнаар, халыыр, соястаар, ужар, эштир), кылдыныын, =ё-ч\з\н\н тайылбырлап, практика кырында таныштырары.

Т=рээн чурт. Бистиё хоорайывыс, суурувус, кудумчуларывыс

Тыва Республика. Кызыл – Тыва Республиканыё найысылалы. Найысылалдыё т=п кудумчулары.

Чурттап турар хоорайыныё ады, ооё кудумчулары. Ында турар магазин, почта, аптека, школа, библиотека, кинотеатр, клуб, оларныё аттары.

Х=й-ниити черлеринге, транспортка корум-чурум \реезиниё д\р\м\н сагыыры.

Кудумчу чурумун сагыыры. Орукту (кудумчуну) шын кежери. Светофорнуё =ёнерин ылгап билири. Хоорайны, суурну ногаанчыдары. Олуткан ыяштарныё ужур-дузазы. Долгандыр турар х\лээлел болгаш бойдус-биле таныжылганыё т\ёнелинде уруглар дараазында кол-кол билиглерни болгаш чаёчылдарны чедип алыр: бажыёыныё адрезин билир; арыг-шевер болурунуё б=д\\н д\р\мнерин сагыыр; бодундан улуг улусту х\нд\леп билир; экилежип, дилег кылып, байырлажып, четтиргенин илередип, буруузун миннип билир; кичээлге чурум сагыырыныё д\р\мнерин билир болгаш херек кырында оларны к\\седип шыдаар; кудумчу чурумнарыныё б=д\\н негелделерин билир; чылдыё \елериниё онзагай демдектерин, чоок кавында элээн каш ыяштарныё, чадаё ыяштарныё, оът-сигенниё, дириг амытаннарныё аттарын билир болгаш оларны танып шыдаар; бойдус камгалалыныё б=д\\н д\р\мнерин сагып билир.

Чурттап турар республиказыныё кожууннарыныё болгаш оларныё т=птериниё аттарын билир; кудумчу кежериниё, транспорту оюп эртериниё, кудумчуга чадаг кижилерниё чоруур чурумнарын, =РТ болдурбазыныё чамдык д\р\мнерин сагып билир; чылдыё янзы-б\р\ \елеринде агаар-бойдустуё онзагай демдектерин эскерип билир; чурттап турар черинде чанар болгаш кыштаар элээн каш куштарныё аттарын билир, оларны ылгап шыдаар.

/ж\глел \ези

Номчулга. Уругларны номчуп ==редири, шын номчулгага чаёчыктырары башкыга эё харыысалгалыг ажыл.

1-ги класска бижик ==редилгезиниё кол \ези - \ж\глел \езинден эгелеп-ле, \нн\г анализ-синтезтиг методу ажыглап тургаш, номчуурунга ==редир. /нн\ё анализин кылырда чугаадан домакты, домактан с=сте\, с=стен слогтарны, слогтардан \ннерни, \ннерден чаёгыс \нн\ (херек \нн\) адап, дыёнап тургаш, ылгадып \нд\рер.

Домактарны с=стерге, с=стерни слогтарга, слогтарны \ннерге чарар талазы-биде алган билиглеринге \ндезилээш, чугааныё кол \ннерин ылгап билири болгаш оларныё \ж\ктери-биле таныжылга. Аай (ма) болгаш дедир (ам), кыска (чал) болгаш узун (чаан), хагдынчак, с==л\нде ийи ажык эвес \нн\г (чурт), =к-биле адаар дедир (аът) болгаш хагдынчак (каът) слогтардан тургустунган с=стерни шын номчууру. /ннерден болгаш \ж\ктерден слгтарны, с=стерни тургузары.

/нн\ё синтезин кылырда, чаёгыс \нн\ =ске \ннерге кожуглаар, \ннерден слог, слогтардан с=с, с=стерден домак тургузуп, ону адап, дыёнап ==рненир. /нн\г анализ-синтезтиг методтуё \нелиг талазы болза, с=стерни шын слогтаарынынга болгаш слогтарны с=с кылдыр кожуглай (тудуштур) номчуурунга чоорту белеткеп келири.

/нн\ё анализин-даа, синтезин-даа чорудуп тура, кол-ла ч\ве – уругларны шын дыёнап билиринге чаёчыктырары. Чугааныё чорудулгазыныё бир кол хевири – дыёнаары. Ооё =ске хевирлери (чугаалаары, бижилге, номчулга) дыёнап билиринден дыка хамаарылгалыг. Ынчангаш бижик ==редилгезиниё \езинде уругларны б\д\н чугаада аёгы-аёгы \ннерни эскерип, с=стерден болгаш слогтардан \ннерни тодарадып шыдаптарынче угланган ажылдарны болгаш дыёнап билирин сайзырадыр тускай мергежилдерни чорудар.

Бижик ==редилгезиниё \езинде номчуп ==редиринге чаёчыктырып, номчулганыё аргаларын чедип алырда, методикакныё дараазында кол айтырыгларын билири чугула:

анализ-синтезтиг методу тыва дылдыё онзагай байдалынга таарыштыр ажыглап билири;

\ннер болгаш \ж\ктер ==редириниё чурумун шын сагыыры, \ж\глел \езиниё чадалары болгаш оларныё кол принциптеринге даяныры;

Тыва дылдын кол \ннериниё бижик ==редилгезинге хамаарыштыр педагогиктиг характеристиказын башкыныё шын тодарадып билири;

Бижик ==редилгезиниё \езинде номчуп ==редирде слогтар болгаш с=стер шилип алырыныё принциптерин сагыыры дээш ООН-даа =ске.

Уругларны номчулгага ==редириниё чамдык чугула негелделери: а) \ннерни тодаргай дыёнап, шын адап билири; б) парламал болгаш бижимел \ж\ктерниё хевирин эки таныыры; в) \ж\кт\ к=геш, ооё \н\н чазыг чокка адап шыдаары; г) \ннер болгаш \ж\ктер-биле слогтар тургузуп, оларны кожуглап номчууру; д) слогтарны с=стер кылдыр тудуштур номчууру.

Бо негелделерниё иштинде эё-не колу – слогтар номчуп ==редири. Слогтарныё дузазы-биле с=стер тургузуп, белен болгу дег, 1-2 слогтарлыг с=стерни б\д\н\-биле адап номчуурунга чаёчыктырары.

Номчаан домактарынга, с=з\глелдеринге, к=рген чуруктарынга хамаарыштыр башкыныё салган айтырыгларын боттарыныё хире-шаа-биле харыылап шыдаары. Номчаан ч\\л\н башкыныё дузазы-биле-даа, дузазы чокка-даа бодунуё с=стерин, бодалдарын киириштирип тургаш, каттаптап чугаалаарынга чаёчыктырары.

Уруглар с=стерни шын адап, слогтавайн номчупса-даа, ооё утказын азы номчаан домааныё утказын билбейн бары башкыга эвээш эвес таваржыр. Ынчангыш башкыныё кол кичээнгейи номчаан ч\\л\н ==реникчилерниё медерелдиг билип алырынче угланган турар ужурлуг. Ч\гле медерелдиг билип алырынга \ндезилеттингеш, шын, аянныг болгаш ч\г\рт\ номчууру чедип алдынар.

Утказы билдинмес ч\\лд\ аянныг номчууру канчап-даа болдунмас. Номчаан ч\\л\н\ё утказын шын дамчыдарынга аянныг номчулга база негеттинер. Ооё уламындан башкы медерелдиг болгаш аянныг номчулганыё аргаларын хары угда деёге чорудуп, чоорту ооё чаёчылдарын чедип алыр ужурлуг. Бижик ==редилгезиниё чадалар аайы-биле бердинген сорулгаларынга д\\шкен негелделерниё к\\селдезин чедип алыр болгаш чогуур билиглерни, чаёчылдарны уругларга шиёгээттирер.

Бо \ениё иштинде уруглар чугааныё кол \ннери-биле болгаш оларны демдеглээр \ж\ктер-биле херек кырында таныжып, тыва алфавиттиё  б\г\ \ж\ктерин билир апаар.

/нн\ё \ж\\н, \ж\кт\ё \н\н чазыг чокка тып, с=сте \нн\ё туружун шын илередип, ==ренген \ннер, \ж\ктери-биле слогтар кожуп, слогтардан с=стер тургузуп база чамдык белен с=стерни слогтавайн шуут номчуурунче шилчиир. «/ж\глелде» бердинген с=стерни, домактарны, кыска с=з\глелдерни медерелдиг болгаш аянныг номчуурунга чаёчыктырар.

Бижик ==редилгезиниё с==лг\ чадаларында \ннерни ==редип турар \еде башкыныё кол сорулгазы- класста б\г\ уругларныё бир дески слогтап номчуурун чедип алыры. +=реникчилерге билдингир, амыдыралда \рг\лч\ таваржыр с=стерни чоорту слогтаашкын чокка номчуурунга чаёчыктырбышаан, ч\г\рт\ номчуурунуё аргаларын чедип алыр.

Уругларныё кичээлдерге идепкей-сонуургалын бедидер, к==р болгаш дыёнаар медерелин к\штелдирер база д\рген, шын номчуп ==редир сорулга-биле класс кассазын, кескинди \ж\ктерни, дидактиктиг =ске-даа материалдарны ажыглаар.

Янзы-б\р\ хевирниё слогтарын кожар \ж\ктерден тургузуп, оларныё-биле с=стер номчууру.

С=стерде \ннерниё канчаар дараалаштыр киргенин тодарадып, эскерип билиринге \ннерден слогтар, слогтардан с=стер тургузар аас болгаш бижимел мергежилгелер чоргудар.  Кыска домактарны болгаш б=д\\н домактардан тургустунган с=з\глелди дыёналдыр болгаш иштинде номчудар.

Шээжилеп алган ш\л\ктерин аянныг чугаалаар. Номчаан ч\\л\н\ё дугайында башкыныё айтырыынга кыска домактар-биле шын харыылап шыдаар.

/ж\глел \ези (бижилге). Уругларныё белеткел \езинде бижилгеге алган чаёчылдарын быжыглап, оларны чогуур негелделеринге д\\шт\р улам ханыладыр билиндирер. /ж\ктер бижий берген \езинде уруглар-биле бижилгениё белеткелин шын чорудары эргежок чугула. Бижип ==ренир ужурлуг \ж\ктери тускай элементилерден (кезектерден) тургустунар болганда, баштай ол элементилерни бижип ==редир болгаш оларныё аттарын сактып алыры чугула. Уруглар дараазында кол-кол элементилерни бижир ==ренир ужурлуг: дорт шыйыг; ужу илбектели берген шыйыг; ужу, бажы илбектели берген дорт шыйыг; узун дорт шыйыг; чалгыгланчак болгаш чалбыышталчак шыйыглар, чартык т=герик шыйыг, б\д\н т=герик (тырыкы) шыйыг.

Бижилгениё баштайгы кичээлинден эгелээш-ле, \ж\ктерни шын, элементилер аайы-биле бижидип ==редири чугула. Шын бижилгениё кол шынары- \ж\ктерни тода болгаш номчуттунгур кылдыр бижип ==редири.

Аёгы-аёгы \ж\ктерни слог азы с=с болу бээр кылдыр тудуштурарыныё кол аргаларын болгаш янзыларын ажыглап тургаш, ==реникчилерни шын, чараштар, д\рген бижип ==рениринге чаёчыктырар.

С=ст\ бижиир мурнунда ооё утказын тодарадып, ында каш \н, \ж\к барын сайгарып тургаш, орфографияныё (шын бижилгениё) б=д\\н чаёчылдары-биле харылзаштырар.

Парламал болгаш бижимел с=стерни, домактарны д\ж\р\п бижидип, бижиириниё темпизин чоорту д\ргедедип, кыдырашты арыг-силиг эдилеп, кызыл шыйыг-биле аёгылаан ш=лд\ сагыырынга ==редир. Кыдыраштыё арнын долдур бижидер.

Домак эгезин улуг \ж\к-биле бижииринге, домак с==л\нге улуг секти салырынга, кижилерниё ат, фамилиязын болгаш дириг амытаннырныё хуу аттарын улуг \ж\к-биле эгелеп бижииринге практика кырынга таныштырар.

Бижилге гигиеназыныё д\р\мнерин сагыырынга чаёчыктырар.

Бижик ==редилгезиниё \езинде класстан дашкаар номчулганы башкыныё удуртулгазы болгаш дорт киржилгези-биле организастап чорудар. Уругларныё ам-даахуузунда эки номчуп билбес болганда, класстан дашкаар номчулгада кирип турар чогаалдарны кичээл \езинде башкы боду номчуп бээр.

Бижик ==редилгезиниё кол \езинде (\ж\глел \езинде) класстан дашкаар номчулгага уругларныё алган билиглерин быжыглаарда болгаш хынаарда т\ёнел кичээлдер эрттирери улуг ужур-дузалыг. Ынчангаш бижик ==редилгезиниё б\г\ \езинде т\ёнел кичээлдер чорударынга 7-8 хире кичээлдиё кезиин тускайлаар.

Класста б\г\ ==реникчилерниё номчур билириниё деёнели бир д=мей эвес деп ч\ве билдингир.Ынчангаш тус-тус ==реникчилер-биле хуузунда беседа чорудуп, оларныё номчулгага ниити билииниё деёнелин болгаш библиотека-биле харылзаазын сонуургап, номчаан ч\\лдериниё дугайында демдеглелдерин хынап к==р\ чугула.

/ж\глел соондагы \е

Бижилге, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы

Бижик ==редилгезиниё \езинде чедип алган билиглерин, мергежилдерин, чаёчылдарын системажыдып быжыглаары.

/ж\ктерни, слогтарны, с=стерни, улуг эвес домактарны харылзаалыг, дески бижииринге ==редир шенелде ажылдар чорудары.

С=с-биле ажыл. Уругларныё с=с курлавырын байыдары болгаш идепкейжидери. Ч\велер, ч\велерниё шынарын, кылдыныглар илередир с=стерни шын хереглеп билири, оларныё уткаларын тайылбырлаары. Ч\велерни чугула демдектери езугаар каттыштырары болгаш ылгаары. Бодалды ылап шын илередир с=ст\ д\рген тып билири. Синонимнер, антонимнер шилиири (терминнер ажыглавайн). Чечен чогаалдардан алган с=з\глелдерде дылдыё уран-чечен аргаларын ажыглаанын билилринге ==редири (терминнер ажыглавайн, деёнелгелер, эпитеттерни хереглээнин башкыныё тайылбырлаары). Диалектизмнер, б=д\\н чугаа с=стери ажыглавазынга чаёчыктырары.

Домактар болгаш харылзаалыг с=з\глел-биле ажыл

Башкыныё айтырыгларынга харыылаарын шын тургузуп билиринге ==редири, харыыларынга домактарныё аёгы-аёгы хевирлерин (медээ, кыйгырыг, айтырыг, алгы домактары) ажыглаары.

Чугааныё ужур-дузазыныё дугайында эге билиг.

Кандыг-бир тодаргай темага домактар тургузар (школа, уруглар, дириг амытанныр дугайында дээш о.=.), сюжеттиг чуруктар, худа хйгааралдарын езугаар улуг эвес аас чугаа тургузары (башкыныё айтырыглары-биле).

Эвилеё-ээлдек болурунуё д\р\мнери.

Харылзажылганыё культуразы. Мендилежир болгаш чарлып байырлажырда хереглээр с=стер. +ске уругларныё харыыларын болгаш чугааларын \зе кирбейн, кичээнгейлиг болгаш эки сеткилдиг дыёнаарынга кижизидер.

Бижилге. /ж\лгел сондагы \еде бижилгеге чорудар ажылдар:

  1. Бижик ==редилгезиниё \ж\глел \езинде уругларныё бижилге талазы-биле шиёгээдип алган билиглерин, чаёчылдарын болгаш мергежилин т\ёнеп, быжыглаары болгаш системажыдары.
  2. /ннер болгаш \ж\ктерниё ылгалы. Ажык болгаш ажык эвес \ннер.
  3.    Тускай \нн\ илеретпес \ж\ктер, алфавит-биле практиктиг таныжылга.
  4. С=с, домак, чугааныё ч\ден тургустунары.
  5. Слогтарныё дузазы-биле с=ст\ к=ж\рериниё б=д\\н аргалары-биле практиктиг таныжылга.
  6. +=ренген \ж\ктерин болгаш оларныё с=стерде каттыжыышкыннарын шын болгаш арай д\рген тудуштур бижип билири. Улуг болгаш биче бижимел \ж\ктерниё кезектерин барымдаалап шын бижиири. Бижимел болгаш парламал с=стерни, домактарны, кыска с=з\глелди самбырадан, номдан, тускай карточкалардан д\ж\р\п бижиири. Бижиириниё темпизин чоорту д\ргедедиринге янзы-б\р\ мергежилгелер чорудары.
  7. Адаары болгаш бижиири карышкак эвес с=стерни болгаш домактарны башкы адап бээрге, бижиири. Домак эгезинге улуг \ж\к бижииринге, ооё с==л\нге улуг сек салырынга чаёчыктырары. Кижилерниё ат, фамилиязын, адазыныё адын улуг \ж\к-биле эгелеп бижиири.
  8. Бижилге гигиеназыныё д\р\мнерин сагып билири.

 Номчулга. /ж\глел соондагы \еде номчулга болгаш бижилгениё кайызы-даа кичээлге колдуунда хары угда чоруттунуп турар болгаш уругларныё чугаазын сайзырадыры-биле холбашкан.

Бижикке ==редириниё \езинде номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазыныё талазы-биле алган билиглерин, мергежилдерин улам ханыладыр.

Номчулганыё чаёчылдарын ханыладыр болгаш быжыглаары-биле ийи, \ш болгаш оон-даа х=й слогтарны элээн нарын с=стерни слогтаашкынныё принциптерин барымдаалап шын номчуур. Кыска, =к-биле адаар ажык \ннерлиг болгаш узун хагдынчак (чар-ла, каът-та, ч==к-тээр), улашкан (дакпырлаан) ажык эвес \ннерлиг (саазын-на, пар-лал-га, дыт-тар, дээш-кин-нер) слогтарны шын адап, ындыг янзылыг слогтардан тургустунган с=стерни хажыдыышкын кылбайн, слогтап-даа, слогтаашкын чокка-даа номчуп билир.

