Алтайский язык
план-конспект урока (1 класс)

Уроктын темазы

Айылдыҥ тындулары. Узун ӱндӱлер.

Уроктын амадузы

– оос ло бичиир куучын-эрмекти ылгаары;

– таныктар ла табыштарды ылгаар, узун ӱндӱ табыштарла таныштырары;

Јединетен турулталар, ол тоодо текши ӱредӱ эдилгелер

Јаны билгир алар: бичиктеҥ jурукла иштеериниҥ эп- аргаларын билип алары;

– башка- башка темдектердиҥ аҥылузын ла тӱҥейин ылгаштырып тӱп-шӱӱлте чыгарары;

Эрмек-куучын ажыра колбу тудар: сурактар тургузып, бой-бойына берер;

Ӱренчиктиҥ  бойыныҥ кöгÿс-кöрÿмиле колбулу: айылдыҥ тындуларыла  јилбиркеп, ончо немени ајарып, шиҥдеп турары;

Бойын башкарынар: ӱредӱ ижиниҥ планын тургузары

Уроктын бÿдÿми

jаҥы билгирлер алар урок.

Тузаланар јепселдер

Ӱредӱ бичик, айылдыҥ тындуларыныҥ  јуруктары, табышкактар, ӱч ӧҥдӱ азатпайлар

Уроктыҥ этаптары

Ӱредÿчиниҥ бÿдÿретен ижи

Ӱренчиктердиҥ бÿдÿретен ижи

Ӱредуге ууламjылаганы

Балдар, бой-бойыска кӧрӱп, jараш, jалакай кӱлӱмjи сыйлап ийектер. Бӱгӱн биске јаанактаҥ ла таадактаҥ самара келди. Кычырып ийектер: «Балдар, бистиҥ айылдаҥ бастыра тындулар кача берген! Олорды бедреерге слердеҥ болуш сурап турус. Кандый тындулар болгонын билерге табышкактар табар керек. Табышкакты табып алзагар, ол тынду айылына јанып келер»

Ӱредӱчиниҥ сурактарына каруу берери;

cӧзликти, куучын-эрмекти байыдары.

Билгирлерди эске алып, чокымдаары 

Куучын-эрмек темиктирер иш.

Кызыл ӧдӱктӱ,

Јалбаҥ-јалбаҥ базытту,

Кыјыраҥ кылыкту,

Кызыл-јалбак тумчукту. (Кас)

Алдымда мениҥ – айрууш,

Кийнимде менин – јалмууш,

Тӧрӧӧн-тууган келгежин,

Тойо-кана кӱндилейдим. (Уй)

Болот туйгакту болор,

Кулјан тумчукту болор,

Кайчы кулакту болор,

Канат јӱректӱ болор. (Ат)

Јер казаачы тӱҥзӱк уул,

Эки кӧзи сыкык уул. (Чочко)

Тууны туулап

Кырды кырлап, базып јӱрет. (Кой)

Сула берзе, јибейт,

Сӧӧк берзе, челдейт. (Ийт)

Айылдап  келген  айылчым,

Эки кӧзин јык јумды. (Киске)

Буу, буу бутузын,

Мынаҥ ары катузын,

Арта салган куушкан. (Пӧтӯк)

Сӱт берет,  уй эмес,

Тӱк берет,  кой эмес. (Эчки)

Арба, сула јиир,

Ко-ко деп кожоҥдоп турар,

Учуп билбес боро куш. (Такаа)

Табышкактар табары.

Ӱредÿ амаду тургузары 

Јакшы, балдар. Ончо тындуларды бис табып алдыс. Бу кандый тындулар? Олорды бис канайда адап јадыс?

Нениҥ учун?

Бу уроктыҥ темазы кандый деп сананып тураар? Не керегинде куучындажарыс?

Урокто кандый амадулар тургузар  аргагыс  бар?

Амадугарга jединер деп кӱӱнзейдим.

Лаптап угат. Сурактарга каруу берет.  Ӱренчиктер бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдат. Кажы ла ӱренчик амадуларын чокымдайт.

Амадуга jединер ишти темдектеери

 Айылдыҥ тындулары кижиге кандый тузазын јетирет?

Айылдыҥ тындулары кижиле коштой јӱрӱп, ого јаан тузазын јетирет. Уй дезе сӱдин берет, ол сӱттеҥ бис кандый аш-курсак белетеп аладыс? (Сарју, аарчы, чеген, курут, быштак, каймак.)

