Беседа с учащимися на тему «Кижи болуру чажындан»
классный час (3 класс) на тему

Серен-Чимит Урана Калдар-ооловна

 Беседа с учащимися на тему «Кижи болуру чажындан»

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл kizhi_boluru_chazhyndan.docx22.91 КБ

Предварительный просмотр:

           Беседа с учащимися на тему «Кижи болуру чажындан»

  Кижи болуру чажындан… Шаандагы тывалар чаш уругну бирден он уш харга чедир ада-огбелернин сагып чорааны чанчылдарны билир кылдыр доруктуруп чораан. Чаш толду бичиизинден эгелеп эки аажы-чанга кижизидип остурерге, ол бугу назынында мозулуг кижи болур.

             «Кускун кара-даа болза, толунге хараалыг.»Тыва кижи толунге эмин эрттир ынак. Огбелернин чуртун ажы-толу ээлеп чурттаар. Тыва  кижинин тоогузу толден эгелээр деп огбелеривис анаа  эвес  чугаалап чораан. Ынчангаш уруглар кижизидилгезинге, угу-дозу чок, доргул-торел билбес, чер-чуртун чуртсунмас тенек, сакпай оолдар эвес, а сагыш-сеткили байлак, мозу-будуштуг,ажыл-ишчи салгалдарны аас-кежиктиг амыдыралче башкарып,оларнын келир уезин бодап чораан.

             Кара чажындан ог-булеге, школага эки кижизидилгени алган уруглар- Богун мунчу малчыннар, ёзулуг  анчылар, мурнакчы саанчылар, буурул баштыг, аныяк-чалыы эртемденнер, энерелдиг эмчилер, салым-чаяанныг артистер, амы-тынын артында кагган камгалакчылар.

              Шынап-ла, кандыг мергежилдин кижизин чок дээр. Олар шупту хунден хунче чечектелип, сайзырап озуп орар хуннээректээн тыва чуртувустун, энерелдиг Тывавыстын толдери.

             «Багай кижилер туруп болур, багай ажыл турбас. Мурнуу дуюг изин-сонгу дуюг чандыр баспас.Ада-чуртун кагбаан тол-аксынын кежиин ышкынмас. Хойжу-даа, командир-даа, тараажы-даа, дарга-даа бооп болур сен, а кажан каяа-даа чорааш, хамааты болурун утпа. Амыдыралда кокпа-ла хой. Оваарнып чорбааже озалдыг кокпалар эвээш эвес»- бо бодуун тускай эртем чок-даа бол кара угаан-биле хоомай  эвес  чугаалап каан, корбээн чувези чок, кодурбээн хонээ чок. К. Чамыяннын  «Монгун оттук» деп чогаалында кырган-ирейнин оглунга чагыы. Мен бодум хуумда, ук чагыгны дыка чуулдугзунуп, амыдыралымна ажыглап,ону бодап, оваарнып, «серемчилелде хорамча  чок» дээрзин кичээнип чорууру-биле шуут шээжилеп алган мен.

          Кижи кажан-даа кижи болуп артар.»Ат  олурунун орнунга бот олгени дээре» Тыва чоннун бо улегер созу озээм оттур соглээн.  Дириг  чорааш багай чуве кылган кижинин ады баксыраар. Кижи чырык чер кырынга торуттунгеш, чуртталгазын кандыг-даа сорулга чок анаа-ла чурттап  эрттирип кагбас. Амыдырал бир-ле уткалыг. Сорулгалыг болур. Мен бодаарымга, кым амыдыралын  уткалыг, сорулгалыг эрттирген болдур ол кижи мунчу малчын, мурнакчы саанчы, алдар-хавыяалыг бодуун аштакчы болур. Амыдырал-чуртталга тудары дээрге-ле, хем кежери  эвес-тир. Кижинин чуртталгазында чуу-даа  турар. Кандыг-даа бергелерни  эртер, оорушку-мун гаралды-даа коор. Чуртталгада белен чуве чок. Эртем-билигге ооренип чорааш, кижи боду карак кызыл куш-ажылы-биле шуптузун чедип алыр. «Чуртталга дээрге демисел-дир»- деп  домактын утказы ол.