Аёгы-аёгы домактарны болгаш с=з\глелдерни номчуур. Харылзаалыг с=з\глелдер номчуур. Харылзаалыг с=з\глелдер номчуп тура, ында абзацтарны эскерип билиринге ==редир болгаш абзац б\р\з\н\ё утказын чугаалап шыдаптар кылдыр чаёчыктырар. Номчаан ч\\л\н\ё утказынга д\\шт\р айтырыгларга аас-биле харыылап билир. Чамдык айтырыгларныё харыызын с=з\глел иштинден тыпкаш, дыёналдыр номчуур.

Диалогтар номчуп, рольдап номчуурунуё эге базымнарынга ==редир.

Башкыныё айтырыгларын езугаар сюжеттиг чуруктарныё утказын аас-биле дамчыдып билир. 2-3 хире харылзаалыг домактардан тургустунган с=з\глелди башкыныё дузазы-биле тургузуп шыдаар.

Номчулганыё темпизин чоорту д\ргедедириниё аргаларын башкы ажыглаар. Чылт=нч\з\нде бирги классчыларныё номчуурунуё д\ргени 1 минутада 25-35 хире с=с болур.

Кыска с=з\глелдерни иштинде медерелдиг номчааш, с=з\глелдиё с=стерин ажыглап тургаш, башкыныё дузазы чокка, ооё утказын хире-шаа-биле дамчыдып шыдаар.

С=з\глелде болгаш ооё аёгы-аёгы кезектеринде кымныё азы ч\н\ё дугайын чугаалап турарын тодарадып билир.

Номчулга \езинде (башкыныё удуртулгазы-биле) бижик демдектерин барымдаалап, интонацияны, паузаны сагыыр.

Хемчээли улуг эвес домактарны, утказы нарын эвес болгу дег с=стерни, медерелдиг, шын, илдик чокка слогтап, дыёналдыр номчуур. Бижимел с=з\глелдерни самбырдан болгаш тускай карточкалардан номчудар.

Номчаан домактарынга, с=з\глелдеринге, к=рген чуруктарынга хамаарыштыр башкыныё салган айтырыгларынга боттарыныё хире-шаа-биле харыылап шыдаар. Номчаан ч\\л\н башкыныё дузазы-биле-даа, дузазы-чокка-даа бодунуё с=стерин, бодалдарын киириштирип тургаш, ькаттаптап чугаалаарынга чаёчыктырар.

Тоолдларны номчууру болгаш тоолдаары. Ш\л\ктерни аянныг номууру болгаш шээжилеп алыры. Класс мурнунга тура дыёналдыр тода чугаалап билир.

Экскурсия чорааш ч\н\ к=ргенин, ч\н\ билип алганыныё дугайында чугаа кылыр.

Дыка нарын эвес болгаш 2-3 слогтардан тургустунган с=стерни слогтарга чарбайн, чоорту б\д\н\-биле адап домактар номчууру. Номчулганыё темпизин чоорту д\ргедедири. Кыска с=з\глелдерни иштинде номчуп, утказын сактып алыры. С=з\глелде болгаш ооё аёгы-аёгы кезектеринде (абзацтарда) кымныё азы ч\н\ё дугайында чугаалап турарынга харыылап шыдаар.

Бижик демдектерин барымдаалап шын номчуурунга болгаш рольдап номчуурунга эге чаёчылдар. Номчаан ч\\л\нге болгаш сайгарган чуруктарынга хамаарыштыр словарь ажылы.

1-ги класска тускай номчулга кичээлдер \ж\глел соонда \еде чорудуп эгелээр. «/ж\глел» номунда номчуур чогаалдарныё хемчээли улуг эвес, утказы база нарын эвес, колдуунда аёгы-аёгы жанрныё тыва болгаш очулдурган чогаалдарындан шилип киирерин с\мелеп турар.

/ж\глел \езинде болгаш колдуунда \ж\глел соонда \еде номчуур кылдыр бердинген чогаалдарныё тематиказы

+г-б\ле, школа, эш-==р

Ада-иези, оларны х\нд\лээри. Кижизидилгеге ада-иениё салдары. Уругларныё =г-б\лезиниё кежиг\ннеринге сагыш човаашкыны, улуг кижилер болгаш эш-==р\-биле чугаалажып билири. Ада-иезиниё ажыл-ижинге дуза кадары. Уругларныё найыралдыг, эш-==рз\рек, т=лептиг болурун кижизидери. Эш-==р\-биле эп-найыралдыг болгаш шынчы туруштуг, ак сеткилдиг, дузааргак, эвилеё-ээлдек болуру. Х=й-ниитиниё =нч\з\нге болгаш бодунуё эт-севинге, идик-хевинге хумагалыг болуру.

Кадыкшыл дугайында сагыш човаашкын

Х\н чуруму. Бот-гигиена. Кижиниё мага-боду-биле (эът-боду) нити таныжылга, ону шын ажаары.

Бажыёга, школага, х=й-ниити черлеринге арыг шеверни сагыыры.

+рт болдурбазыныё чурумун сагыыры болгаш онза айыылдыг таварылгада бодун шын ап билири.

Бойдус болгаш кижилерниё к\ш-ажылы

Чылдыё \елериниё аайы-биле бойдуста болуушкуннар болгаш =скерлиишкиннер.

Час. Часкы бойдус. Бойдуста частыё одунганы. Частыё онзагай демдектери.

Кижилерниё сезоннуг ажыл-ижи. Оларныё часкы бойдуска хамаарылгазы болгаш часкы ажыл-ижи. К=дээде болгаш хоорайда часкы ажыл-иш.

Часкы бойдус.

Дириг амытаннар болгаш \н\штер

Азырал амытаннар. Оларны кижилерниё адаары, кижиге ажык-дузазы. Дириг амытанныр дугайында уругларныё сагыш човаашкыны.

Черлик амытанныр. Черлик амытаннарга кижилерниё хамаарылгазы. Оларныё кижиге ажыы болгаш хоразы. Черлик амытаннарныё амыдыралы.

Куштар, оларныё амыдыралы. Чанар болгаш кыштаар куштар.

/н\штер. Бажыё \н\штери. Оларны тарып =ст\рери болгаш ажаары.

Бистиё Т=рээн чуртувус

Тыва Республика. Кызыл – Тыва Республиканыё найысылалы.

Кижилерниё амыдыралы, к\ш-ажылы болгаш =ске-даа маадырлыг ажыл-херектери.

Тыва чоннуё чаагай чаёчылдары

Тыва чоннуё амыдыралчы сагылгалары, езулалдары, ужурлары, байырлалдары, оюн-тоглаазы.

Улустуё аас чогаалы

Тыва улустуё аас чогаалы: тоолдар, тывызыктар, \легер домактар, д\рген-чугаалар, кожамыктар.

+ске национал улустарныё аас чогаалы.

Байырлалдар болгаш тураскаалдыг х\ннер

Апрель 12 – Космонавтика х\н\.

Май 1 – Частыё болгаш к\ш-ажылдыё байырлалы.

Май 9 – Тиилелге х\н\.

Бижик ==редилгези доозулганда, ==реникчилерниё номчулга талазы-биле алган билиглеринге, мергежилдеринге, чаёчылдарынга кол негелделер

1-ги классты доозуп турар уруглар т=рээн дылыныё б\г\ \ннерин болгаш \ж\ктерин, оларныё кол ылгалын билген турар.

+=реникчилерниё кол мергежилдери болгаш чаёчылдары: с=стерде \ннерни ылгап, оларныё туружун тодарадып билир; ажык, ажык эвес \ннерни болгаш \ж\ктерни, кыска, узун ажык \ннерни болгаш \ж\ктерни бот-боттарындан ылгап шыдаар; домактарныё болгаш с=стерниё анализ-синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан с=стерни ылгап тывар, улуг болгаш биче \ж\ктерни шын, чараш, тода бижип билир; бижимел болгаш парламал шрифт-биле бижиттинген с=стерни, домактарны иштинде слогтап адап ора, шын д\ж\р\п бижип, адаары болгаш бижиири д\\шкек 3-4 берге эвес с=стен тургустунган домактарны адап бээрге, \ж\ктер кагбайн шын бижиир; домак эгезинге улуг \ж\кт\ бижиир; с==л\нге улуг секти салыр.

Нарын эвес с=стерни слогтавайн ч\г\рт\ номчуп, оларныё шын, мелерелдиг, аянныг болурун сагыыр; с=стерни тода адавышаан, домак с==л\нге интонацияны, домактар аразынга паузаны кылыр; башкыныё намчаан азы чугаалаан ч\\л\н кичээнгейлиг дыёнаар болгаш утказын сактып алыр; номчан ч\\л\нге хамаарышкан айтырыгларны харыылаары болгаш башкыныё дузазы-биле ооё кол утказын илередип, кезектерге чарар; с=зуглелди иштинде номчааш, утказын билип алган шаа-биле чугаалап шыдаар; номчаан номнарынаё адын, авторун шын адап билир; доктаадып алган ш\л\ктерин аянныг чугаалап билир; номчулганыё негелделерин болгаш шыннарларыншын сагывышаан, номчуурунуё тампизин д\ргедедип шыдаар; чыл т=нч\з\нде 1 минутада д\ргени 25-35 с=с чедир номчуур; сюжеттиг чуруктар-биле харылзаалыг чугаа тургузуп билир; номчаан номнарыныё ш\л\ктериниё авторун, адын шын сактып ап, 5-8 хире биче хемчээлдиг ш\л\ктерни шээжи-биле аянныг номчуп билир; ==ренген бижик демдектерин (.!?) барымдаалап, домактарны шын номчуур; оларныё аразынга \н доктаашкыны кылып билир.

Сюжеттиг болгаш темалыг чуруктарны к=р\п тургаш, 3-4 домактан тургустунган харылзаалыг аас-даа, бижимел-даа чугааны тургузуп шыдаар.

Долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус-биле таныжылганыё т\ёнелинде ==реникчилер дараазында кол-кол билиглер болгаш чаёчылдарны чедип алыр: чурттап турар республиказыныё болгаш ооё найысылалыныё адын билир; кудумчу кежерин, транспорту оюп эртериниё, кудумчуга чадаг кижилерниё, чоруур чурумнарын, =РТ болдурбазыныё чамдык д\р\мнерин сагып билир; чылдыё янзы-б\р\ \елеринде агаар-бойдустуё онзагай демдектерин эскерип билир ; чурттап турар черинде чанар болгаш кыштаар элээн каш куштарныё аттарын билир; оларны ылгап шыдаар.

                                       

Чараштыр бижилге

Улуг болгаш бичии \ж\ктерниё кезектериниё аттарын болгаш бижиириниё д=мейлешкээн барымдаалап, дараазында чурум езугаар б=л\ктерге чарар.

                                           

Бичии ужуктер

1. Дорт шугумдан база \ст\нде ээтпектиг, адаанда ээтпектиг шугумнардан тургустунган \ж\ктер:

И, ш, г, п, р, у, \ - 7

2. /ст\нде айыткан шугумнарга  точкалар болгаш д\\шк\ннер немешкенинден тургустунган \ж\ктер:

й, л, м, ц, щ, н, ё, ь, ы, - 9

3. Т=гериктерден тургустунган \ж\ктер:

о, =, а, ю, , ф, б, д, я – 8

4.Солагай талакы чартык т=гериктерден тургустунган \ж\ктер:

с, е, ё, ч, ь, ъ, в – 7

5. Оё талакы чартык т=гериктерниё каттышканындан тургустунган \ж\ктер:

э, х, ж, з, к – 5

Улуг \ж\ктер

1. Кол элементизи \ст\к\ азы адакы кезщектериде ээтпек шыйыглыг \ж\ктер:

И, Ш, Ч, Ц, Щ, Л, М, А – 8

2. Кол элементризи чартык болгаш б\д\н т=гериктерлиг \ж\ктер:

О, +, С, Э, Х, З, Я, Е, Ё, Ж – 10

3. Кол элементизи чалбыыш хевирлиг шугумдан тургустунган \ж\ктер:

У, /, Н, К, Ы, Ю, Р, В, Ф – 9

4. Кол элемиентизи чалбыыш хевирлиг шугумнуё чагыланчак шугум-биле каттышканындан тургустунган \ж\ктер:

Г, П, Т, Б, Д - 5

2-4 класстарга « Фонетика, лексика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы» деп б=л\кт\ё тайылбыр бижии

   

        Эге школага т=рээн дылды ==редириниё кол сорулгазы уругларныё аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры оларныё угаан ажылын сайзырадыры- биле, кижи бооп хевирлеттинери- биле тудуш харылзаалыг.  Ол ч\л дээрге ==реникчилерни эки м=з\-шынарлыг, идекпейлиг, к\ш- ажылга ынак х\лээнген херээнге харысаалгалыг хамаатылар болурунга, таварышкан бергелерни  бот- миннип ажып эртерин кижизидери, чаа ч\вени билип алыр ч\тк\л сонуургалын улам сайзырадыры болур.    

     Эге класс ==реникчилериниё угаан ажылын болгаш чугаазын сайзырадырыныё айтырыгларын \ре т\ёнелдиг шиитпирлээринден школага ==ренир б\г\ эртемни чидиишкинниг шиёгээдип алыры дорт хамаарылгалыг.  

    Чаарттынган программада ==редилге материалын класстар аайы- биле хуваарда ч\н\ё- даа мурнунда эртемниё бодунуё логиказын (дылдыё кезектериниё аразында харылзааларын болгаш бот- боттарындан) барымдаалаан. Оон  ыёай 7-10 харлыг уругларныё назы- хар талазы - биле онзагайларын, оларныё ч\вени билип алырынга боданыр аргаларыныё хире-шаан база ==ренип к=рген.

    Эге класстарга тыва дыл курузун  система - концентрастыг (системаны  чаёгыс черге м==ёнээри) принципке \ндзилээш, тугусканы ==редилге материалын улуг- улуг кезектеп ( блоктап) шиёгээдип алыр арганы бээр.

    Уруглар эге класстарга фонетиканыё, лексиканыё, грамматиканыё  шын бижилгениё болгаш чугаа сайзырадылгазыныё эргежок чугула, эё кол эге билиглерин алыр. Олар \ст\к\ класстарга ==ренир ч\\лдер- биле тудуш харылзаалыг, тыва дыл эртеминиё амгы \еде чедиишкиннеринге \ндзилеттинген бооп турар.+=реникчилерниё таныжыр эге билиглери: с=ст\ё фонетиктиг составы, с=ст\ слогтарга болгаш уткалыг кезектерге чарары, чугаа кезектериниё барык шупту (ч\ве ады, демдек ады, сан ады,ат орну, кылыг с=з\, наречие, чамдык эдеринчилер болгаш артын-чылар) болгаш оларныё эё кол хевирлери, б=л\ктери, домактаныё чамдык хевирлери, янзылары, домактыё чугула кежиг\ннери, ийиги чер- ге кежг\ннери, (ниити таныжылга), элээн каш шын бижилгениё д\р\м-нери. Ол ышкаш программада с=ст\ё лексиктиг утказы с=ст\ё х=й утказы, синонимнер, антонимнер _ биле практика  кырынга таныжары база к=рд\нген.

       Фонетика, лексика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазыныё талазы- биле б=д\\н билиглерни шиёгээтпишаан,  уруглар дыл материалын сайгарып, т\ёнеп, удур- дедир деёнеп, б=л\ктеп ==ренир, ооё- биле кады литературлуг чугааныё баштайгы мергежилдери болгаш чаёчылдары чоорту хевирлеттинер, дылдыё кол эге хемчеглери болур с=ст\, домакты бодамчалыг ажыглаарын чидип алыр.

        Класс б\р\з\н\ё программазы беш - беш б=л\ктерден тургустунган:       1) «/ннер болгаш \ж\ктер»; 2) «С=с»; 3) «Домак»; 4) «Харылзаалыг чугаа»; 5) « Чараштыр бижилге».

    Класс б\р\з\нге фонетика,  лексика, с=с  тургузуу, морфология,  синтаксис  болгаш  харылзаалыг  чугаа  талазы-биле  кичээлдер  чоруттунар. Бо  чорук  дылдын  ангы-ангы болуушкуннарын  бот-боттарындан  адырбайн, оларнын  арзында тудуш  харылзаазын \ревейн,  ==ренири-биле  тайылбырлаттынар.  

«Харылзаалыг  чугаа» деп б=лук  класс санында  кол  черни  ээлеп  турар. Харылзаалыг  чугаа  талазы-биле  аас,  бижимел ажылдарны  грамматика-даа, номчулга-даа  кичээлдеринге чорудар.

    «/ннер  болгаш  \ж\ктер» деп  б=л\кке  хамаарышкан  билиглер, мергежилдер болгаш  \ж\ктер, оларнын  аразында  хамааржылгазы,  ажык  болгаш  ажык  эвес  \ннер  к\шт\г  д\лей  ажык  эвес  \ннер  дээн  чергелиг  фонетиктиг  билиглер  хамааржыр. Ол  ышкаш эге  класстарга  уруглар  с=ст\ё  \н, \ж\к  талазы-биле  сайгарылгазын кылып  шыдаар  мергежилди чедип  алыр.  

3__4-к\  класстарга ==реникчилернин 1__2-ги  класстарга  алган  мергежилдери  болгаш  чаёчылдары  т\ёнел  катаптаашкын-биле   ханылаар, \н, \ж\к  сайгарылгазы  улам  делгемчиир. Оон ынай ==реникчилер  чугааны  кичээнгейлиг  дыёнап  билирин  чедип  алыр. Оон  т\ёнелинде  уруглар чазыг чок д\ж\р\п бижип,  адап  бээрге,  шын  бижип  алганын  хынап  ==ренир

«/ннер  болгаш  \ж\ктер» деп  б=л\кке  1__2  класстарга  чорудар  ажылдыё онзагай ч\\л\ ч\л дээрге  уруглар дыёнап  тургаш, с=стерде \ннерни ылгап, с=ст\ё  кайызында (эгезинде,ортузунда,  с==л\нде), кандыг  \ннер  чанында  чоруурун  тодарадып,  1-ги  класстын  т=нч\з\нде  2-ги  класстыё  эгезинде-ле  олар  чамдык  \ннерни  адаары  биле  бижиири  д\\шпейн  барып  болурун билип  алыр.  Чижелээрге,  д\н деп  с=ст\ё  эгезинде  д\лей  кошкак  ажык  эвес \н  адаттынар-даа   болза,  ону  ыыткыр  ажык  эвес  \нн\ё  \ж\\ -биле  демдеглээр,  хамааты  деп  с=ст\ адап турда,  ийи  т  дыёналза-даа,  чангыс  \ж\к  бижиир  дээш  оон-даа  =ске.