Эчки сӱт ле ноокызын берет. Кой база јылу тӱгин берет. Оноҥ улус јылу кийим , кийис, сырмак, јууркандар эдет. Аттар кижиге уур јӱктер тажып апарарга болужат, оны кижи минип, ижи-тожын бӱдӱрет. Ийт кижиниҥ айыл-јуртын корулайт. Киске чычкандар тудат.

Ӱренчиктер бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдат.

Тургузылган амадуга jединери 

Эмди бичиктӧстиҥ 11-чи бӱгин ачып ийектер.

Бу јуруктаҥ нени кӧрӧдигер?

Кандый тындулар эмтир?

Бистиҥ куучын-эрмегис недеҥ турат? (эрмектердеҥ)

Эрмек недеҥ турат? (сӧстӧрдӧҥ).

Эрмек ол не? (бой-бойыла колболу бир канча сӧс)

Берилген сӧстӧрди тузаланып, јурукка келижер эрмектер тургузыгар.

Тудат, чычкандарды, киске.

Аҥдайт, кижи, атту.

Сӱт, амтанду, уй, берет.

Кастыҥ, јастык, эдет, јуҥынаҥ.

Ӱренчиктер бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдат

Jаҥы билгирди быжулаары

Ӧткӧн уроктордо ӱндӱ табыштар кату ла јымжак болуп турганы керегинде слер билип алганаар. Бӱкти кӧрӱп ийектер.

Кӱчӱк деп сӧстӧ канча танык, канча табыш?

Канча ӱндӱ ле канча туйук табыш? (эки туйук ла эки јымжак ӱндӱ табыш)

Экинчи јурукта кураан деп сӧстиҥ моделине  ајару эдип ийели.

Бу сӧстӧ канча танык? Канча табыш?

Сӧстӧ кажы ла таныкты темдектеген тегерикке кандый табыш келижип турганын айдып, алдында берилген табыштарын кӧргӱзип  берели.

Бу сӧстӧ экинчи ӱндӱ [а] табышты чӧйӧ айдып јат. Оныҥ учун алдында табыштарын коштой берип салган. Мынайда коштой берген табышты узун ӱндӱ табыш деп айдар. Бу кату ӱндӱ узун [а] табыш.

Кураан – койдыҥ балазы.

Сӧсти кыска ӱндӱлӱ айтканда, оныҥ учуры кубула берер, темдектезе, куран  деп јерлик тындуныҥ, эликтиҥ эркегин айдар.

Амыраар ой

Салкын јӱзиске бистиҥ согот,

Агаштарыс јайканат.

Салкын араай, араай, араай

Агаштарыс тым тургай.

Таҥынаҥ иш бÿдÿрери

Балдар, « Ийнек ле аҥ» деп чöрчöкти кычырып ийектер.

Не керегинде чöрчöк?

Чöрчöктин тöс геройлорын айдып беригер.

Аҥ уйга незин берди?

Уй аҥнга незин берди?

Уйдыҥ кылык-jаҥы керегинде нени айдаарга jараар?

Аҥныҥ кылыгы кандый эмтир?

Аҥныҥ берген jуузынаҥ уйга болуш болды ба? Нениҥ учун?

Уйдыҥ берген туйгактарынаҥ аҥнга болуш болды ба? Кандый?

Аҥ ла уй jаргычыга кандый суракла барды?

Jаргычы кандый шÿÿлтеге келди?

Бу учуралдаҥ бери уй ла аҥныҥ jÿрÿми канайда кубулды?

Бу чöрчöк бисти неге ÿредет?

Балдардыҥ таҥынаҥ ижи

Билгирлерди бириктире катап кӧрӧри

Кажы ла тындуда балазы бар. Доскодо јуруктарды кӧрӱп, келиштире тургузар керек.

Уй – бозу,

Ат – кулун,

Чочко – чочкочок,

Эчки – уулак,

Кой – кураан,

Такаа – азатпай, сыпышка,

Киске – кискечек,

Ийт – кӱчӱк

Бӱдӱрген ишти, билгирлерди  кемјиири ле чокымдаары

Бистиҥ урокко азатпайлар келди.

Бойыстыҥ ижисти тооп ло баалап ийектер.