       Кандыг-даа куруненин сайзыралынын унер дозу- куш-ажылда,материалдыг чаагай кежик база куш-ажылга ундезилеттинер, мозу-будуштун дозу база куш-ажылда. Бо домакка бадыткал кылдыр тыва чечен чогаалдан чижектерни корээл.

          «Чечен чогаал-амыдыралдын корунчуу».Ажылгыр,кежээ кижи ачы-хавыяага алдар-атка, хундуге чедер деп чуулдун бадыткалынхерек кырында тыва чогаалдан хойу-биле коруп болур. Бистин тыва чечен чогаалывыс хун буруде чаартынып, улам байлакшып, кижи бодап четтикпес шакпыны-биле сайзырап эгелээн. Ол чуну чугаалап турарыл дээрге чогаалчыларнын билиг-мергежилинин бедээни, оларнын амыдыралчы дуржулгазынын байы, делегей коруушкунунун делгеми   хулчилеп турар. Черле ынчаш амыдыралдын алыс шынын ажыдып берип, эки-бакты ылгап билир кылдыр ооредип , мозулуг  маадырларынын чижээн эдерер мозу чок кижилернин чазыгларындан кичээндирип чорууру-биле чечен чогаал менээ чоок болгаш эргим.

           Мен бодум хуумда дараазында маадырларга чоргаарланып, олардан улегер ап чоруур мен. Мээн  «маадырларымнын» авторлары  тыва чечен чогаалдын ундезилекчилеринин эгелеп кааны чогаал кокпазын богун толептеп уламчылап чоруур ийиги, ушку база  чаа салгалдын чогаалчылары. Ол дээрге С. А. Сарыг-оолдун Саны-Моге, Хаяжык, Илдирмаа, Чудукмаа; О.К. Сагаан-оолдун Лопсанчавы, Хеймер-оол, Болат-оол, С.Б. Бурбунун Эргепей- С.К. Токанын Тывыкызы, С.С. Сурун-оолдун Чараш-оол, Чечен-кыс, Дажы-Намчалы,К,К,Кудажынын Сулдеми оон оолдары,Тараачызы , М.К.Кенин-Лопсаннын Саадак болгаш оон оолдары, Буян-Бадыргызы, К. Чамыяннын Алексей Тооруковичизи,А. А. Даржайнын бодуун  ажылчын ёзулуг ие-Далзады «Изиг хуннер» , М.Дуюнгарнын Бырланмаазы, Ш. Суваннын Тоорук-торуттунген мочузунден анчы »Медээ» , Ш.Кууларнын Оолакайы болгаш оон оолдары….

             Ёзулуг улегер  алыр толептиг маадырлар, янзы-буру мергежилдин кижилери торээн Тывам толдери.

               Амыдырал чангыс черге турбас.Уе шаг оскерлип, бурунгаар хогжуп, сайзырап чаартынар . Чаа амыдыралды тургузар, чурттувустун келир уези бистерЮ доозукчулар бис! Каш санныг хонуктар шуужуп эрте бээр, мурнувуста куруне шылгалдаларын чедиишкинниг дужаап алгаш, амыдыралдын узун делгем оруунче аъттаныптар бис.Кандыг мергежилдин, кандыг кижилер болурувус чугле бодувустан хамааржыр деп бодап турар мен.Кол-ла чуве кандыг-даа мергежил хундуткелдиг. Сагыш-сеткилинге, салым-чолунга таарышкан ажылдыг болуру бир аас-кежик. Ажылынга бердинген, анаа ынак болуру чугула. Ажылга  бердинген кижи могап-шылаанын-даа эскербес.

                   Туннел кылдыр чуну чугаалап болурул? Куш-ажыл-амыдыралдын ундезини.Кандыг-даа мергежилдин  кижизи чуткулдуг куш-ажылы-биле чоннун идегелин, хундуткелин чаалап алыр. Кижи бир эвес чалгаа болур болза, чуну-даа чедип шыдавас. Кижини куш-ажыл каастаар.Чугле куш-ажыл-биле  аас-кежикти , хундуткелди, чараш амыдыралды тудуп, тургузуп ап болур.