Эге  школаныё  б\г\  класстарынга  бо  темага хамаарышкан кол негелде  болза  чугааныё \ннерин адап,  дыёнап  тургаш, уруглар  оларны ылгап,  бижикке шын демдеглээрин чедип  алыры болур.

С=с.  С=ст\  программада  лексика  болгаш  грамматика  талазы-биле  к==р\н  киирген.

    Эге  класс  башкызы  б\г\ д=рт  чыл  дургузунда  словарь  (лексиктиг)  ажылынче  улуг  кичээнгейни  салыр  ужурлуг.

  Лексика  талазы-биле  теоретиктиг  билиглерни  \ст\к\ класстарга  алыр  болганда, эге  класстарга  ч\гле  практиктиг  мергежилгелерни  грамматика, с=с  тургузуу  болгаш шын  бижилге  кичээлдеринге  чорудар.

   Уруглар  грамматика, шын  бижилге  болгаш  чугаа  сайзырадылгазынын  кичээлдеринге  дыл  материалын  хайгаарап,  чечен  чогаалды  номчуп,  сайгарып  тургаш,  с=стерниё  кандыг  бир  чувелерни  болгаш  болуушкуннарны  илередирин,  оларнын  тодарпгай  уткалыг болурун,  чамдык с=стерниё  х=й  уткалыын, ангы-ангы  домактарга,  ылаёгыя харылзаалыг  чугаага, чоок  болгаш  удурланышкак  уткалыг  болурун  билип  алыр.

     Ооё  т\ёнелинде  уруглар  бодунуё  бодалын  чиге  болгаш  тода  илередирде  утка  талазы-биле  эё-не  тааржыр  с=ст\  шилип  ==ренир,  оларныё  словрь  курлавыры  чоорту байыыр  болгаш  идепкейжиир.

  С=с  тургузуунун  дугайында эге  билигни 2-ги  класска  т=рел  с=стер  болгаш  т=рел  с=стернин  ниити  кезээ __  дазылды  ==ретпишаан, практика  кырынга  таныштырып  эгелээр.  3-к\  класска  уруглар  с=ст\ё  уткалыг  кезектери  болур  дазыл  болгаш   кожумактар  (чогаадылга  кожумаа, =скертилге  кожумаа)  дугайында  билиглерни  долузу-биле  алыр  болгаш  с=с  чогаадылгазынын  б=д\\н  таварылгалары-биле, с=с  чогаадыр эё  нептереёгей  чогаадылга  кожумактары-биле  (-чын,  -чин,  -та,  -те, -тыг, -тиг  дээш  о.=)  практика  кырынга  таныжар. С=стуё  тургузуун  чедиишкинниг  ==редири  дулей кошкак  ажык  эвес  \ннернё  \ж\ктерин с=ст\ё  тургузуун  барымдаалап  дакпырлап  бижиирин  (каттыг, сыннар,тыппа),  эё  хереглеттингир  нарын  с=стерниё  шын  бижилгезин      ( ажыл- агый,  дээш  о.=)  шиёгээдип  алыр  арганы  бээр.  Бо  теманыё  дыл  материалы  класстан  классче  нарыыдап  бар  чыдар, ынчангаш 3__4  класстарга  морфологтуг  тургузуу  нарын  ангы-ангы  чугаа  кезектерин  уткалыг  кезектерге  сайгарып  ==ренир.

   +=реникчилерниё  с=стерниё  тургузуун  дурген болгаш шын кылып  шыдаарындан,  дазылдыё  т=нген  \н\ - биле  кожумактыё  эге  \н\  шын  кожуглап  билиринден  шын  бижилгенин д\р\мнерин  шиёгээдип  алыры  улуг  хамаарылгалыг.

    Эге  класска  чугаа  кезектеринден  ч\ве  адын,  демдек  адын,  кылыг  с=з\н,  сан  адын, ат  орнун,  элээн  хереглеттингир, наречиелерни,  эдеринчилерни,  артынчыларны  ==ренири  программада   к=рд\нген +=реникчилер  чугаа  кезектерин  оларныё  ниити  лексиктиг  утказынга,  харыылаттыннар  айтырыгларынга, падеж,  арын,  сан,  \еге =скерлиринге  \ндезилеп  ылгап  ==ренир.

   Чугаа  кезектерин  ==редириниё  белеткели 1-ги класска  кым?   ч\\?  кандыг?  деп  айтырыгларга  харыылаттынар  с=стер- биле  таныжып,  оларны  б=л\ктээринден  (\н\штер,  дириг  амытаннар  аттары  дээш о.=)  эгелээр.

     2-ги  класска  уруглар  ч\велерни,   демдектерни  болгаш  кылдыныгларны  илередир  с=стер-биле  таныжар,  олар  домакка  чорда,  шын  айтырыг  салып  билирин  чедип  алыр.

    3-к\  класска  ч\велер,  демдектер  болгаш  кылдыныглар  дугайында  ==реникчилерниё  грамматиктиг билии  хевирлеттинер:  уруглар  «ч\ве  ады»,   «сан  ады»,  «кылыг  с=з\»  деп  терминнер-биле  таныжар, эё хереглеттингир эдеринчилерни  шын  бижип,  ажыглап  ==ренир.

    Ч\ве  адын  ==ренип  тургаш,  х=йн\ё  база  орус  дылдан  \легерлеп  алган  чуве  аттарыныё  падежтерге  =скерлири-биле  практика  кырынга  таныжар.  /легерлеп  алган  с=стернин  падежтерге  =скерлирин  к=рг\зерде, программада  берген  «Шын  бижиирин  сактып  алыр  с=стер» даёзызын  ажыглаар.  Ч\ве  адыныё   хамаарылга  хевири-биле  ниити  таныжылга  кылыр.

      4-к\  класска  уругларныё  мурнунда  класстарга  ==ренип  эрткен  чугаа  кезектериниё  дугайында  билиглерни  ханылаар  болгаш  быжыгар.

   Бо  класска  ==реникчилер  кылыг с=з\  ч\гле  \елерге  эвес, а  арыннар  болгаш  саннарга  база  =скерлип  чоруурун  билип  алыр,  ооё дужаал  болгаш  даар  хевирлерин  практика  кырынга  ажыглаарынга  чаёчыгар. Кылыг  с=з\н\ё   болбас  хевири-биле  база практика  кырынга  таныштырар,  болбас  хевиринде  чамдык  кылыг  с=стериниё  шын  бижилгезин  ==редир  (тыппа,  кылба,…)

    4-к\  класска  ==ренир  чугаа  кезектеринден  ат  орну-биле  ==реникчи-лер бир дугаарында таныжар. Ооё б=л\ктеринден арынныё   ат  оруннарын  болгаш  оларныё  падежтерге  =скерлирин ==ренири   к=рд\нген. /рг\лч\  практиктиг  ажылдар  чорутканыныё т\ёнелинде  арынныё  ат оруннарыныё  =скерлирин,  оларны  чугаага  шын  ажыглаарын  ==реникчилер  чедип  алыр  аргалыг.

     Наречиелер-биле  таныжылганы  база-ла  практика  кырынга  чорудар.  /рг\лч\  хереглеттиннер  наречиелерниё  шын  бижилгезин  ==реникчилерге  словарь  ажылы  таварыштыр  шиёгээттирер.

     Сан  адындан  практиктиг  угланыышкын - биле  ниити  утказын,  харыылаттынар  айтырыгларын,  т\ё  болгаш  дугаар  сан  аттарын  чугаага  ажыглап  билирин  ==редири  к=рд\нген.

   Эвилелдерни  тускай  чугаа  кезээ  деп  ==ретпес-даа  болза  «Домак»  деп  теманы  эртип  турар  \еде  а, ынчалза-даа,  ындыг  болза-даа,  болгаш,  чуге  дээрге  деп  эвилелдерни  б=д\\н  болгаш  нарын  домактарда  чангыс  аймак  кежиг\ннерге  ажыглап  ==ренир.

    Чугаа  кезектерин  болгаш  =ске-даа  темаларны  ==редип  турар  \еде словарь  ажылы  ( с=ст\ё  утказын  тодарадыры,  ону  барымдаалап  чугаага  шын  ажыглаары, антонимнер болгаш  синонимнер-биле  ажыл  дээш  о.=) к\штелир.  Ооё-биле  чергелештир класс  б\р\з\нге  хуваап  каан,  шын  бижилгезин  сактып  алыр  с=стер-биле  ажыл  база  чоруттунар.

     Домак. +=реникчилер  эге  класстарга  домак  дугайында  дараазында билиглерни  алыр:

    1)домактарныё  утка - сорулгазыныё   талазы-биле  (медээ,  айтырыг, алгы),  \н  аяны-биле  (кыйгырыг) хевирлери;

    2) домак  кежиг\ннери:  кол  с=с,  с=глекчи  болгаш  ийиги черге  кежигуннер  (ийиги  черге  кежиг\ннерни  хевирлерге  чарбас);

    3) с=с  каттыжыышкыны,  с=с  каттыжыышкынында  =зек болгаш  чагырткан  с=стер, с=с  каттыжыышкынында  болгаш  домакта  с=стернин  харылзаазын  айтырыглар  дузазы-биле  тодарадыры;

    4)  чангыс  аймак  кежиг\ннерлиг  домактар;

    5)   б=д\\н болгаш  ийи   б=д\\н домактан  тургустунган  нарын домак.

    Домактыё  хевирлерин  болгаш  тургузуун  ==ренгени-биле  чергелештир  бижик  демдектерин  хереглээр  талазы-биле  ажыл  чоруттунар. 4-к\  класска  дорт  чугаага  болгаш  адалга  бижик  демдектерин  хереглээрин  уруглар  практика  кырынга  шиёгээдип  алыр  ужурлуг.  Ынчалза-даа бо талазы - биле частырыгларны уругларныё  би-лиин \нелеп,  оларга  демдек  салырда  санавас.

   Уругларныё  грамматика  болгаш  шын  бижилге  талазы-биле  билии  класс  =р\лээн  тудум-на,  улам  байып,  чаа-чаа  ч\\лдер  немежип  олурары  билдингир.

    1-ги  класска  ==реникчилер  чугаалап  домактарны  ылгап,  домактарны  номчуп  турар  \еде  бижик  демдектерин  езугаар  \н  аяннын болгаш  \н  доктаашкыннарын  кылып,  баш  удур  оларны  сайгарып  соонда  бижээш,  с==л\нде улуг  сек  салып  билир  ужурлуг. Оон  ыёай  домак  эгезинге  улуг \ж\к  бижиириниё д\р\м\н  уруглар  шиёгээдип  алыр.

    Домак кежиг\ннери - биле  ==реникчилер 2-ги класска таныжып эгелээр. Грамматика болгаш номчулга кичээлдеринге домакта кымныё база ч\н\ё  дугайында  чугаалап  турарын  к=рг\зер  с=стерни  ылгап  ==ренир,  олар  «кол с=с»,  «с=глекчи»  деп  билиглерни  болгаш  терминнерни  шиёгээдип  алыр.

      Медээ,  айтырыг, алгы  болгаш  кыйгырыг  домактары-биле  ==реникчилер 2-ги  класска  таныжып эгелээр. Ук  класска  утка  талазы-биле  \н  аянын  барымдаалап, домактарнын  с==л\нге  улуг сек,  айтырыг  болгаш  кыйгырыг  демдектерин  салырын  практика  кырынга  ==ренир. 3-к\  класска  ==реникчилер  «медээ», « айтырыг»,  «алгы»,  «кыйгырыг домактары»  деп  терминнер  болгаш  билиглерни, ук домактарны  \н  аянын  сагып  шын  адаарын  домактарныё  с==л\нде улуг  сектен  ангыда,  айтырыг, кыйгырыг  демдектерин  салырыныё д\р\мнерин  шингээдип  алыр. Б\г\  класстарга  домактарнын  айыткан  янзыларын  тургузуп  шыдаарынга  мергежилдер  ажылдар \рг\лч\  чоруттунар ужурлуг. Оон  ынай  бо  класска  чугула  кежиг\\ннерден  ангыда, домакта йиги  черге кежиг\ннери  барын  база  билип алыр (ангы-ангы  хевирлерге  ылгавас).

    4-к\  класска ==реникчилер  эвилел чок  болгаш  эвилелдиг,  чангыс  аймак  кежиг\ннерлиг  домактарны  медерелдиг  тургузуп, =ске  кежиг\ннерден  оларны  ылгап, чангыс  аймак  кежиг\ннерни санаан  \н  аяны-биле  номчуп, оларныё   аразынга  биче сек  салырын  ==ренир.

    +=реникчилернё ч\вени  боттары шиёгээдип  алырыныё  деёнели  класстан  классче  =скен тудум, домак-биле  ажыл  улам  нарыыдап  бар  чыдарын  башкы  билзе  чогуур.

     Чугаа  кезектерин-даа, синтаксистиг  темаларны-даа  ==редип  турар  \еде домактарда  с=стерниё харылзаазын тодарадыр, оларда с=с каттыжыышкынарын  ылгаар  ажыл  \рг\лч\    чоруттунар  ужурлуг.

     Программа  материалын ==ренириниё  чурумун,  программадан  аёгыда,  ==редилге  ному база тодарадыр.  Башкы  ч\гле  ховар  таварылгаларда ол-бо ==редилге улдуёунуё  иштинде  программаныё  темаларын  солуп  ==редип  болур.

     Грамматиктиг  билиглерни  болгаш  орфографтыг  д\р\мнерни  ==реникчилерниё  медерелдиг  шиёгээдип  алырын, оларныё  дыл  болуушкунарыныё  чедип  алыры – программаныё  эн  чугула  негелдезиниё  бирээзи.

     Харылзаалыг  чугаа.  Эге  класстарга  чорудар  ажылдарныё  база  бир  кол  угланыышкыны - ==реникчилерниё  харылзаалыг  чугаазын  сайзырадыры. Аас, бижимел чугааныё  болгаш  угаан  бодалыныё  сайзыралыныё  деёнелинден  бичии  школачыларны  моон  соёгаар-даа  ==редип кижизидериниё  шынары  дыка  улуг хамаарылгалыг.

    Харылзаалыг  чугаа  деп  б=л\кте  т=п  черни  с=з\глел-биле  ажыл, домак-биле  ажыл  ышкаш, ==редилге  чылынын  тургузунда  чоруттуннар  болгаш  ооё  туёнелинде  дылга  ==редириниё кол  угланыышкыны  болур  харылзаалыг  чугаа  сайзырадыр  ажыл боттаныр.

   «Харылзаалыг  чугаа»  деп  б=л\кте  с=з\глел-биле  ажылдыё  кол  кезектерин  тодаргайлаарга  мындыг:

    1) с=зуглел  дугайында  билиг  (утка  талазы-биле  харылзаалыг  ийи  азы  элээн  каш домак),  чаёгыс  темага  каттышпаан  ангы-ангы  домактарны болгаш  с=з\глелди  ылгап  билир  мергежилдерни  хевирлээри;

     2) с=з\глелдиё темазы, ону тодарадып билири;

     3) с=з\глелдиё кол бодалы, башкыныё дузазы-биле с=зуглелдиё  кол  бодалын  тодарадып  билири;

     4) с=з\глелдиё  ады (эгези),  ооё темазынга  болгаш  кол бодалынга  даянып  алгаш, адын  (эгезин )  тывары;

     5) с=з\глелдиё  тургузуу,  тоожуушкун  уткалыг  с=зуглелди кезектерге  чарары  (эгези, кол  кезээ, т=нч\з\);

      6) с=з\глелдиё   кезектерин  хеп-хенерден, бир катап, ооё  соонда  дээн  чергелиг  с=стер-биле  харылзаштырып билири;

     7) домактарны  с=з\глел  кылдыр каттыштырып  чоруур  с=стерни  тып  билири;

     8) с=з\глелге  ажыглаан  деёнелгелерни, метафораларны, диригжидилгелерни  тып  билири  (башкынын  дузазы-биле);

     9) с=з\глелдиё  янзылары-биле  таныжылга;

     а)  тоожуушкун  («Б\р\лер  д\ж\п эгелээн.», «Канчап эштип (х=ккейлеп, шыдыраалап)  ==ренип  алган  мен»  дээш о.=);

     б)  чурумал  («Бистиё  ыдывыс  (диизивис)»,Спорт  херекселдери ( коньки,клюшка,лыжа)», «Чараш  аяё», «Честек  кат»  дээш о.=.);

     в) угаап  бодаашкын  ( «хлеб дугайында  ч\н\ билир  мен?»,  «Чемненир»  мурнунда  ч\ге  холун  чуурул?»,  «Класска  чечектер  ч\ге  херегил?»  дээш о.=.

      Чугаа  сайзырадылгазы  бижикке ==редииниё  баштайгы  \езинден  эгелээш,  номчулга,  грамматика  болгаш  шын  бижилге  кичээлдеринге  доктаамал  чоруттуннар.  Т=рээн  дылды  ==реникчилериниё  б\г\  чадаларында  \нче,  ону  шын  адаарынче база  бижикке  (графикага)  к=рг\зеринче, интонацияны сагыырынче, \н  доктаашкыннарын  кылырынче  улуг  кичээнгей  салдынган  турар.