1. Урокто амадузына јединип, билгирин тереҥжиткен ӱренчик сары ӧҥдӱ азатпайды талдап, бу такааныҥ јанына отургыссын.
2. Уроктыҥ амадузына једерге бир-эмеш кӱч келишкен болзо, чоокыр азатпайды талдазын.
3. Бу урок тузалу эмес болгон болзо, ак азатпайды талдазын.

Балдар кӱӱн-санаазыла талдашты бӱдӱрет

Бойлорын баалап темдектер

Айылдыҥ ижин берери

Сӱӱген айылдыҥ тындузын јурап, ол керегинде оос эрмек-куучын тургузыгар.

Уроктыҥ темазы

 Кичинек у ла jаан  У таныктар бичиири.

Уроктыҥ амадузы

Јаан ла кичинек кату  ӱндӱ [у] табыш- таныктарды бичип ӱренери таныжары;

– бичиктеҥ jурукла иштеериниҥ эп- аргаларын билип алары.

Јединетен турулталар, ол тоодо текши ӱредӱ эдилгелер

Јаны билгир алар: кичинек у ле jаан У таныктар бичиири, табыш ла таныкты ылгаштырары.

Эрмек-куучын ажыра колбу тудар: -эрмек-куучында  [у] табыш учурап турган сӧстӧрди темдектеери;

Ӱренчиктиҥ  бойыныҥ кöгÿс-кöрÿмиле колбулу: ?

Бойын башкарынар: ӱредӱ ижиниҥ планын тургузары

Уроктын бÿдÿми

jаҥы билгирлер алар урок.

Тузаланар јепселдер

Ӱредӱ бичик, тетрадь, эки ӧҥдӱ смайликтер.

Уроктыҥ этаптары

Ӱредÿчиниҥ бÿдÿретен ижи

Ӱренчиктердиҥ бÿдÿретен ижи

Ӱредуге ууламjылаганы

Балдар, бой-бойыска кӧрӱп, эрчимдӱ иш кӱӱнзеп ийектер.

Jакшы кӱӱн-тапту иштеерин кӱӱнзеер.

Билгирлерди эске алып, чокымдаары 

Куучын-эрмегис кандый болот? (Оос ло бичиир.)

Бистиҥ куучын-эрмегис недеҥ турат? (Эрмектердеҥ.)

Эрмек недеҥ турат? (Сӧстӧрдӧҥ.)

Сӧс недеҥ турат? (Табыштардаҥ.)

Табыштарды бис канайып јадыс? (Айдып јадыс.)

Таныктарды канайып јадыс? (Таныктарды бичип ле кычырып јадыс.)

Сурактарга каруу берер.

Ӱредÿ амаду тургузары 

– Кандый табыш-таныкла слер ӧткӧн урокто танышканаар? (А, а.)

 –  А кандый табыш-танык? (Кату ӱндӱ табыш.)

–  Ненин учун? (Кей оостоҥ јайым чыгат, тил кайра тартыла берет.)

–  Кандый амаду тургузараар, бӱгӱнги урокто?

Лаптап угар. Сурактарга каруу берер.  Ӱренчиктер бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдат. Кажы ла ӱренчик амадуларын чокымдайт.

Амадуга jединер ишти темдектеери

 Балдар,салкын канайда табыштанат? (У-у-у.)

Бӧрӱ канайда улып јат? (У-у-у.)

Кандый табыш угулат? [у]

Ол кандый табыш болор? (Ӱндӱ.)

Нениҥ учун? (Кей оостоҥ јайым чыгат, тил кайра тартыла берет.)

Ӱренчиктер бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдат.

Тургузылган амадуга jединери 

 у     табышты кандый таныктарла темдектеерин, бичиктӧстиҥ 11-чи бӱгинеҥ кӧрӱп ийектер.

Бу јуруктаҥ нени кӧрӧдигер?

Бу кандый тынду? (Айу.)

Айу деп сӧстиҥ кажы ла табыжын јазап айдып ийектер. (А-Й-У.)

Айу нени эдип јат?

Слер сананзаар, адарулар нениҥ учун учкулайт? (Олордоҥ тату мӧтти айу сурабай јиген ошкош.)

Адару деп сӧстиҥ кажы ла табыжын јазап айдып ийектер. (А-Д-А-Р-У)

Ӱренчиктер бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдат.

Сурактарга каруу берет.

Jаҥы билгирди быжулаары

Сӧстӧрдиҥ модельдерин кӧрӱп ийектер.