      Чугаа  сайзырадылгазынга  словарьлыг, синтаксистиг  мергежилгелерден  аёгыда,  с=з\глелдер  сайгарар, оларны катап  тургузар  база  интонацияны  шын  сагыырынче  угланган  мергежилгелер  улуг  ужур  дузалыг. С=с, с=с  каттыжыышкыны, домак  болгаш  с=з\глел-биле  янзы-б\р\  хевирниё  ажылы  уругларныё  угаан  бодалын  болгаш  чугаазын  сайзырадырынга  дузалаар, оларныё  билииниё  деёнелин  бедидер  арганы  бээр.

    Харылзаалыг  чугаа  талазы-биле  мергежилгелерни номчулга-даа,  грамматика-даа  кичээлдеринге  чорудар  деп  \ст\нде  айыткан. Олар  аас  болгаш  бижимел  хевирлиг  болур. Номчулга  кичээлдеринге  мергежилгелерни  колдуунда  номчаан  ч\\л\ - биле  холбаштырар.

   Грамматика  кичээлдеринге  эдертиг болгаш  чогаадыг  хевирлиг  бижимел  мергежилгелер, а номчулга  кичээлдеринге с=з\глелдиё утказын  катап  чугалаар  хевирлиг  аас-биле  к\\седир  мергежилгелер колдаар.  Аас  болгаш  бижимел  мергежилгелер  аразында  тудуш харылзаалыг  дээрзи  билдингир  (бижимел  ажылдар аас-биле  сайгарылганыё  соонда  к\\сеттинер).  Номчаан  с=з\глелдериниё  утказын  катап болгаш эдерти  чугалаары  уругларны  бодалдарын  болгаш  хайгааралдарын  бот - тускайлаё  дамчыдып  шыдаарынга  белеткээр.

     Эдертиглер  болгаш  чогаадыгларны  ==редиглиг  ажылдар  кылдыр  чорудар.  Олар  колдуунда  тоожуушкун  янзылыг  болур. С=з\глелче  чоорту  чурумал  бижилгениё  (бойдус, кижилерниё даштыкы  хевири, к\ш- ажыл  чорудулгазы  дээш о.=.)  болгаш  угаап  бодаашкынныё  (айтырыгларга  харыылаар) элементилерин  киирер. Чурумал  бижилге  биле  угаап  бодаашкынныё   элементилери  улуг  эвес,  ийи - \ш  домактан  эртпес  ужурлуг.

  Чурумал   бижилгенинё  элементилерин  чугаазынга  киирериниё  мурнунда  уруглар  баштай  эки  билири  таныш  ч\велер  болгаш  болуушкунарныё  дугайында  кыска,  \ш-д=рт  домактардан  тургустунган,  аас  болгаш   бижимел  чурумал  тургузуп  алыр.

    Эдертиг  болгаш  чогаадыг  бижидип  ==редиринге  башкыныё  удуртулгазы-биле  коллективтиг  ажыл  чорудары  база  эргежок  чугула. Ооё  \легери-биле  уруглар  боттарыныё  сеткил -  сагыжын  болгаш  бодалдарын  хостуг  илередир.                                                        

      Чогаадыглар темаларын номчаан чогаалдарынга, башкыныё удуртулгазы-биле  к=рген  чуруктарынга,  уругларныё  хууда  хайгааралдарынга  ундезилээш  бээр.

     Чогаадыкчы  ажылдарныё  аас-даа,  бижимел-даа  хевирлерин  дамчыштыр  эге  класс  ==реникчилери  коллективке  ==ренип  болгаш  чуртаарынга,  ажыктыг  ажыл-херек  кылырынга  кижизиттинер  (эки ==ренири, бодун  \легерлиг  ап  билири, уругларга  болгаш  бичиилерге  дуза  чедирип  билири). Эмин  эрттир  делгем  темаларга,  ылаёгыя  бойдус  чурумалын  (чай,  кыш  дээш  о.=), бижиир  чогаадыгларныё  ажыы чок. Уругларныё  тодаргай  к=рген- билген  ч\\лдеринге,  хууда  хайгааралдарынга  болгаш  сеткиишкиннеринге  \ндезилеттинген  темаларга  чогаадыглар  чиик  болгаш  ажыктыг   болур.  («Чуёгулап  ойнаанывыс», «Школа  чанынга ыяш  олуртканывыс»,  «Авамга  дузам»   дээш  о.=.)

   Чогаадыкчы  ажылдарныё  тематиказы  болгаш  утказы  кижизидилге  угланыышкынныг  болбушаан,  к\ш- ажыл  болгаш  м=з\- шынар  кижизидилгезин  боттандырарыныё  сорулгаларын  к\\седиринче  угланган  турар  ужурлуг.

    Эдертиглерниё болгаш  чогаадыгларныё  хемчээли  улуг эвес, тематиказы  уругларныё  амыдыралы-биле,  билир  ч\\лдери-биле  холбашкан  болур.  Эдертиглерниё  хемчээлин  чижеглеп алырга;

1-ги  класска- 15-20 с=с  (2_3 пункт),  2-ги  класска_ 30-50 с=с  (3_4  пункт),  3-к\  класска_50-80 с=с,  4_к\  класска  80-110  с=с.

       +=редилге  чылыныё  дургузунда 1_4  класстарга  чеже  бижимел  ажылдар  (диктантылар,  эдертиглер,  чогаадыглар)  чорударын  башкы  боду  планнап  алыр  ужурлуг.

   Харылзажылганыё  культуразынга  ==редир,  таныжып  мендилежирде,  чарлып  байырлажырда,  буруузун  миннирде  дээш  он-даа  =ске  ээлдек  эвилеё  чорукка  кижизидер  с=стер, с=с  каттыжыышкыннарын,  домактарны  уругларныё  идепкейлиг  словарь  курлавырларынче  киирер  ажылды  башкы  доктаамал  чорудар.

+=реникчилерниё албан шиёгээткен турар ужурлуг билиглери

Тыва дыл дугайында билиглер.

Тыва дыл - Тыва Республиканыё к\р\не дылдарыныё бирээзи. Тыва Республиканыё тугу, с\лдези, ыдык ыры.

Фонетика. Графика. Орфография

Чугаа \ннери. /н болгаш \ж\кт\ё ылгалы. Тыва алфавиттиё \ж\ктери.

Кыска, узадыр база =к-биле адаар ажык \ннер. Оларны бижикке демдеглээри. Й \нн\г ажык \ж\ктер.

К\шт\г, кошкак (д\лей болгаш ыыткыр), эё кошкак ажык эвес \ннер. Ф, ц, щ деп \ннер болгаш \ж\ктер. Фонетиктиг сайгарылга.

Слог. С-стерни к=ж\рери.

Улуг \ж\кт\ хереглээри. Узадыр адаар ажык \ннерлиг с=стерни шын бижиири. +к-биле адаарын демдеглээрде, кадыг демдекти бижиир тос с=ст\ё эге хевирлерин шын бижиири (аът, эът, оът, каът, аъш-чем, д\ъш, ч\ък, ч=ъп, чаъс).

С=с эгезинге п-б, т-д, х-к деп \ннерниё \ж\ктерин шын бижиири. С=с иштинге катаптаан ажык эвес \ннерниё \ж\ктерин шын бижиири.

Артынчыларныё (-ла,-ле,-на,-не,-дыр,-дир,-дур,-д\р,-тыр,-т\р,-тир,-тур…-даа) шын бижилгези.

Ч\ве аттарыныё сан болгаш падеж кожумактарын шын бижиири. Демдек аттарыныё кожумактарын шын бижиири.

Тып, тик, т=к, тырт, теп, тут деп с=стерге кожумактар немежирге, шын бижиири.

Чаёчыл ёзугаар бижиир с=стер. Нарын с=стер. Дефистеп бижиир нарын с=стер. Хуу аттарны шын бижиири.

Орус дылдан \легерлеп алган с=стерни шын бижиири.

Лексика

С=ст\ё утказын тодарадыры. Синоним болгаш антоним с=стер. Х=й уткалыг с=стер.

Тыва чоннуё уран ч\\л\н, ужурларын, чаёчылдарын болгаш ниити чуртталгазын илередир тускай лексика: т=рел-б=л\к кежиг\ннериниё; кижиниё мага-бодунуё кезектериниё; азырал болгаш черлик дириг амытаннарныё, куштар, \н\штер, малдарныё (шээр, бода, чылгы мал); с\ттен, эъттен, \н\штерден кылган чемнерниё; тыва идик-хеп аймааныё; тыва оюннарныё, тыва эдилелдерниё аттары.

Чугаа кезектери

Ч\ве аттарыныё утказы, харыылаттынар айтырыглары. Хуу ч\ве аттары.

Ч\е аттарыныё сан болгаш падежтерге =скертири.

Демдек ады. Янзы-б\р\ ч\велерниё =н-ч\з\н\н, амданын, хевирин, хемчээлин илередир удурланышкак болгаш чоок уткалыг демдек аттары.

Сан ады. Т\ё болгаш дугаар сан аттары.

Ат орну. Арынныё ат оруннары,оларныё падежтерге =скерлири.

Кылыг с=зу. Кылыг с=з\н\ё \ш кол \ези, дужаал болгаш даар хевирлери. Кылыг с=з\н\ё \елерге, арыннырга болгаш саннарга =скерлири.

 Наречие (ниити таныжылга).

Эё нептереёгей эдеринчилер, эвилелдер болгаш артынчылар.

        

С=ст\ё тургузуу

С=ст\ё уткалыг кезектери (дазыл, чогаадылга болгаш =скертилге кожумакттары). Чаёгыс дазылдыг с=стер.

Чаа с=стер тыптырыныё эё нептереёгей аргалары (кожумактыг, синтаксистиг, хурааёгайлаашкын).

Домак. Интонация. Пунктуация

Чугаалар сорулгазыныё аайы-биле домактарныё б=луктери (медээ, айтырыг, алгы), кыйгырыг дома (\н аяны-биле).

Домактыё чугула (кол с=с, с=глекчи) болгаш ийиги черге кежиг\ннерни (аёгылавайн).

Чаёгыс аай кежиг\ннерлиг б=д\\н домактар. А, ынчалза-даа, ынчангаш, болгаш деп эвилелдерни б=д\\н домактарда чаёгыс аймак кежиг\ннерге ажфглаары.

Чаёгыс аймак кежиг\ннерлиг домактарга бижик демдектери. Улуг сек, биче сек, айтырыг, кыйгырыг демдектерин салыры.

Харылзаалыг чугаа

Аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазы.

Чугаа чорудулгазынын хевирлери (дыёнап, чугаалап, номчуп база бижип билири).

Башкыныё болгаш эш - ==р\н\ё чугаазын дыёнап база медереп билири. Чугаа агымындан \ннерни, слогтарны с=с каттыжыышкыннарын болгаш домактарны аёгылаары.

+=редилге болгаш =г-б\ле байдалдарынга таарыштыр чугааны тургузуп билири. Хууда хайгааралдарынга (к=рген, дыёнаан ч\\лдеринге) \ндезилеп, улуг эвэс хемчээлдиг с=з\глелдерни тургузары. Харылзаалыг с=з\глелдерниё хевирлери (тоожуушкун, угаап боданыышкын, чурумал).

С=з\глелдиё утказын катап болгаш эдерти (долузу-биле азы кыска) чугаалаары. Аянныг номчулга.

Чараштыр бижилге

Грамматика болгаш шын бижилгениё кичээлдери-биле чараштыр бижиир кичээлдери тудуш харылзаалыг. Чараштыр бижилгеге хамаарышкан ажылдарныё сорулгазы \ж\ктерни шын, тода, арыг бижип ==ренири болгаш с=стер, домактарны д\рген бижиириниё чогуур темпизин чедип алыры.

Кайы-даа класска чараштыр бижиириниц талазы-биле ажылдарны грамматика болгаш шын бижилге кичээлдеринге 5—7 хире минута иштинде тускай мергежилгелер кылдыр чорудар. Улдуё т\ёнелинде аёгы демдек салбас.

Чараштыр бижилгени ==реникчилерни чаёгыс темп-биле, сан аайы-биле бижип ==редири ажыктыг. Ол арга холдуё шимчээшкинин деё-дески кылырынга, чаёгыс темп-биле ажылдаарынга, алызында барып дурген бижилгеже чоорту шилчииринге идигни бээр.

Онза кичээнгейни бижилгениё гигиеналыг д\р\мнерин, шын олурарын, кыдыраашты партага (столга) шын салырын, карандашты азы демир-\ж\кт\ шын тударын; эгинни, салааларны болгаш сайгыттарны шын шимчедирин сагыырынче угланган.

Чараштыр бижиириниё негелделерин чедип алырда, башкы ч\гле коллективтиг ажылдар чорудары-биле кызыгаарлаттынмас ужурлуг. Аёгы-аёгы ==реникчилер-биле хуузунда база ажылдап, оларныё хире-шаа-биле тускай мергежилгелерни немей чорудар.

Уругларныё холунуё \ж\\н экижидер болгаш сайзырадыр, чараштыр бижилгени чедип алыр сорулга-биле эге школаныё класс бурузунде «Чараштыр бижиир» деп б=л\кт\ киирген.

        1-ги        класска бижик ==редилгезиниё \езинде чараштыр бижилгеге хамаарыштыр кол-ла ч\ве демир-\ж\кт\ шын тудуп, ооё-биле \ж\ктерниё, элементилерин шын к=рг\з\п, олардан \ж\ктер тургузуп, \ж\ктерни шын, тода кылдыр бижииринге ==редири болур.  /ж\ктерни слогтар, с=стер болу бээр кылдыр шын кожуп билиринге болгаш с=стерни, домактарны д\ж\р\п бижииринге чаёчыктырар.

/ж\глел соондагы \еде бо-ла ажылдарныц хевирлерин улаштыр чорудар болгаш ==реникчилер-биле хуузунда ажылдарны к=в\дедир.

        2-4        класстарга улуг болгаш бичии \ж\ктерни бижиирин чараштыр бижиир программазында айыткан чурум ёзугаар б=л\ктеп чорудар. Чараштыр бижиир кичээлдерниё утказы, хемчээли, негелделери база класс б\р\з\н\ё программазында тодараттынган.

Кичээл б\р\з\нге баштай \ж\кт\ё кезектерин (элементилерин), ооё соонда ооё бодун болгаш ол \ж\к с=ст\ё кайызында-даа (эгезинде, ортузунда, с==л\нде) кирип турар с=стерни бижидер.

Кезектериниё болгаш оларныё каттыжыышкыннарыныё чоорту нарыыдап олурарыныё аайы-биле бичии болгаш улуг \ж\ктерни дараазында б=л\ктерге чарар.

Бичии \ж\ктер:

  1. и, ш, г, п, т, й, р, у, у;
  2. н, ц, л, м, ц, щ, ь, ы;
  3. о, в, а, ю, ф, д, б, я;
  4. с, е, ё, ч, ъ, в;
  5. э,х, ж, з, к.

 

       Улуг \ж\ктер:

  1.  И,Ш,Щ,Ц,Ч,Л,М,А,Й.
  2. О,+,С,З,Х,Е,Е,Э,Я,Ж.
  3. У,/,Н,К,Ю,Р,В,Ф,Ы.
  4. Г,П,Т,Б,Д.

Школа курузунда тыва дылдыё теориялыг айтырыглары колдуунда дес - дараалашкак (чадаланчак) принцип ёзугаар бердинген.

Тыва дылды эге школага ==редири уругларныё угаан-медерелин, логиктиг боданыышкынын сайзырадырынга, оларны эки м=з\ - шынарга кижизидеринге, к\ш-ажылга белеткээринге, черле оларныё ниити билииниё, культуразыныё деёнелин бедидеринге ужур-дузалыг.

Школага тыва дылды ==редири, бирээде, уругларга т=рээн дыл дугайында эё кол эге чада билиглерни бээр, ийиде, =ске эртемнерни шиёгээдип алырыныё кол \ндезини бооп турар.

Тыва дыл эртеминиё ==редилге планында туружу

1-4 класстарга «Тыва дыл» эртеминиё курзунга ниитизи-биле 471 шак к=рд\нген. 1-ги класска «/ж\глелди» ==рениринге неделяда 5 шак чылда – 165 шак (==редилге неделязыныё саны – 33). 2-4 класстарга «Тыва дыл» эртеминге неделяда 3 шак к=рд\нген: 2 класска- 102 шак, 3-к\ класска – 102 шак, 4-к\ класска – 102 шак (класс б\р\з\нде ==редилге неделязыныё саны- 34).

Тематиктиг планнаашкын

1 класс

Разделдер, темалар

+=редир шагы

Бижикке ==редири болгаш чугаа сайзырадылгазы

165 шак

1

Белеткел \ези

8  шак

2

/ж\глел \ези

117 шак

3

/ж\глел соондагы \е

40 шак

2 класс

Разделдер, темалар

+=редир шагы

Фонетика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы

102 шак

1

Катаптаашкын

4 ш

2

/ннер болгаш \ж\ктер

31 ш

3

С=с

31 ш

4

Домак

19  ш

5

Харылзаалыг чугаа

8  ш

6

Чыл т=нч\з\нде катаптаашкын

9 ш

3 класс

Разделдер, темалар

+=редир шагы

Фонетика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы

102 шак

1

Катаптаашкын

8 ш

2

/ннер болгаш \ж\ктер

10 ш

3

С=стер

14 ш

4

Чугаа кезектери

36ш

4.1.

Ч\ве ады

13 ш

4.2.

Демдек ады

6 ш

4.3.

Сан ады

3 ш

4.4.

Эдеринчилер

2 ш

4.5.

Кылыг с=з\

15 ш

5

Домак

18 ш

6

С=з\глел

3 ш

7

Харылзаалыг чугаа

8   ш

8

Чыл т=нч\з\нде катаптаашкын

5  ш

4 класс

Разделдер, темалар

+=редир шагы

Фонетика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы

102 шак

1

Катаптаашкын

12 ш

2

Домак

11 ш

3

С=з\глел

5 ш

4

Ч\ве ады

21 ш

5

Демдек ады

8 ш

6

Сан ады

3 ш

7

Ат орну

7 ш

8

Кылыг с=з\

16 ш

9

Наречие

4 ш

10

Харылзаалыг чугаа

9 ш

11

Чыл т=нч\з\нде катаптаашкын

6 ш

ПРОГРАММА

1-ги класс

Бижикке ==редири болгаш чугаа сайзырадылгазы

(165 шак)

      Бижикке ==редири  \ш \еге чарлыр: белеткел  (\ж\глел мурнунуё)  \ези, \ж\глел \ези  (ночулга, бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы); \ж\глел  соондагы \е  ( номчулга,  бижилге шын  бижилге  болгаш  чугаа сайзырадылгазы) , Бижик  ==редилгези  \нн\г  анализ – синтезтиг  методтуё  аргалары – биле  чоруттунар.    

      Анализтиё аргалары:

  1. Чугаадан домактарны  аёгылаары.
  2. Домактарны  с=стерге чарары.
  3. Домактан  с=ст\  аёгылаары.
  4. С=ст\ слогтарга  чарары,  слогтарныё  санын тодарадыры.  
  5. Слогтан  тодаргай  \нн\ ылгап  \нд\рери, \н\ё   характеристиказын  бээри.
  6. /нн\ё  туружун  тодарадыры.
  7. /нн\ё  \ж\к – биле  демдеглээри дээш  оон -даа  =ске.

      Синтезтиё  аргалары:

  /ннерден  слогтар  тургузары.

  1. Кескинди  \ж\ктерден, \ж\ктер  « кассазындан»  слогтар  тургузары.
  2. Слогтардан  с=стер  тургузары.
  3. С=стерден  домак  чогаадыры.
  4. Домактардан  харылзаалыг чугаа  тургузары.
  5. С=з\глелдер  номчулгазы.

Белеткел (\ж\глел мурнунуё) \ези  (8 шак)

      Чугаа. Аас болгаш бижимел чугаа дугайында ниити билиг.

      Домак болгаш с=с. Чугааны домактарга, домактарны с=стерге, с=стерни слогтарга чарары болгаш «/ж\глелде болгаш дидактиктиг  материалдарда  берген  схема – шыйыгларны   ажыглаары.

      Слог. С=стерни  слогтарга  чарары. Ажык  \ннерниё  слогтар  тургузар  ролю – биле  таныштырары.С=стерде  слогтарныё  санын то- дарадыры.

      /ннер  болгаш  \ж\ктер./н дугайында билиг. Дыёнап  болгаш  адап  тургаш, \ннерни  ылгап  билири: ажык  болгаш  ажык  эвес  \ннер, с=с эгезинге к\шт\г  болгаш  кошкак  адаттынар  ажык  эвес  \ннер (п-б, т-д).

       С=стерде  аёгы- аёгы  ажык  болгаш  ажык  эвес  \ннерни  ылгап  билири, с=стерниё слог  болгаш  \н  талазы- биле  сайгарылгазын кылыры  (с=сте  \ннерниё  санын, оларныё  онзагай  ылгалдарын,  с=ст\ё кайызында  турарын  тодарадыр). Дыёнап  болгаш  адап  турар  с=ст\ё  слог  болгаш  \н  талазы- биле  тургузуун  схема- шыйыглар- биле  д\\шт\р\п  к=рг\зери.

       Бердинген  \н  кирген  с=стерни  боду  шилип  тывары. Адап  турар  с=ст\  слог  болгаш  \н  тугузуун к=рг\скен схема- шыйыглар-биле д\\ш\т\р\п  к=рг\зери.

       Бердинген  \н  кирген  с=стерни  боду  шилип  тывары. Адап  турар  с=ст\  слог  болгаш  \н  тургузуун  к=рг\скен  схема – шыйыглар- биле д\\шт\рери.

       Белеткел  \езинде  чорудар  б\г\  ажылдарныё  хевирлерин  дамчыштыр  ==реникчилерниё  кичээнгейин, шыдамыккайын, к==р\н\ё  медерелин  сайзырадыры. Бижилге  болгаш  номчулга  \езинде  уругларны  шын  олурарынга,  кыдыраашты  парта кырынга  шын  салырынга, карандаш-  ты, демир- \ж\кт\  шын  тударынга  чаёчыктырары. Холдарны  болгаш  салааларны  бижилгеге  белеткээри: чурулга янзы- б\р\ угулзалар, дорт, ийленчек,  дыйлагар,  т=герик (тырыкы),  чартык ш=йбексимээр шыйыглар  кылдыртыры. Кыдырааштыё  арнында  шугумнарныё  уг-шиин  эки  билип  алырынче  уругларныё  кичээнгейин  угландырары, \ж\ктерниё  элементилерин  бижидери.

      Оон  аёгыда  белеткел  \езинде  башкы  уругларныё  аас  чугаазыныё  сайзыраёгайын,  \ннерни  тодарадып  шадаар  шыдавазын,  \ж\ктерни  билир  билбезин,  оларны  парлап  азы  бижип  шыдаарын,  номчуп  азы  номчувайн  турарын  тодарадыр.

/ж\глел \ези  (117 шак)

      /ж\глел  \езинде  ==редир  \ннер  болгаш  \ж\ктерни  д=рт  чадага  чарар.

Бирги  чада

           Бирги  чадада а, А; л,Л; о,О; м,М,; с.С; н.Н; ч,Ч; у,У; ы,Ы; р,Р; \,/;  и,И; э,Э; (е); ш,Ш; =,+  деп  \ннер  болгаш  \ж\ктерни  ==редир.

      Бирги  чадада  номчулгага  ==редип  тургаш,  чедип алыр сорулгалар:   \нн\ё \ж\\н,\ж\ктерниё \нн\н  чазыг  чок тыварынга чаёчыктырар; ==ренип  эрткен  \ннери  с=стерниё  эгезинге,  ортузунга,  с==л\нге  турда,  чазыг  чокка тып, с=стерни  шын  слогтаар; кыска,  узун  ажык  \ннерни  болгаш  оларныё  \ж\ктерин  ылгап  билирин  чедип  алыр; ==ренген \ннер болгаш \ж\ктери-биле  слогтар, с=стер кожугулап номчудар, «/ж\глелде» домактарны номчуп билир; ==ренген \ннери бар  с=стерни   тыварынга  чаёчыктырар, слогтар  болгаш  \ннер к=рг\скен    схема-модельдер-биле  с=стер  тургустурар; \ж\ктерни бот- боттарындан  ылгалыр демдектерин барымдаалап танып билиринге ==редир; с=сте \ннерниё болгаш  \ж\ктерниё санын шын тодарадырынга чаёчыктырар; хана кас- сазын башкыныё удурдулгазы- биле ажыглап билирин чедип алыр; кичээл б\р\з\нде кижизидилге ажылын чорудар; ==ренген \ж\ктериё бижилгези биле таныштырар, оларны бижидер; шын медерелдиг болгаш  \з\ктелиишкин чок слогтар номчуурунче чоорту кирер,ийи слогтуг белен с=стерни слогтавайн номчударынче шилчидер; таваржып келген бижик демдектери- биле таныштырар,номчулга \езинде оларны барымдаалаарынга, аянныг номчуурунга чаёчыктырар; чуруктар ажыглап, домактар болгаш улуг эвес хемчээлдиг харылзаалыг с=з\глелдер тургузуп ==редир; ном болгаш кыдыраашты арыг- силиг эдилээринге чаёчыктырар.    

     /ж\глелдиё бирги чадазында номчуур с=стерниё саны эвээжээнинден, номда кирген с=стер болгаш кыска домактарны уруглар шээжи-биле доктаадып алыр. Ону болдурбазы - биле, «/ж\глел» номундан аёгыда, ол-ла с=стерни самбырага, улуг саазынга бижип алгаш база номчудары к\зенчиг. Ынчан уруглар медерелдиг номчуурунга чаёчыгар.

     +=ренген \ж\ктери кирген номчулгазы болгаш бижилгези карышпас слогтар болгаш кыска с=стерни кыдырааштарга бижидер.

Ийиги  чада

        Ийиги чадада д,Д;  б,Б;  г,Г;  в,В;  т,Т;  к,К;  п,П;  ё,  х,Х;  з,З;  ж,Ж;  й,Й  деп \ннер болгаш \ж\ктерни ==редир.

        Ийиги чадада чедип алыр сорулгалар: бирги чадада салдынган сорулгаларны к\\седирин уламчылаар; ийи- \ш слогтуг с=стерни номчуурунга уругларны чаёчыктырар; т,  к,  п,  с=стнрниё эгезинге, ортузунга, с==л\нге чорта, шын номчуурун чедип алыр;белен с=стерни слогтавайн шуут номчуурунга чаёчыктырар, ол колдуунда ийи слогтуг с=стер болур; домактар иштинде бижик демдектери- биле таныштырар; кошкак номчуур уруглар- биле ажылдаар, эки номчуур уругларга немелде ажылдар бээр.

       Йийги чаданыё кол сорулгазы -  б\г\ уругларныё бир дески слогтап номчуурун чнедип алыр; номда кирген домактарнын \н  аянын сагып, аянныг номчуурунга чаёчыктырар.

/шк\ чада

        /шк\ чадада ъ ( кадыг демдек); е,Е, ё, Ё; я. Я; ю, Ю  деп холушкак ажык  \ннерни ==редир. Бо чаданыё  сорулгалары: =к- биле адаарын кадыг демдек-биле к=рг\скен с=стерни, холушкак ажык \ж\ктерлиг с=стерни шын номчуурун чедип алыр; \ш- д=рт  слогтарлыг с=стерни номчударын колдадыр.  

       /ж\глелдиё бо чадазында \ннер болгаш \ж\ктерниё саны деё эвес  (\ннерниё саны \ж\ктерниё санындан эвээш, \ннерниё саны \ж\ктерниё санындан х=й) с=стерни уругларга хайгаарадыр.

Д=ртк\ чада

        Д=ртк\ чада ь  ( чымчак демдек); ф, Ф;  ц,Ц;  щ,Щ  деп \ннерни болгаш \ж\ктерни ==ридир. Бо чадада салдынган турар сорулгалар: \лгерлеп алган \ннерни шын дыёнаарын, адаарын, номчуурун болгаш бижиирин чедип алыр. Ук \ннерни ==редип турар \еде, ==реникчилерге билдингир, \рг\лч\ таваржыр с=стерни  шилип алыр; чиик с=стерни анализ кылбайн, слогтаашкын чокка номчуурунга чаёчыктырар.База ол ышкаш, с=стер болгаш кыска домактарны д\рген ч\г\рт\, медерелдиг номчуурун чедип алыр; домактарга \н доктаашкыннарын кылып, аянныг номчуурунга чаёчыктырар.

Номчулга, бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы

 Х=й эвес слогтуг с=стерни, улуг эвес домактарны медерелдиг, шын илдик чокка слогтап, дыёналдыр номчуурун чедип алыры. Бижимел с=з\глелдерни самбырадан болгаш тускай карточкалардан номчудары.

        Номчаан домактарынга, с=з\глелдеринге, к=рген чуруктарынга хамаарыштыр башкыныё салган айтырыгларын боттарыныё хире- шаа- биле харыылаарынга ==редири. Номчаан ч\\л\н башкыныё дузазы- биле азы боду с=стерин, бодалдарын киириштирип тургаш, катаптап чугаалаарынга чаёчыктырар.

        Тоолдарны номчууру болгаш тоолдаары. Ш\л\ктерни аянныг номчууру болгаш шээжилеп алыры. Класс мурнунга  дыёналдыр, тода чугаалап билиринге чаёчыктырар.        

        Экскурсия  чорааш ч\н\ к=ргенин, ч\н\ билип алганыныё дугайында чугаа тургустуруп ==редири.

/ж\глел соондагы \е ( 40 шак)

Бижилге, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы

        Бижилге \езинде \ж\ктерниё \легерин бижиири, самбырадан азы номдан белен с=з\глелдерни д\ж\р\п бижиири, бижиири берге \ж\ктерниё кезектерин сайгарары, \з\ктелиишкин чок тудуштур бижиири к=рд\н\п турар.

       /ннер болгаш \ж\ктерниё саны деё эвес (каржып турар) с=стерниё бижилгези, сайгарылгазы.

       Чижелээрге: й \нн\г \ж\ктерлиг с=стерниё шын бижилгези: ь, ъ демдектирлиг с=стерниё номчулгазы, шын бижилгези дээш оон-даа =ске.  

       Уругларныё к=рген дыёнаан, хайгаараан ч\\лдеринге;  сюжеттиг чуруктарга \ндезилеп харылзаалыг чугаа тугузары.

      Башкыныё с\мелээни тодаргай темага таарыштыр с=с\глелдер тур-гузары.

Номчулга

     Бижик ==редилгезиниё \езинде номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазыныё талазы - биле алган билиглерин,чаёчылдарын ханыладыры болгаш быжыглаары.    

     Дыка нарын эвес болгаш  2- 3 слогтардан тургустунган с=стерни слогтарга чарбайн ( чоорту б\д\н\- биле адап), домактар номчууру. Номчулганыё темпизин чоорту д\ргедедири. Кыска с=з\глелдерни иштинде номчуп, утказын сактып алыры. С=з\глелде болгаш ооё аёгы- аёгы кезектеринде ( абзацтарында) кымныё азы ч\н\ё дугайында чугаалап турарын харыылап шыдаары.

      Номчулга \езинде бижик демдектерин  сагыыры.

      Уругланыё  медерелдиг, аянныг,  тода  номчуурунче  кичээнгейни салыры.

       Ш\л\ктерниё аянныг номчулгазы.

       Тыва улустуё аас чогаалыныё хивирлери – биле ажыл (тывызыктар, \легер домактар, тоолдар).

       Тывызыктажырыныё  чурумун тодарадыры.

       Тоолдарныё  аянныг  номчулгазы.

       Харылзаалыг с=з\глелдерниё  утказы - биле  ажылдаары.

       /ж\глел  соондагы  \еде  номчулганыё  болгаш  беседаларныё  тематиказын  тайылбыр  бижикке тодаргайлаан.

+=реникчилерниё номчулга,  бижилге талазы- биле алган билиглеринге, мергежилдеринге, чаёчылдарынга кол  негелделер

         1-ги классты доозуп турар уруглар:

         т=рээн дылыныё б\г\ \ннерин болгаш \ж\ктерин, оларныё кол ылгалын билген турар;

         с=стерде \ннерни ылгап, оларныё туружун тодарадып билир;  

         ажык, ажык эвес \ннерни болагш \ж\ктерни; кыска, узун ажык

\ннерни болгаш оларныё \ж\ктерин бот- боттарындан  ылгап билген турар;

         домактарныё болгаш с=стерниё анализ- синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан с=стерни ылгап тып билген турар;

         улуг болгаш биче \ж\ктерни шын, чараш, тода бижип билген турар;

        бижимел болгаш парламал шрифт - биле бижиттинген с=стерни, домактарны иштинде  слогтап адап ора, шын д\ж\р\п бижип билир;

        адаары болгаш бижиири д\\шкек 3- 4 берге эвес с=стен тургустунган домактарны адап бээрге, \ж\ктер кагбайн бижип билген турар;         

        бижик демдектерин (. ! ?) барымдаалап домактарны шын номчуп билир;

        с=стерни шын адавышаан, кыска домактарны ч\г\рт\, шын, медерелдиг, аянныг номчуп билген турар;

       башкыныё номчаан азы чугаалаан ч\\л\н\ё  кол утказын билген турар;

       с=з\глелди иштинде номчааш, утказын билип алган шаа- биле чугаалап шыдаар база кезектерге чарып билген турар;

      номчаан номнарыныё адын, авторун шын адап билген турар;

      доктаадып алган ш\л\ктерин шээжи- биле аянныг чугаалап билир;

      чыл т=нч\з\нде 1 минутада 25-35 хире с=ст\г с=з\глелди номчуп шыдаар.

2-ги класс

Фонетика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы (102 шак)

   

Катаптаашкын   (4 шак)

  Бижикке  ==редириниё  \езинде  алган  билиглерин,  мергежилдерин  болгаш  чаёчылдарын  системажыдып  катаптаары.

/ннер болгаш \ж\ктер. Слог  (31 шак)

   /ннер  болгаш  \ж\ктер. С=стерниё  утказын  ылгаарынга  \ннерниё  ролю. Ажык  болгаш ажык эвес  \ннер,  оларныё  ылгалыр  демдектери.

    Кыска  болгаш узун  ажык  \ннер,  оларны  шын  бижиии.  +к-биле  адаар  ажык  \ннерни ъ (кадыг демдек-биле) демдеглээри  (9 с=с).

    Ыыткыр  болгаш  д\лей  ажык  \ннер.  Оларныё  к\шт\г  болгаш  кошкак  болуру.  Эгезинге  т- д, п- б,  к- х  деп  \ннер  кирген  с=стер  болгаш  оларны  шын  адаары  болгаш  бижиири. Чамдык  эё хереглеттингир, слог  талазы-биле  нарын  эвес  с=стерге  ажык  эвес  \ннерни  дакпырлап  бижиири  ( оюннар, каттар  дээш о, =.  )

     Аяар  ажык  эвес  \ннер.

/легерлеп  алган  с=стерге ф ,ц ,щ  деп  \ннерни  шын  адап  бижип  билири.

    Тыва  болгаш  \легерлеп  алган  с=стерге я, е, э, е,  ю  деп  ажык  \ж\ктер,  оларны  хереглээри. Чымчак  демдектиг (ь)  с=стер.

    Слогтар. С=ст\  слогтап  к=ж\рери.

    Алфавит. Алфавитте  \ж\ктерни  шын  адаары. Алфавиттиё

 ужур -  дузазы. Словарьдан  кандыг-бир  \ж\кке  с=стер  тывары,  бердинген  с=стерни  алфавит  чуруму  езугаар  чыскаап  бижиири  (бирги  \ж\\н  барымдаалап).

С=с  (31 шак)

     С=ст\ё  лексиктиг  утказы  (ниити  билиг).  Х=й  уткалыг  с=стер  (хайгааралдар).

     С=стернинё   ч\велерни,  ч\велерниё  ылгавыр  демдээн,  ч\велерниё  кылдыныын  илередири  (удур-дедир  деёнээри).

     Ч\ве  ады  (таныжылга).  Ниити  утказы. Харыылаттынар  айтырыглары:  кым?  ч\\?  Чугаага  ч\ве  аттарыныё  ужур  дузазы.