Айу деп сӧстӧ канча танык, канча табыш?

Канча ӱндӱ ле канча туйук табыш? (Бир туйук ла эки кату ӱндӱ табыш.)

Экинчи адару деп сӧстиҥ моделине  ајару эдип ийели.

Бу сӧстӧ канча танык? Канча табыш?

Сӧстӧ кажы ла таныкты темдектеген тегерикке кандый табыш келижип турганын айдып берели.

Амыраар ой

Мен сӧстӧр айдарым. Сӧстӧ [у]  табыш болзо, слер оҥ колорды кӧдӱрип ийер, јок болзо –  сол колорды.

Ӯкӱ, каду, кӱчӱк, айу, турна, кӱн, теҥери, адару, балдар, ӱренчик, алама.

Таҥынаҥ иш бÿдÿрери

Бӱктиҥ толыгында јаан ла кичинек У, у таныктар канайда бичилгенине ајару эдигер.

Тетрадьтарды ачып таныктарды бичип баштап јадыс.(кӧргӱзӱ доскодо)

Кыска чийучек ӧрӧ бичип јадыс, оҥ јаны јаар тегерийте бичип, тӧмӧн тӱс чийӱ баштапкы строкага јетире барып јат. Ойто ло оҥ јанына тегерик эдип ӧрӧ кыйа чийӯ апарып јадыс, баштапкы кыйа чийӯге јетире. Оноҥ тӧмӧн тӯс чийӯ экинчи строкага јетире барат. Линияга једип, сол јаны јаар тегерийте бичип јадыс.

Балдардыҥ таҥынаҥ ижи

Билгирлерди бириктире катап кӧрӧри

Кандый таныкла таныштыс?

Ол кандый табыш?

Сӧстиҥ моделинде кандый ӧҥдӱ тегерикле темдектеерис?

Бӱдӱрген ишти, билгирлерди  кемјиири ле чокымдаары

Бойыстыҥ ижисти тооп ло баалап ийектер.

1. Урокто амадузына јединип, билгирин тереҥжиткен ӱренчик јажыл ӧҥдӱ смайликти  талдазын.
2. Уроктыҥ амадузына једерге бир эмеш кӱч келишкен болзо, сары смайликти талдазын.

Балдар кӱӱн-санаазыла талдашты бӱдӱрет.

Бойлорын баалап темдектеер.

Айылдыҥ ижин берери

Тетрадьтарда У, у таныктарды бчиирин темиктирери.

Уроктын темазы

Мӱркӱт ле ӱкӱ (алтай албатынын чӧрчӧги). Ӱндӱ табыш Ӱ.

Уроктыҥ амадузы

Алтай албатыныҥ чӧрчӧгиле таныштырары, тӧрӧл-jерин, аҥ-кужын сӱӱрин, тилиле оморкоорын, айландыра телекейди бӱткӱлинче кӧрӧрин таскадары. Јымжак ӱндӱ [ӱ]  табыш- таныкла таныжары.

Јединетен турулталар, ол тоодо текши ӱредӱ эдилгелер

Јаҥы билгир алар: сурактардыҥ болужыла чӧрчӧктиҥ тӧс шӱӱлтезин айдар, ӱ табыш  јымжак ӱндӱ деп чокымдаар.

Эрмек-куучын ажыра колбу тудар: чӧрчӧктиҥ темазы аайынча тӧс шӱӱлтезин чыгара айдар, бой-бойына беретен сурактар тургузар;

Ӱренчиктиҥ  бойыныҥ кöгÿс-кöрÿмиле колбулу: аҥ-куштардыҥ јӱрӱмиле јилбиркеп, ончо немени ајарып, шиҥдеп турары;

Бойын башкарынар: ӱредӱ ижиниҥ планы тургузары

Уроктын бÿдÿми

jаны билгирлер алар урок.

Тузаланар јепселдер

Ӱредӱ бичик, куштардыҥ јуруктары, табышкактар, ӱч ӧҥдӱ кушкаштар.

Уроктыҥ этаптары

ТӰЭ

Ӱредÿчинин бÿдÿретен ижи

Ӱренчиктердин бÿдÿретен ижи

Ӱренерине ууламjылары

К

Л

Балдар, бой-бойыска кӧрӱп кӱлӱмjи сыйлап, эрчимдӱ иш кӱӱнзеп  ийектер.