    Кижилерниё  аттарынга,  адазыныё  адынга,  фамилязынга,  дириг  амытаннарныё  хуу  аттарынга,  хоорай,  суурлар,  хемнер  болгаш  черлер  аттарынга  улуг  \ж\кт\ хереглээри.

   Ч\ве  аттарыныё  саннарга  =скерлири.

    Утка  талазы-биле  чоок  болгаш  удурланышкак  уткалыг  ч\ве  аттары.

    Кылыг  с=з\  (таныжылга).  Ниити  утказы.  Харыылаттынар  айтырыглары:  ч\н\  кылганын?   ч\н\  кылып   тур?   ч\н\  кылырыл?   канчаарыл?   канчап  тур?  дээш  он-даа  =ске. Кылыг  с=стериниё  чугаага  ужур  дузазы.  /ениё  янзы-б\р\  хевирлеринге  ажыглаан  кылыг  с=стерин хайгааап  к==р\.  Утка  талазы-биле  чоок  болгаш  удурланышкак  кылыг  с=стери.

    Демдек  ады (таныжылга).  Ниити  утказы. Харыылаттынар  айтырыглары  кандыг?   ч\л\г?  Чугаага  демдек  аттарыныё ужур-дузазы. Чоок  болгаш  удурланышкак  уткалыг демдек  аттары.  Оларны  чугаага  ажыглаары.

    Эё  хереглеттингир  -ла, -ле, на, -не, -даа  деп  артынчылар  болгаш  оларны  шын  бижиири.

    С=ст\ё  тургузуу.

         Т=рел с=стер дугайында нити билиг.С=ст\ё дазылы.Т=рел с=стерде дазылды бир аай бижиирин хайгаараары ( ажылчын,ажылдаар, ажылдыг,ажылчы, ажылгыр). Т=рел с=стер тывары. 

Домак  (19 шак)

    Домак _   дылдыё болгаш  чугааныё  эге  хемчээ.  Харылзажылга  \езинде  домактыё  ролю.

   Домактыё  чугула  кежиг\ннери _ кол  с=с  болгаш  с=глекчи.  Делгереёгей  эвес  болгаш  делгереёгей  домактар  (ниити  таныжылга).  Айтырыглар  дузазы-биле  домакта  с=стерниё  харылзаазын  тургузуп  билири  (аас-биле).  Домактарныё  с==л\нге  улуг  сек,  айтырыг,  кыйгырыг  демдектерин  хереглээри.

    Логиктиг  ударение  дугайында  ниити  таныжылга.  Класска  баш  удур  сайгарган  домактарны  бижири.

Харылзаалыг чугаа (8шак)

С=з\глелдиё темазы. Чаёгыс  тема -биле каттышпаан  домактарны с=з\глел- биле деёнээри. С=з\глелде  домактарныё утка талазы- биле ха- рылзаазы. С=з\глелде даяныр с=стерни  ылгаары.

      С=з\глелдиё хевирлери: тоожуушкун, чурумал, угаап боданыышкы (таныжылга). Тоожуушкун уткалыг с=з\глелдиё кезектери: эгези, кол кезээ, т=нч\з\ (таныжылга). С=з\глелде кызыл шугум.

      Чугаа ооё амыдыралга ужур- дузазы. Аас болгаш бижимел чугааныё  онзагайларын хайгаараап к==р\.

       Эдертиг дугайында билиг. Башкыныё  удуртулгазы- биле айтырыглар  езугаар с=з\глелдиё эдертии. Айтырыглар дузазы- биле база сюжеттиг чурук езугаар домактар чогааткаш, бижиири. Коллективтии - биле тоожуушкун уткалыг с=з\глел тургузары ( 25- 30 с=с).

       К\ш - ажыл, оюннар ынак ч\\л\н\ё  дугайында  улуг эвес  чечен чугаа (чогаадыг) тургузары.

       Ээлдек- эвилеё болурунуё д\р\мнери. Четтиргенин илередири. Таныжарда ажыглаар с=стер болгаш  домактар.

Чыл дургузунда ==ренгенин катаптаары (9 шак)

        Аас болгаш бижимел чугаа. /ннер болгаш \ж\ктер. Ыыткыр болгаш д\лей ажык эвес \ннер.

         Д\лей ажык эвес \ннерниё к\шт\г болгаш кошкак болуру, ыыткыр  ажык эвес \ннерниё кошкак болуру. Оларны бижикке демдеглээри. Кыска, узун болгаш =к- биле адаар  ажык \ннер, оларны шын бижиири ( =к- биле адаарын ъ демдек- биле бижиир 9 с=ст\ё эге хевирлери).Ч\велерни илередир  с=стер. Ч\велерниё шынарын илередир с=стер.  Ч\велерниё  кылдыныын илередир с=стер. Домактарныё  чугула  кежиг\ннери.С=з\глел. С=з\глелдиё темазы. С=з\глелге ат ( эге) бээри.

Чараштыр  бижилге

         Бижилге гигиеназыныё  чаёчылдарын  быжыглаары: бижилге  \езинде  шын олурары, кыдыраашты шын салып билири, демир \ж\кт\  шын тудары дээш оон-даа =ске.

         Удаа - дараа дакпырлап чоруур кезектерлиг \ж\ктер б=л\\н  бижиири.

        Кезектерниё болгаш каттыжыышкыннарныё чоорту нарыыдап олурарын барымдаалап биче болгаш улуг \ж\ктерниё б=л\ктерин бижиири.

  1. и,ш,Й, Ш, П,р, т, г;   2) л, м, Л, М, я, Я, А;  3) у, ц, щ, У, Ц, Щ, Ч, ч;   4) сС, еЕ, оО, а, д, б;  5) ь, ы, ъ  болгаш оларны =ске \ж\ктер- биле тудуш- турар янзылары; 6) н,ё,ю, Н, Ф, кК;  7) вВ, зЗ. эЭ, жЖ, хХ, фФ ; 8 у, \,Г, П, Р, Б, Д.

         +=реникчилерни чаёгыс шугумнуг кыдырааштарга бижииринче шилчидери.

         П, Т, Р, Ж, У, /, Я, Н, К, Ф,; а, \, у, д, з, в, б, т дээш оон-даа =ске \жуктерни, оларныё каттыжыышкыннарын бижип турда, болганчок кылыптар хажыдыышкыннарын болгаш четпестерин  эдеринге мергежилгелер.

         Д\рген бижииринге чоорту ==редири.

         Аёгы - аёгы ==реникчилер - биле хуузунда ажылдарны чорудары.

         С=стерни болгаш домактарны ритмниг шимчээшкиннер - биле  дески бижиири.

Шын бижилгезин сактып алыр с=стер

         Аас - кежик, ада - ие,  арыг - шевер, аъш - чем, аът, аъттар, аянныг, бак, ёлка, идик - хеп, класс, коньки, к\ш, кыш, к\ш - ажыл, катап, каттырар,  кеттинер, оът, оъттуг, =г - б\ле, п=с, пак, пактаар, тайга, туманнаар, туманныг, тудуг, тур, турар, Тыва, тывар, тывызык, чаъс, частаар, д\ъш, д\штээр, шынныг, ыт, эки, эккээр.

+=реникчилерниё  билиглеринге, мергежилдеринге  болгаш  чаёчылдарынга кол  негелделер

      +=реникчилер 2-ги классты дооскаш, дараазында билиглерни шиёгээдип алган турар:

     тыва алфавиттиё \ж\ктер, ажык болгаш ажык эвес \ннерниё демдек-тери, кыска, узун, =к- биле адаар ажык \ннер, к\шт\г д\лей болгаш  кошкак д\лей ажык эвес \ннер, ыыткыр кошкак ажык эвес \ннер, с=ст\ к=ж\рериниё  д\р\мнери.

      +=реникчилерниё чедип алган турар мергежилдери:

  • с=стерни, домактарны болгаш 30- 40 хире с=ст\г с=з\глелдерни артык \ж\ктер киирбейн, херек \ж\ктерин кагбайн, хажыдыышкын чокка, арыг, чараш, болгаш  шын бижиири;
  • с=стерни слогтарга чарар, слогтар ёзугаар  к=ж\рер;
  • кижилерниё аттарын, хоорайлар, суурлар, хемнер болгаш черлер аттарын  улуг \ж\к - биле бижиир;
  • аът, оът, эът дээн чергелиг =к - биле адаар ажык \ннерлиг с=стерни кадыг демдек- биле бижиир; саннар, шеттер дээн чергелиг с=стерге ийи  \ж\кт\ дакпырлап бижиир;
  • фонетиктиг сайгарылгаларны кылыр: с=стерни слогтарга чарар, с=сте каш \н болгаш \ж\кт\ё дес - дараалашкаан тодарадыр;
  • с=сте \ннер болгаш \ж\ктерниё  санын тодарадыр ( аът, сан, дээр,  дээш о.=.)
  • -ла, -ле, -на, -не, -даа деп артынчыларны дефис- биле бижиир:
  • с=ске шын айтырыг салгаш, ооё дузазы- биле ч\вени илередир, ч\вениё демдээн илередир, ч\вениё кылдыныын илередир с=стерни тодарадыр;
  • домакка с=стерни шын харылзаштырар; кол с=с болгаш с=глекчини тодарадыр;
  • домактыё эгезинге улуг \ж\кт\ хереглээр, с==л\нге улуг сек, кыйгырыг, айтырыг демдектерин салыр;
  • айтырыглар  езугаар 30-50 хире с=ст\г с=з\глелдиё  эдертиин бижиир, бердинген темага 5- 6  с=ст\г домактарны тургузар болгаш бижиир.

3-к\ класс

Фонетика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы (102 шак)

Катаптаашкын (8 шак)

Домак. Домактын чугула кежигүннери. /ннер болгаш \ж\ктер.

Кым? Ч\\? Деп айтырыгларга харыылаттынар с=стер.

Канчап тур? Деп айтырыгга харыылаттынар с=стер.

Хуу аттарга улуг \ж\ктер.

Кандыг? Деп айтырыгга харыылаттынар с=стер.

/ннер болгаш \ж\ктер (10 шак)

/ннер болгаш \ж\ктер. Ажык \ннер. Кыска болгаш узун ажык \ннер. +к-биле адаар ажык \ннер. Кадыг (ъ) болгаш чымчак (ь) демдектерлиг с=стер. Е,ё, ю, я деп \ж\ктерлиг с=стер.Ажык эвес \ннер. Эгезинге т болгаш п бижиир с=стер.

С=стер (14 шак)

Сѳстүн уткалыг кезектериниң дугайында ниити билиг: дазыл, ѳскретилге болгаш чогаадылга кожумактары.

Дазыл, чаңгыс дазылдыг сѳстер. Ѳскертилге кожумаа.

Тургузуу бѳдүүн сѳстерниң чогаадылга кожумактарын тып билири.

Сѳстерге чогаадылга болгаш ѳскертилге кожумактарының дес-дараалашкаа.

Сѳс иштинге тт,нн,кк деп дакпырлаан үннерниң үжүктерин бижиири.

Тып, тик, тѳк, тырт, теп, тут деп сѳстерни болгаш оларның укталган хевирлерин шын бижиири.

-дыр (-дир, - дурр,- д\р,- тыр, - тир, -тур,-т\р) деп артынчыларны шын бижиири.

Дефистеп бижиир нарын с=стер.

Чугаа кезектери (36 шак)

Чугаа кезектери-биле ниити таныжылга: чуве ады, демдек ады, кылыг сѳзү, ат орну, наречие, сан ады, эвилелдер, эдеринчилер, артынчылар.

Ч\ве ады (13 шак)

Чүве ады, ооң утказы, айтырыглары. Чүве адынның саннарга ѳскерлири (чаңгыстың саны, хѳйнуң саны). Хѳйнүң санының кожумактарын шын бижиири. Чаңгыстың санында чүве аттарын падежтерге ѳскертири, падежтерин ылгап билири.

Утка талазы-биле чоок болгаш удурланышкак чүве аттары. Бодалды шын чиге илередирде чоок уткалыг чүве аттарындан эң тааржырын шилип билири.

Хуу аттарны шын бижиири.

Демдек ады (6 шак)

Демдек ады, ооң утказы, айтырыглары. Демдек аттарының чүве аттары-биле ажыглаары. Утка талазы-биле чоок болгаш удурланышкак демдек аттары. Бодалды шын болгаш чиге илередир демдек адын шилип билири.

Сан ады (3 шак)

Сан ады, ооё утказы, айтырыглары. Т\ё сан аттары,  дугаар сан аттары. Сан аттарын чүве аттары-биле кады ажыглаары. Сан аттарыныё шын бижилгези.

Эдеринчилер (2 шак)

Эдеринчилернин дугайында ниити билиг. Эң хереглеттингир эдеринчилерни (дээш, дег, дугайында, -биле, ышкаш, башка) практика кырынга ажыглап билири.

Кылыг с=з\ (15 шак)

Кылыг сѳзү, ооң айтырыглары. Кылыг сѳзүнүң үелерге ѳскерлири (келир үе, амгы үе, эрткен үе). Болбас кылдыныг илередир кылыг сѳстери.

Домак (18 шак)

Медээ, айтырыг, алгы домактары (чугаалаар сорулгазының аайы-биле), кыйгырыг болгаш кыйгырыг эвес домактар (үн аяны-биле).

Кол сѳс, сѳглекчи – домактың чугула кежигүннери. Ийиги черге кежигүннери (хевирлерге чарбас). Домакта сѳстерниң харылзаазы. Делгереңгей эвес болгаш делгереңгей домактар. Домак сѳѳл\нге улуг сек, айтырыг, кыйгырыг демдектери.

Сѳс каттыжыышкыны. Сѳс каттыжыышкынында сѳстерниң харылзаазы. Сѳс каттыжыышкынында ѳзек болгаш чагырткан сѳс.

С=з\глел (3 шак)

Сѳзүглел болгаш ооң кол бодалы, темазы. Сѳзүглелдиң ады (эгези). Сѳзүглелдиң янзыларының (тоожуушкун, чурумал, угаап бодаашкын) дугайында ниити билиг (таныжылга). Сѳзүглелде даяныр сѳстер.

Харылзаалыг чугаа (8 шак)

Сѳзүглелди логика талазы-биле тѳнген кезектерге чарары, оларга ат (эге) бээри. Башкының удуртулгазы-биле сѳзүглелдиң планын тургузары. Сѳзүглелдиң кезектерин болгаш кезек бүрүзүнде домактарны харылзаштырары (хенертен, бир катап, ооё соонда, долгандыр дээн чергелиг сѳстер-биле, ат оруннары болгаш эвилелдер дузазы-биле).

Сѳзүглелдиң кол бодалын тодарадыры. Тоожуушкун янзылыг сѳзүглелдиң тургузуунуң схемазы (эгези, кол кезээ, тѳнчүзү).

Белен азы коллективтиг тургускан план ёзугаар тоожуушкун янзылыг сѳзүглелдиң эдертии (аас-биле).

Баш удур белеткел-биле элээн каш сюжеттиг чуруктар азы чаңгыс чурук ёзугаар ѳѳреникчилерниң кѳрген-билгенинге хамаарышкан (оюннар, хайгааралдар, экскурсиялар дыугайында дээш о.ѳ.) аас болгаш бижимел чогаадыглар. Чурумал болгаш угаап-боданыышкын хевирлиг 2-3 хире домактарны аас болгаш бижимел ажылдарынче киирери.

Бодунуң дугайында кыска чагаа бижиири.

Ээлдек-эвилең болурунуң дүрүмнери. Аас болгаш бижимел чалалга, байыр чедириишкини.

Дилег илередириниң сѳстерин ажыглаары.

Чыл дургузунда ==ренгенин катаптаары

Сөзүглел болгаш домак. Медээ, айтырыг, алгы домактары. Кыйгырыг домактары.

Сөстүё тургузуу. Ажык эвес үжүктерниң шын бижиири.

Чугаа кезектери: чүве ады, демдек ады, кылыг сөзү.

Словарьлыг мергежилгелер

(бо ажылды ==редилге чылыныё дургузунда чорудар)

Аңгы-аңгы чугаа кезектеринге хамааржыр чаңгыс дазылдыг сѳстер тывары. Утка талазы-биле чоок болгаш удурланышкак сѳстер тывары. Бодалды илередирде эң херек сѳстү шилип билири.

Чараштыр бижилге

Бижилге гигиеназының чаңчылдарын улам сайзырадыр. Чаңгыс шугумга бижииринче өөреникчилерни шилчидер мергежилгелер. Ѳөреникчилерге берге биче, улуг үжүктерни болгаш оларның каттыжыышкыннарын бижидерин уламчылаар: 1. з, к, в, ч, б, д, у, ү, я дээш о.ө.; 2. Г, П, Т, Р, З, Е, Ю, У, Ү, Д, Ф, К, В дээш о.ө.; 3. Пп, Чч, Рр, Вв, Зз, Уу дээш о.ө. Ол, ое, се, ас, уе, до дээн чергелиг ужуктер каттыжыышкынын үзүктел чок тудуштурарынга мергежилгелер.

Тус-тузунда өөреникчилерниң холунун үжүүнде чараш, тода бижиириниң талазы-биле хажыдыышкыннарны болгаш четпестерни эдер сорулга-биле, үжүктерни болгаш оларның элементилерин, сөстерни болгаш домактарны бижидер чергелиг мергежилгелерни кылдыртыры.

Сөсте үжүктерни болгаш одуругда сөстерни чаңгыс аай хемчээлдиг ийленчек болгаш шын кылдыр көргүзүп, үжүктерниң бедиин, калбаан шын сагывышаан, чаңгыс доора шугум кырынга бижиири.

Дүрген бижип өөредиринге мергежилгелер. Дүрген санаашкын ёзугаар болгаш адап турда сөстерни, домактарны бижиири.

Алфавиттиё бичии үжүктерин янзы-бүрү шыйыглар-биле каттыштырбышаан, дүрген тудуштур бижиири.

Элээн дүрген темп-биле адаан домактарны болгаш улуг эвес, кыска сөз\глелди хары угда бижип шыдаптарынга өөреникчилерни чаңчыктырар.

Шын бижилгезин сактып алыр с=стер:

Ада-чурт, ажыл-агый, ажыттынар, апаар (болу бээр), аппаар (алгаш баар), артык, боо-чеспек, бора-хокпеш, бөмбурзек, вертолёт, даңгырак, демир-орук, дөртен, дүккүр, дүштеки, инек-караа, имиртиң, ирт, катаптаар, каттыжар, каттырар, күш-культура, малгаш, мурнуку, начын, ниити, ортулук, оттур, оъттар, өрттенир, почта, радио, суггарар, суггаттыг, телевизор, томаанныг, тураскаал, угаан-сарыыл, хана солун, харыысалга, хаттыг, хуусаа, чадаг-терге, четче, четтирер, чиңге-тараа, чунар-бажың, чурттакчы, чүктээр, шокар, шопулак, эртине, эртер (хурал эртер), эрттирер (хуралды эрттирер).

Ѳѳреникчилернин билиглеринге, мергежилдеринге  болгаш чанчылдарынга кол негелделер

Ѳөреникчилер 3-кү класс дооскаш, дараазында билиглерни алган турар:

сөстүн тургузуу; дазыл, чогаадылга, өскертилге кожумактары; чугаа кезектери: чүве ады, демдек ады, кылыг сөзү, эдеринчилер; домак кежигүннери: чугула (кол сөс болгаш сөглекчи) болгаш ийиги чергенин.

Ѳөреникчилерниң алган турар мергежилдери:

шын бижилгезин өөренип алганы сөстерлиг 45-55 хире сөстүг сөзүглелди чараш хол үжүү-биле чазыг чокка дүжүрүп азы адап бээрге бижиири, анаа херек таварылгаларда улуг секти, айтырыг болгаш кыйгырыг демдектерин шын салыры;

фонетиктиг сайгарылганы кылыры: сөстерни слогтарга чарары, ажык болгаш ажык эвес үннерни ылгап, сөстерде үннерни болгаш үжүктерни шын тодарадып билири;

сөстерни тургузуг талазы-биле сайгарып билири (дазыл, чогаадылга, өскертилге кожумактарын ылгаар);

чугаа кезектерин болгаш оларның грамматиктиг демдектерин (чуве адының санын, падежин, кылыг сөзүнүн үелерин) билири;

домакта  сөстерниң аразында харылзаазын тургузар, оларны сөс каттыжыышкынарынга чарар;

домактарның бөдүүн синтаксистиг сайгарылгазын кылыр: чугаалаар сорулгазының аайы-биле оларның янзызын  тодарадыр, чугула болгаш ийиги черге кежигүннерин аңгылаар, оларның аразында харылзаазын айтырыглар дузазы-биле тургузар;

коллективтии-биле тургускан план ёзугаар 50-80 хире сөстүг эдертиг болгаш чогаадыг бижиир.

4-к\ класс

Грамматика, шын бижилге, чугаа сайзырадылгазы (102 шак)

Катаптаашкын (12 шак)

Домак. Домактың чугула болгаш ийиги черге кежигүннери. Домакта сөстерниң харылзаазы. Домактың сөөлүнге бижик демдектери.

С=з\глел. Сѳзүглелдиң янзылары (тоожуушкун, чурумал, угаап бодаашкын) .

/ннер болгаш \ж\ктер. Слог. Ажык эвес \ннерни дакпырлап бижиири. К\шт\г болгаш кошкак ажык эвес \ннер.

С=с тургузуу. Чогаадлыг, =скертилге кожумактары. Дефистеп бижиир нарын с=стер.

Домак (11 шак)

Домактың чугула болгаш ийиги черге кежигүннери (катаптаашкын). Ийи бөдүүн домактан тургустунган чагырышпаан нарын домак (ниити таныжылга). Эвилел чок болгаш а, ынчалза-даа, болгаш, биле деп эвилелдер-биле каттышкан чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактар. Санаар үн аяны. Эвилелдер чок (санаар үн аяны-биле каттышкан) база болгаш, а, ынчалза-даа, биле деп эвилелдер-биле каттышкан чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактарга бижик демдектери.

Диалог болгаш дорт чугаалыг домактарны оларга бижик демдектерин салганын хайгаараары. Адалга дугайында ниити билиг.

С=з\глел (5 шак)

Сөзүглел – харылзаалыг чугаа дугайында алган билиглерин түңнеп быжыглаары: темазы болгаш кол бодалы, сөзүглелдиң кезектери, кезек бүрүзүнде домактарның утка талазы-биле харылзаазы, сөзүглелдиң планы.

Сөзүглелдиң янзылары: тоожуушкун, чурумал, угаап бодаашкын (кол демдектери-биле таныжылга).

Чугаа кезектери (59 шак)

Ч\ве ады

Хөйнүң санында чүве аттарының падежтерге өскерлири. Чүве адының хамаарылга хевири (ниити таныжылга). Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерниң падежтерге өскерлири. Оларның шын бижилгези.

Хуу болгаш ниити чүве аттары (ниити таныжылга).

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг чүве аттарын таарыштыр шилип билири.

Демдек ады (8 шак)

Укталбаан болгаш укталган демдек аттары.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг демдек аттарын таарыштыр шилип алыры.

Демдек аттарын шын бижиири. Дорт болгаш көжүрген уткалыг демдек аттарын ажыглаары.

Сан ады (3 шак)

Сан ады, ооң утказы, айтырыглары. Түң болгаш дугаар сан аттары. Сан аттарын чүве аттары-биле кады ажыглаары. Түң болгаш дугаар сан аттарын чугаага ажыглап билири.

А торну (7 шак)

Ат орну, ооң утказы. Арынның ат оруннары болгаш оларның падежтерге өскерлири.

Ат оруннарын чугаага ажыглап билири.

Кылыг с=з\ (16 шак)

Кылыг сөзүнүн эге хевириниң дугайында ниити билиг. Кылыг сөзуннун арыннарга, уелерге болгаш саннарга оскерлири. Кылыг состерин шын бижиири.

Кылыг созүнүң дужаал база даар хевирлерин практика кырынга ажыглап билири.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг кылыг сөстерин шын бижиири, ажыглап билири.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг кылыг сөстерин шилип билири.

Бодалды илередирде эң-не тааржыр кылыг сөзун шилиири. Харылзаалыг чугаага кылыг сөстериниң чаңгыс аай ажыглаарын чайладыры.

 

Наречие (4 шак)

Наречие – өскерилбес чугаа кезээ. Утказы болгаш айтырыглары. Чугаага хереглели. Эң хереглеттингир үениң, туруштуң дээш өске-даа бөлүктерниң наречиелерин чугаага ажыглаары (кыжын, дүүн, удавас, өрү, кежилдир, ыткылаштыр дээш о.ө).

Харылзаалыг чугаа (9 шак)

Чугаа, ооң  амыдыралынга ужур-дузазы. Ѳѳредилге материалынга аас-биле харыы тургузарының онзагайлары.

Сѳзүглел. Сѳзүглелдиң темазы болгаш кол бодалы. Сѳзүглелдиң тургузуу. Эдертигге, чогаадыгга план тургузары (коллективтиг болгаш хууда). Сѳзүглел тургузуп тургаш, уран-чечен аргалар ажыглаары: эпитеттер, деңнелгелер, диригжидилгелер дээш о.ѳ. (хайгааралдар).

Коллективтии-биле азы хууда тургускан план ёзугаар сѳзүглелдиң эдертии (долузу-биле, кызырган).

Чурук, диафильм ёзугаар азы кѳрген кинофильминде чамдык таварылгалар дугайында тоожуушкун янзылыг чогаадыг.

Чурумал болгаш угаап боданыышкын кезектерлиг  (элементилерлиг) улуг эвес чечен чугаа (солун таварылга, экскурсия, хайгааралдар дугайында дээш о.ѳ.)

Ээлдек-эвилең болурунуң дүрүмнери. Буруузун миннирде болгаш чѳпшээрелге хереглээр сѳстер.

Чыл дургузунда ==ренген ч\\л\н катаптаары (6 шак)

Домак. С=с. С=ст\ё тургузуу. Кошкак ыыткыр болгаш кошка кд\лей ажык эвес \ннерни шын бижиири. Чугаа кезектери.

Чараштыр бижилге

Υжүктерниң дүрзү-хевирин шын бижиириниң чаңчылдарын, сѳстерге, домактарга, улуг эвес сѳзүглелдерге оларны каттыштырарының чогумчалыг аргаларын быжыглаары. Дүрген темп-биле бижиириниң чаңчылдарын хевирлээр, холдарның бир дески ритмниг шимчээшкиннерин быжыглаар мергежилгелер.

Υжүктерниң щын эвес бижиирин чайладыр ажыл.

Ѳѳреникчилер-биле хуузунда чорудар ажылдарның аңгы-аңгы хевирлерин ажыглап тургаш, шын, тода, чараш хол үжүүн чедип алыры.

Шын бижилгезин сактып алыр с=стер

Автомобиль, арттырар, атташ, библиотека, билет, вагон, вокзал, гараж, глобус, грипп, дуюг, завод, инженер, инчеек, йод, календарь, килограмм, коллектив, командир, комбайн, космонавт, кѳвүдеттинер, кѳпеек, лампа, луноход, мага-бот, металл, медаль, миннир, номчуттунар, огурец, ортумак, оттулар, пароход, повар, портрет, республика, Россия, салют, телефон, трактор, тоттур, туттунар, уран-чүүл, ужур-дуза, уткуур, үен-даян, үлеттинер, үттээр, флот, хавыяа, хайыракан, халат, хамааты, хаяа, хемчээттинер, хѳртүк, чакпа, чанныр, ээрежир, чассыг, чаттылар, чаяанныг, чижек, чурттаар, чурттакчы, чуртум, шофёр, экскурсия, электри, электростанция, юбка, яблоко, янзы-бүрү.

Ѳѳреникчилерниң билиглеринге, мергежилдеринге болгаш чаңчылдарынга кол негелделер

Ѳѳреникчилер 4-кү классты дооскаш, дараазында билиглерни шиңгээдип алган турар: ѳѳренип эрткен чугаа кезектери болгаш оларның ылгавыр демдектери, чаңгыс аймак кежигүннер.

Ѳѳреникчилерниң мергежилдери:

ѳѳренип эрткен орфограммалар болгаш пунктуаграммалыг (падеж кожумактары, укталган демдек аттарынын чогаадылга кожумактары, кылыг сѳзүнүң үе кожумактары, эвилел чок база ынчалза-даа, а, болгаш деп эвилелдерлиг чаңгыс аймак кежигүннерге бижик демдектери) 60-70 хире сѳстүг сѳзүглелди чазыг чок, шын чараштыр дүжүрүп бижиир болгаш адап бээрге, бижиир;

 оожум, аяк, дидим, каът дээн чергелиг сѳстерниң фонетика-графиктиг сайгарылгазы;

сѳстүң тургузуун сайгарары: дазыл, чогаадылга кожумаа, ѳскертилге кожумаа;

чугаа кезектериниң талазы-биле сайгарары: чүве аттарының санын, падежин, сан адының бѳлүктерин, арынның ат оруннарының арнын, санын, кылыг сѳстериниң санын, арнын, үезин тодарадыр;

ѳѳренген чугаа кезектерин харылзаалыг чугаага ажыглаар.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг чүве аттарын, демдек аттарын, кылыг сѳстерин таарыштыр шилиир;

домактарның эң бѳдүүн сайгарылгазын кылыр, оларның чугаалаар сорулгазының аайы-биле янзыларын, чугула болгаш ийиги черге кежигүннерин тодарадыр, домакта сѳстерниң аразында харылзаазын айтырыглар дузазы-биле илергейлээр;

хууда тургустунган план езугаар 80-110 хире сѳстүг сѳзүглелдиң эдертии, солун таварылга, хайгааралдар болгаш экскурсия дугайында улуг эвес чечен-чугаа бижиир;

хана солунга чүүл бижиир;

харылзажылганын дүрүмнеринге дүүштүр дилегни, четтиргенин, буруузун билингенин, чалалганы, байыр чедириишкинин, ч=пшээрешпезин илередир.

Эге школаны дооскан ==реникчилерниё белеткелинге негелделер:

           Личностуг:

-Т=рээн дылывыс харылзажырынын база мээ -медереливистиё шынарын к=рг\зериниё кол чепсээ;

 -  Торээн дыл национал культуравыстыё кол болуушкуну;

           - Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдыё бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  ч=пт\г ажыглап билири;

-  Т=рээн дылын улаштыр ==рениринге сонуургалын оттурары;

 - Аас болгаш бижимел чугаага дылдыё уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.

-Т=рээн дылын сайзырадырынга. ону кадагалап арттырарынга ==реникчиниё  бот киржилгези;

 - Аас чугаага дылдыё уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.

    Метапредметтиг

      А) Регулятивтиг

- ==ренип турар эртеминиё  тема, б=л\к аайы-биле кол сорулгаларын, утказын  угаап билири;

- башкыныё удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны к\\седип ==ренири;

-бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг, пунктуациалыг частырыгларны тып билирин боттандырар.

 -ооренген темазынга алган билиглерин туннеп болгаш унелеп билирин боттандырары;

- аас болгаш бижимел чугааны дылдыё негелдери-биле чогуур \езинде практика  кырынга =скертип  болгаш ажыглап билири.

      Б) Билдилиг

- ==редилге даалгаларын к\\седип турар \еде херек ужурлуг медээлерни  немелде номнар, статьялар болгаш энциклопедиялардан тып билири;

-бодунуё назы-харынга д\\шт\р янзы-б\р\ словарьларга, справочниктерге  даянып билири;

-дылдыё негелдерин к\\седирде янзы-б\р\ схемаларны, модельдерни, символ- демдектерни ажыглап билири;

-белен таблицаларны, схемаларны, с=з\глелдерни немээри;

-дылдыё адырлары: \н, \ж\к, с=с тургузуу, чугаа кезээ, домак кежиг\н\, бод\\н домак дугайында алган билиглерин деёнеп, б=л\ктеп, тып, ажыглап билири;

-алган билиглерин план болгаш таблица дузазы-биле системажыдып, б=л\ктеп, т\ёнеп билири;

- с=сте орфограммаларны янзы-б\р\ аргалар-биле хынап билири;

- номчаан с=з\глелдериниё кол утказын  ылгап \нд\рери;

- бодунун чугаазын тода болгаш билдингир кылдыр дыёнакчыга дамчыдып билири;

- библиотека болгаш Интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;

- аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;

- болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып дамчыдып билири;

- алган медээлерни сайгарып, критикалап билири.

 Коммуникативтиг

- аас чугаага диологту ажыглап билири;

- аёгы-аёгы бодалдарны ==ренип, сайгарып билири болгаш чаёгыс аай т\ёнелге келиринге ==редири;

-  бот туружун болгаш бодалын быжыглап чаёчыгары;

- билдинмес ч\\лдеринге айтырыгларны салып билири;

- коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдыё аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

 - коммуникативтиг сорулгаларны дыёнакчыга тода, дорт, дес-дараалашкаа-биле  медеглеп чедирери;

-удур-дедир хыналда \езинде бот-боттарынга  дузаны \езинде чедирип билири болгаш коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдыё аргаларын чедимчелиг ажыглаары.

                                                                                                                                            Предметтиг:

  • ==ренген чугаа кезектерин адап билири;
  • с=ст\н уткалыг кезектерин (д=стен аёгыда) аёгылап билири;
  • практика кырынга билиглерин ажыглап билири;
  • \ннер болгапш \ж\ктерни, ажык болгаш ажык эвес \ннерни;
  • кыска, узадыр база =к-биле адаар ажык \ннерни, к\шт\г база кошкак эжеш болгаш эжеш эвес (д\лей болгаш ыыткыр) ажык эвес \ннерни;
  • ажык эвес \ннернин д\лей болгаш ыыткырын;
  • чуве аттарын, демдек аттарын, кылыг с=стерин, сан аттарын (т\н болгаш дугаар), арынныё ат оруннарын;
  • эвилелдер болгаш артынчыларны;
  • дазыл, чогаадылга болгаш =скертилге кожумактарын;
  • домактыё чугула кежиг\ннерин (кол с=с биле с=глекчини), ийиги черге кежиг\ннерин (аёгылавайн);
  • чаёгыс аймак кежиг\ннерлиг б=д\\н домактарны;
  • очулга болгаш тайылбыр словарьларны;
  • ийи составтыг б=д\\н домактарныё чижектерин;
  • уругларга билдингир чогаалдарныё аттарын;
  • чугаалаар сорулгазыныё аайы-биле домактарны  \н аянын барымдаалап аёгылаарын;
  • ч\ве аттарын тургузуунун аайы-биле сайгарары (х=йн\ё саныныё болгаш падеж кожумактарын аёгылаары);
  • б=д\\н домактарда кол с=с болгаш с=глекчини, с=с каттыжыышкыннарын база чаёгыс аймак кежиг\ннерни тодарадыры;
  • ==ренгени орфограммалар болгаш пунктограммалар кирген 75-80 хире с=ст\г с=з\глелди дыёнап тургаш, тода бижиири;
  • домак эгезинге база хуу аттарга улуг \ж\кт\ бижиири;
  • с=с иштинге ажык эвес \ннерниё \жи\керин дакпырлап бижиири;
  • с=с эгезинге т-д, п-б бижиири;
  • чаёчыл езугаар д\лей т бижиир с=стерни;
  • -дыр, -дир, -тыр, -тир, -ла, -ле … дээн чижектиг артынчыларныё шын бижилгези;
  • дефистеп бижиир нарын с=стерни;
  • домак с==л\нге улуг сек, айтырыг болгаш кыйгырыг демдектерин салыры;
  • чаёгыс аймак кежиг\ннерни чартык сек-биле аёгылаары;
  • минутада 100 хире с=ст\г с=з\глелди шын, тода медерелдиг номчууру;
  • с=з\глелче айтырыглар салып билири;
  • с=з\глелди уткалыг кезектерге чарары база б=д\\н план тургузары;
  • план езугаар с=з\глелдин утказын дамчыдарыв (чугаалаары);
  • номчаан чогаалыныё дугайында чугаалап билири;
  • очулга болгаш тайылбыр словарьны ажыглап билири.