Ајарулу угары.

Билгирлерди эске алып, чокымдаары 

П

К

Л

Балдар, јажынган сӧстӧрди табыгар.

МКТӰРӰ   ӰӰК

Мӱркӱт ле ӱкӱ ол не? (куштар)

Бу куштар керегинде нени билерер?

Оос куучын-эрмегин темиктирет.

Ӱредÿ амаду тургузары 

Амадуга јединер ишти темдектеери

П

Р

Бӱгӱнги урокто алтай албатынын «Мӱркӱт ле ӱкӱ» деп чӧрчӧгиле таныжарыс.

Чӧрчӧк ол не? (куулгазынду куучын)

Слер сананзар, кандый учурал керегинде кычырарыс, не керегинде бу чӧрчӧк?

Балдар, урокто кандый амадулар тургузар аргагыс бар?

Бичиктӧстиҥ 62 бӱгин ачып ийектер. Мен слерге  бу чӧрчӧкти кычырып јадым, слер јазап угыгар.

Бойыныҥ шӱӱлтезин айдат

Текстти лаптап угат.

Тургузылган амадуга jединери 

Р

К

Чӧрчӧкти ӱредӱчи кычырат. Јакылта берет:

Слердиҥ сананганар ла чӧрчӧктӧ айдылган учурал келижет пе?

Сӧзлик иш

Кӧргӱр – внимательный, «острый глаз»,

Маргаан – соревнование,

Ӧркӧ – суслик,

Јеккен - привязал

Суракка каруу берет

Jаны билгирди быжулаары 

К

Р

П

Л

- Мӱркӱт ле ӱкӱ кандый маргаан эттилер? Маргаан чындык болгон бо?

- Олордыҥ кажызы кӧргӱр эмтир? Нениҥ учун?

- Маргаанды кандый куш јеҥди? Нениҥ учун?

Кажы ла ӱренчик бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин айдат.

Амыраар ой

Л

Куулар учкулайт, канаттарыла талбаҥдадат.

Cууга эҥилет, баштарын кыймыктадат.

Бойлорын олор тӱс тудунат.

Бир де табыш јок сууга отурат.

Таҥынаҥ иш бÿдÿрери

К

П

Л

63 бӱкте слерге сӧстизӱ берилип калган. Кем  кӧргӱр?! Мында кандый сӧстӧр јажынып алган, табыгар. (кӱс, тӱлкӱ, ӱкӱ, ӱредӱ, ӱлдӱ)

Эмди ребустарда јажынган сӧстӧрди табыгар. (кӱчӱк, ӱчӱ)

Бу сӧстӧрдӧ кандый танык кӧп учурайт?

Ӱ табыш керегинде нени билерер?

Сурактарга каруу берет

Билгирлерди бириктире катап кӧрӧри

К

П

Р

Л

- Бу куштар ажыра чӧрчӧктӧ улустыҥ кылык-јаҥы кӧргӱзилген деп айдарга јараар ба?

- Чӧрчӧк аайынча тӱп-шӱӱлте чыгарыгар (неге бисти ӱредет?)

-. Мӱркӱт тӱште јакшы кӧрӧт, ӱкӱ дезе тӱнде. Онойдо ок улус - кандый бир ишти јакшы эдип, эрчимдӱ апарат, та кандый да иш олорго кӱчке келижет, ондый да болзо,  улус бой-бойын тооп, ижин баалап  јӱрер керек.

Бойлорыныҥ санаа-шӱӱлтезин айдадылар.

Бӱдӱрген ишти, билгирлерди кемјиири ле чокымдаары.

Р

Бистиҥ урокко кушкаштар учуп келди.

Бойыстыҥ ижисти тооп ло баалап ийектер.

1. Урокто амадузына јединип, билгирин теренжиткен ӱренчик јажыл ӧҥдӱ кушкашты талдап, бу кормушкага отургыссын.
2. Уроктыҥ амадузына једерге бир-эмеш кӱч келишкен болзо, сары кушкашты талдазын.
3. Бу урок тузалу эмес болгон болзо, кызыл кушкашты талдазын.

Балдар кӱӱн-санаазыла талдашты бӱдӱрет.

 Айылдыҥ ижин берери

Р

Л

К

Б. 62-62. Чӧрчӧкти кычырып, кыскарта куучындарга белетенер.

Јакылтаны кӱнликке бичигилейт.