Тыва дылга ==реникчилерниё билиин \нелээринге негелделер

        

Тыва дыл эртеминге ==реникчилерниё билиин бижимел ажылдарныё дузазы-биле \нелээр: диктант, грамматиктиг онаалгалар, хыналда д\ж\р\п бижилге, эдертиг, чогаадыг, тест ажыл.        База уругларныё аас харыызын \нелеп к==р.

        Хыналда ажылдарныё с=з\глелдери амгы \ениё негелделеринге, амыдыралчы дуржулгага барымдаалаан  кижизидикчи уткалыг болуру чугула. Олар уругларныё назы-харынга, ==ренген темаларынга, амыдыралчы чижектерге  д\\шкек болуру албан. Хевирлерин башкы ыяап-ла уругларныё билииниё, кадыкшылыныё, ==ренген темаларыныё аайы-биле таарыштыр шилип алыр.

Диктант орфография болгаш пунктуацияга уругларныё алган билиин быжыглап хынаарынга херек.

Диктант харылзаалыг с=з\глелден тургустунар болгаш школаныё, ук класстыё ==редилге-кижизидилгелиг сорулгалары-биле утказы д\\шкен турар.

Диктантыныё бижиир \ези ооё хемчээлинден хамааржыр. С=стерниё лексиктиг утказынга болгаш словарь с=стерни шын бижип ==ренип алганын хынаарынга словарьлыг диктантыны база чорудар. Хыналда диктантыларныё с=з\ ==реникчилерге билдингир болгаш ==ренген д\р\мнеринге д\\шкен турар.

Диктантыларныё чижек хемчээли:

1 класс

2 класс

3 класс

4 класс

/ж\к ==редилгезиниё \езинде

Ооё соондагы \еде

Бирги чартык чылда

Ийиги чартык чылда

Бирги чартык чылда

Ийиги чартык чылда

Бирги чартык чылда

Ийиги чартык чылда

10-13 с=с

22-23 с=с

18-30 с

30-40 с

40-50 с

50-60 с

60-70 с

70-80 с

Диктантыларга демдек салырының нормалары

5 демдек

 а) Орфографтыг частырыглар болгаш эдиглер чок.

б) /жүктерни тудуштурарын сагып, бижээни арыг.

4 демдек

 а) 1-2 хире орфографтыг частырыглар эрттирипкен.

б) 2-3 хире эдиглер кылган.

в) /ж\ктер тудуштурарында чамдык частырыглар эрттирген болгаш шала шевергин эвес бижээн.

3 демдек

а) 3-5 чедир орфографтыг частырыглар эрттирипкен.

б) 3-тен хөй эвес эдиглер кылган.

в) /ж\ктер тудуштурарынга хөй частырыглар эрттирген болгаш чуттуг бижээн.

2 демдек

5-тен өрү орфографтыг частырыглар эрттирген.

Частырыглар деп санаар чүүлдер

Сөстерни шын бижиириниё өөренген дүрүмүн часканда, сөстерде үжүктерни эдип кааптар ийикпе, азы өскерткенде, сөстү өске сөс-биле солупканда, программада өөренип эрткени бижик демдектеринге болгаш словарь сөстеринге  (ол сөстерниң даёзызы программада) частырыг эрттиргенде.

Частырыглар деп санавас чүүлдер

       1)Өөренмээн дүрүмүнге частырыг. Бир эвес диктантыга ындыг сөстер таваржы бээр болза баш бурунгааар самбырага бижиир.

       2)Домак сөөлүнге улуг сек салбайн, дараазында домакты улуг үжүк-биле бижээнде.

       3)Бир сөстү өске сөс-биле солупкан, ынчалза-даа утказы өскерилбээнде.

Чаңгыс частырыг деп санаар чүүлдер

  1. Чаңгыс ол-ла сөс катаптап турда, чижээ: туткан деп сөстүң эгезинде т-ның орнунга д-ни бижээн.
  2. Эскет чок эрттирипкен  2 частырыгны чаңгыс деп санаар. Оларга хамааржыр частырыглар:

а)  чаңгыс үжүктү азы слогту катаптап бижипкенде (турганган);

б)  сөстү чедир биживээнде;

в)  сөстү көжүргеш, ийиги кезээн дараазында одуругга бижиирин уттупканда;

г)  чаңгыс сөстү ийи катап бижипкенде частырыг деп санавас.

Грамматиктиг сайгарылгаларга демдек салырының нормалары

«5». Чаңгыс-даа чазыг чокта

«4». Бир састырыг эрттиргенде.

«3». Ийи частырыг эрттиргенде азы кылза чогуур сайгарылганың бирээзин күүсетпээнде.

«2». Өөренген дүрүмнерин грамматиктиг сайгарылгага ажыглап шыдавас таварылгада.

Улдуё т\ёнелиниё хыналда ажылынга диктант с=з\глелинден аёгыда, кандыг-даа грамматиктиг сайгарылга бердинген болза, оларныё демдектерин тус=тузунда салыр. Бир эвес олар чаёгыс ол темага хамаарышкан болза, чаёгыс демдекти салып болур.

Хыналда д\ж\р\п бижилге, диктант ышкаш уругларныё орфография болгаш пунктуацияга алган билиглерин быжыглап хынаар. Оон аёгыда шын д\ж\р\п бижиирин, орфограммаларны эскерип к==р\н, домактарныё кызыгаарын шын тодарадып, с=з\глелдиё кезектерге чарып, с=з\глелдиё чогуур ужурлуг кезээн ушта бижип, капканы бижик демдектерин салып билирин хынаарынга база херек.

Хыналда д\ж\р\п бижилгеге демдек салырыныё нормалары

5 демдек – чаёгыс-даа чазыг чокта.

4 демдек – бир частырыг эрттиргенде, 1-2 эдилге кылганда.

3 демдек – 2-3 частырыг эрттиргенде.

2 демдек – 4-тен х=й частырыг эрттиргенде.

Эдертиг (==редиглиг) уругларныё орфографияныё болгаш пунктуацияныё д\р\мнерин сагывышаан бижимел чугаазыныё  канчаар тургустунуп олурарын, с=з\глелдиё кол утказын билип ону шын чугула ч\\лдерни эрттирбейн дамчыдарын, бижимел хевирге с=з\глелдиё кол утказын дамчыдып билирин хынаарынга херек.

1-ги класска башкыныё удуртулгазы-биле айтырыгларга харыылап, 2 -ги класска база башкыныё удуртулгазы-биле айтырыгларга харыылап азы белен план-биле эдертигни бижиири к=рд\нген. Ук класстарга ==реникчилерни белен планы ажыглап билиринге ==редир. Эдертиг-биле ажыл уругларныё б=д\\н домактарны шын тургузуп билириниё чаёчылдарынга ==редир. База домак иштинде с=стерниё туружун, домак с==л\нге улуг секти салырын, домактар аразын аёгылап бижииринге ==редир. Эдертигде уругларныё шын бижиирин ==ренгени с=стер кирген турар ужурлуг.

3-к\ класска бижидер эдертиглерни ийи б=л\кке чарган:

  1. башкыныё бергени план-биле;
  2.  башкыныё удуртулгазы-биле коллективтиг тургускан план-биле бижиир эдертиглер.

Белен план-биле бижип чаёчыга бергенде, чоорту план тургузарынга ==редир. Ийи б=л\кт\ё эдертиглерин б\д\н чыл дургузунда аралаштыр бижиир.

4-к\ класска 3 класска бижип турган эдертиглерге бодаарга ийи чаа хевир немежир: допчу эдертиглер болгаш планын боду тургузар делгереёгей эдертиглер.

Допчу эдертиг дээрге с=з\глелдиё утказын долузу-биле эвес, допчулап, кол-колун бижип к=рг\зери. Эдертиглерниё бо хевири, делгереёгей эдертиглерге бодаарга, уругларга арай берге. Ынчангаш допчу эдертигни эге школага башкыныё удуртулгазы-биле бижиир.

Делгереёгей эдертиг дээрге с=з\глелдиё утказын бирден бирээ чокка долузу-биле бижип к=рг\зери болур. Бо эдертиглерниё дидактиктиг сорулгазы – с=з\глелдиё утказын долузу-биле дамчыдып шыдаар кылдыр ургуларны ==редири. +=реникчилерниё сорлугазы – авторнуё бодалын база с=з\глелдиё утказын, темазын, тургузуун, бижиттинген дылын билип алыры. Оон ыёай уруглар с=з\глелге хамаарыштыр боттарыныё бодалын, хамаарылгазын илередип шыдаар ужурлуг.

Бижээн эдертигниё анализинге б\д\н кичээл сарыгдавайн, тыва дыл кичээлиниё эгезинде 12-15 минутаны чарыгдаар. Т\ёнелин чугаалаарда, с=з\глелдиё утказынга, домактарныё тургузуунга, шын бижилгениё д\р\мнеринге класстыё ниити чазыгларын б=л\ктээш, частырыглар-биле ажыл чорудар.

Эдертиглерниё чижек хемчээли:  1-ги  класска- 15-20 с=с  (2_3 пункт),  2-ги  класска_ 30-50 с=с  (3_4  пункт),  3-к\  класска_50-80 с=с,  4_к\  класска  80-110  с=с.

Эдертигге демдек салырыныё нормалары

5 демдек – с=з\глелди шын болгаш дес-дараалаштыр утказын дамчыткан, орфографтыг болгаш дыл бижилгезинде частырыглары чок, 1-2 эдилге бар.

4 демдек – бодалдарныё дес-дараалашкаанда улуг эвес хажыдыышкыннар барда, 1-2 дыл бижилгезинде частырыглары, 1-2 орфографтыг частырыг, 1-2 эдилге эрттиргенде.

3 демдек – авторнуё с=з\глелин чамдык черлерде хажыдыпканда; кезек черлерде с=з\глелдиё  тургузунуё дес-дараалашкаан сагывайын барганда база 2-3 домактарны шын эвес тургусканда; 3-6 орфографтыг чазыг, 1-2 эдилге эрттиргенде.

2 демдек - авторнуё с=з\глелин элээн хажыдыпканда; кол кезектерин, кол бодалын эрттирипкенде база о.=.;  домактарныё дес-дараалашкаа \релгенде; кезектериниё аразында харылзаа чок болза, 7-8 орфографтыг частырыглар, 3-5 эдилге эрттиргенде.

Чогаадыгга демдек салырыныё нормалары:

5 демдек – темазын долу логиктиг ажытканда, орфографтыг база чугаа частырыглары чок, 1-2 эдилге бар.

4 демдек –  бодалды илереткенинде улуг эвес хажыдыышкыннар бар, 1-2 дыл бижилгезинде частырыы, 1-2 орфографтыг частырыглар база 1-2 эдилге эрттирипкенде.

3 демдек – теманы чамдык черлерде хажыдыпканда, бодалдар дес-дараалашкак эвес илерттингенде (2-3 домакта), с=с курлавыры шоолуг эвес,  3-6 орфографтыг база 1-2 эдилге эрттирипкенде.

2 демдек – теманы элээн хажыдыпканда, кол кезектерин, кол бодалын эрттирипкенде, бодалдарныё дес-дараалашкаа \релгенде; с=с курлавыры чаёгыс аайлажы бергенде, 7-8 орфографтыг частырыглар, 3-5 эдилге эрттиргенде.

Тест ажылга демдек салырыныё нормалары:

5 демдек – берген онаалгаларныё 3/4 кезээнден х=й кезии кылдынган болза.

4 демдек – 3/4 кезии шын кылдынганда.

3 демдек – 1/2 кезии шын кылдынганда.

2 демдек -   1/2 кезиинден эвээш кезии кылдынганда.

Словарьлыг диктантыга демдек салырыныё нормалары:

5 демдек – частырыг чокта.

4 демдек – 1 частырыг, 1 эдилге эрттирипкенде.

3 демдек – 2 частырыг, 1 эдилге эрттирипкенде.

2 демдек – 3-5 частырыг эрттирипкенде.

Аас харыызын үнелээрде дараазында негелделерни удуртулга болдурар:

«5»-ти башкының айтырыгларынга өөреникчилерниң долу, шын харыылааны; өөренген состерниң шын салырын чиге, тода тайылбырлааны; өөренип эрткен чугаа кезектерин, домак кежигүннерин дүрүм ёзугаар тодарадып билири, грамматиктиг сайгарылганы шын кылганы дээш салыр.

«4»-тү харыының шынары «5»-ке дүгжүп турар, ынчалза-даа дараазында четпестер барда салыр: а) өөреникчи дүрүмнерни чамдыкта тода эвес тайылбырлааш, башкының дузазы-биле эдип аптар; б) сөзүглел-биле ажылынга шоолуг эвес чазыглыг; в) дүрүмнү эки шиңгээдип алган, ынчалза-даа берген чижектеринге1-2 хире чазыглар кылыпканда.

«3»-тү а) ө=реникчи дүрүмнү кошкак билир болгаш ону ч\гле башкының дузазы-биле чугаалаар; б) сөзүглел-биле ажылында элээн чазыгларлыг; в) дүрүмнерни чижектер-биле бадыткай албас; г) айтырыгларга делгереңгей харыыларны берип шыдаваанда салыр.

«2»-ни өөреникчи эрткен материалын билбес; сөзүглелдер-биле ажылдарынга кылган чазыгларын башкының дузазы-биле эдип шыдаваанда салыр.

Материал-техниктиг хандырылгазы

+=редилге –методиктиг комплектиниё даёзызы:

Клазы

Авторлары

+=редилге номунуё ады

/нд\рген чылы

/нд\рген чери

Программазы

1кл

А.А. Алдын-оол,

К.Б. Март-оол,

Н.Ч. Дамба

/ж\глел

2013

Кызыл: Тываныё ном \нд\рер чери

Государственный стандарт и учебные программы по тувинскому языку для 1-4 классов.  А.К. Ойдан-оол, Э.Д. Ондар, Н.Ч. Дамба.-К.: ГУП «Тываполиграф».- 2008г.

2 кл

И.Ч. Эргил-оол,

Н.Ч. Дамба,

Н.М. Ондар

Тыва дыл

2012

Кызыл: НШХИ

3 кл

Сат Ш.Ч.,

Дамба Н.Ч.,

Ондар Н.М.

Тыва дыл. 3 класс. Ниити ==редилге черлеринге ==редилге ному

2013

Кызыл: НШХИ

4 кл

А.К. Ойдан-оол,

А.М. Белек-Баир

Тыва дыл. 4 чылдыг эге школаный 4-к\ клазынга ==ренир ==редилге ному

2010

Кызыл: Тываныё ном \нд\рер чери

2 кл

Н.Ч. Дамба,

Н.М. Ондар

3-ку кластын тыва дыл номунга ажылчын кыдырааш

2012

Кызыл: НШХИ

3 кл

Н.Ч. Дамба,

Н.М. Ондар

4-ку класстын тыва дыл номунга ажылчын кыдырааш

2012

Кызыл: НШХИ

                                                     

Башкыларга:

1.А.А.Алдын-оол. Диктантылар чыындызы. Д=рт чылдыг эге школаныё 1-4 класстарынга.- К.: Ю. Кюнзегеш аттыг ном \нд\рер чери, 2010.

2. А.А.Алдын-оол. Эдертиглер чыындызы. Эге школаныё 2- 4 класстарынга.- К.: Ю. Кюнзегеш аттыг ном \нд\рер чери, 2011.

3. К.Б. Март-оол. 2-4 класстарга тыва дыл башкылаарыныё методиказы.- К.: Тываныё ном \нд\рер чери, 2006.

4. Тыва орфографияныё болгаш пунктуацияныё д\р\мнери. Тыва республиканыё гуманитарлыг шинчилелдер институду. – К.: Республика типографиязы, 2001.

Мультимедиялыг хандырылгазы:

-кичээлдерге презентациялар;

- мультимедиялыг проектор;

-ноутбук;

-магниттиг самбыра;

- экран;

- компьютер;

- принтер.

Интернет-четкиден:

1. Библиотека материалов для начальной школы

http://www.nachalka.com/biblioteka

2. Каталог образовательных ресурсов сети Интернет для школы

http://katalog.iot.ru/

3. Методические рекомендации по технологии создания  электронных ресурсов к урокам

http://svetly5school.narod.ru/metod1.html

4.В помощь современному учителю http://k-yroky.ru/load/67

5. Единая коллекция цифровых образовательных ресурсов http://school-collection.edu.ru/  


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

рабочая программа по тувинский язык в 1 классе

развернутое планирование КТП по тувинскому языку 1 класс...

Рабочая программа по английскому языку для 5 класса (базовый уровень) разработана на основе программы общего образования по иностранным языкам и учебно-методического комплекта “ English 5” В.П. Кузовлев, Н.М. Лапа, Э.Ш.Перегудова. -Москва: “Просвещение”20

областное государственное автономное образовательное учреждение общеобразовательная школа-интернат «БЕЛГОРОДСКИЙ ИНЖЕНЕРНЫЙ ЮНОШЕСКИЙ ЛИЦЕЙ-ИНТЕРНАТ» Центр дистанционного образования детей-инвалидов...

Рабочая программа по русскому языку (4 класс) на тему: "Рабочая программа по русскому языку 4 коррекционный класс (8 вида).

   Рабочая программа составлена на основе авторской  программы В. В. Воронковой «Программы специальных (коррекционных) образовательных учреждений VIII вида, 1-4 классы ,4-е издан...

Рабочая программа по русскому языку (3 класс) на тему: "Рабочая программа по русскому языку 3 коррекционный класс (8 вида).

Рабочая программа составлена на основе авторской  программы В. В. Воронковой «Программы специальных (коррекционных) образовательных учреждений VIII вида, 1-4 классы ,4-е издание - М.: Просвещение...

Рабочая программа внутрипредметного модуля "Изучаем русский язык" к рабочей программе по русскому языку для 3 класса

В настоящее время одной из особенностей контингента учащихся, посещающих общеобразовательные учреждения, является значительное число детей с билингвизмом (двуязычием). Это обусловлено как происходящим...