Сценарий национального праздника Шагаа
план-конспект занятия (1 класс)

        «Шагаанын мергеннери» деп моорейнин сценарийи.

Сорулгазы: 1. Тыва улустун байырлалы Шагааны канчаар эрттирип чораанын уругларга билиндирери, тыва улустун ёзу чуруму-биле таныштырар.

2. Национал оюннарнын чамдык хевирлери - биле таныштырары; улустун аас чогаалынга даянып алгаш, уругларны чараш чугаага ооредип дыл-домаа чечен-мерген болдуруп сайзырадыр.

3. Уругларны аас чогаал дамчыштыр кижизиг аажы-чанга ооредип, чоннун чаагай чанчылдарынга кижизидери.

Моорейнин негелделери: Моорей бурузун 5 балл-биле унелээр;

киржикчи бурузутыва национал хептиг болур;

2 болук: «Алдыртпастар», «Сагынгырлар»,

болук бурузу эмблемаларлыг.

Дерилгези: Шагаа календары, моорейнин адын («Шагаанын мергеннери») чараштыр парлааш азар, класс иштин огхевирлиг кылдыр дерип алыр, тос карак, артыш, кадак, тыва чемнер.

Шанналдары: Тиилекчи болукке «Шагаа 2018-тин мергеннери» деп атты тыпсыр (бирги чер);

«Шагаа 2018-тин тергииннери» деп атты тыпсыр (ийиги чер) база мактал бижиктерни тыпсыр;

Моорейнин чорудуу.

Залда оожум аялга ырлап турар.

Башкарыкчы: Ак-чолдуг Шагаа-биле! Амыр-менди!

Тыва улустун бурунгу байырлалы Шагааны  демдеглеп эрттирер  болгай бис. Богун бо кайгамчык буянныг оргээвиске тыва чоннун национал байырлалы - Шагаага тураскаашан  « Шагаанын мергеннери»  деп моорейни  эрттирер-дир бис, уруглар.

Келген аалчыларга база эргим уруглар, силерге Шагаа -биле байыр чедирип, быжыг кадыкшылды, аас-кежикти, ак орукту кузеп, йорээп тур мен.

Башкарыкчы:Дараазында жюри кежигуннери-биле таныштырыптайн, уруглар.

Бирги оореникчи:

 Шагаа деп чул?

Шаандакы огбелернин

Санын салып, чажыын чажып

Сагып келген чанчылы - дыр

Шагаа деп чул?        

\

Аът, шары мунуп алгаш, Аалдар кезип, ойнап-хоглеп Аралажыр байыры-дыр Ийиги оореникчи

Шагаа, найыр будуузу боор

Шак бо ойде магаданчыг

Аалдар одээн аштап-ширбиир, Артыш-шаанак чытталып кээр Ажыл-ишчи улус чон-даа Анаа'шагда белеткенйр, Аъш-чемнин дээжизин

Ам бо хунде делгеп салыр.

(Ийи оореникчи ак кадактарны «Шагаа-биле» деп чугаалааш жюри кежигуннеринге сунар)

Башкарыкчы: - Моорейивисти эгелээр мурнунда Шагаа байырлалынын дугайында кысказы -биле бичии чугаадан чорудуптаалынар, уруглар.

- Шагаа деп чул?

Шагаа - ыдыктыг байырлалывыс. Шагаа дээрге, эрги чылды удээри, чаа чылды уткуп байырлаары. Оон баштайгы тывылган чурту амгы моолдарнын  чурту Топ Азия болур.

Шагаа -Тыва чоннун Чаа чылы. Бистин чоннувус Шагааны шагдан бээр онза хундулеп, байырлап чораан. Шагаага белеткел кустен-не эгелээр. Чемнин эн экизин, дээжизин белеткээш, шыгжап каар. Шагаа хунунге уткуштур аъш-чемни быжырар. Ол чемнернин дээжизин отче, оран-чуртче оргуур, санче чалаар.

Чаа чылдын эгезин, Шагаа айын Ак ай деп база адап турар, ол сут- биле, суттен кылган чемнер - биле холбашкан боорга ынчаар адаар.

Шагаа дунезинде удувас, ожукта отту успес, чула - ден ожурбес, ог бурузу аал коданын аштап, ширбиир, артыш шаанак-биле каастап дериир.

Шагаа будуузунде кижилер харга андааштанып, кактаныр база.

- Шагаа дугайында дыка хойну билир-дир силер, эр-хейлер уруглар. Ам Шагаавыска тураскааткан моорейивисти эгелээр-дир бис.

Моорейге идепкеилиг киржип, кым кымдан а рты к ойнаарын коргузуп «Шагаанын мергеннери» деп моорейивисти эгелээр мурнунда болуктер- биле таныжып алыылынар. (Командаларны таныштырар).

Башкарыкчыг: Моорейнин негелделери мындыг уруглар «Сагынгырлар» болуу,  «Алдыртпастар» болуу болур. Болук бурузу командирлиг болур. Жюри кежигуннерин ажылын эгeлээpин диледим.

Моорейлиг кезээ.

Биргй моорей

Башкарыкчы: Шагаа хунун уткуштур алгыш-йорээл салыр, бугу-ле чуве чаагай болзун, эки турзун деп кузелди илергейлээрин йорээл дээр. Йорээлдин ужурун бодууну-биле тайылбырлаарга, кижинин оран- бойдуска, аал-чурттунга, ал-бодулга-даа бугу-ле чаагай кежикти кузеп сузуглээри болур.

з

Йорээлди бир чамдык улус ырлай аарак, бир чамдык улус чугаалай аарак йорээп салыр.

            Моорейлеривистин киржикчилери кандыг янзылыг чугаалаар эвес. Корээлинер уруглар. Ынчангаш йорээлдер моорейин эгелээлинер.

(Уруглар йорээлдерин чугаалаар)

Чаа чылым, Ыт  чылым!

Сагыш ышкаш моорлап келдин

Чаа чылым амыр-ла бе!

Ажы-толге, башкыларга

Аас-кежиин шаннап келем

Ада-ие, чонувустун

 Ажыл-ижи будуп турзун!

Чылан кежи чылбырады,

Чыл бажы   чырыды.

Эрги чыл эжиктен унду,

Чаа чыл эргинден кирди.

Эки чуве ээлзин,

Бак чуве барзын!

Хана-думаа оршээзин,

Хай-бачыт чайлазын!        4

Ийиги  моорей. Дурген чугаа, узун-тыныш чугаалаанда дужуп бербес болгай сил ер,уруглар.

Дурген чугаа, узун-тыныш кымда барыл?

(Дурген чугааны чангыс тын-биле чугаалаар) Харыы: Бисте, бисте.

Кижи кижини кижи дээр болза,

\

Кижи кижини кижи дээр

Кижини кижи кижи дивес болза,

Кижи кижини кижи дивес.

Эник огурзун        Карактаза -

Элик шуут огурзун,        Хараалдыгбоо

Эник шуут ээрзин                                 Боолаза- борбак чурек,

                                       Чуректезе-    чуктешки, Чуктешкиде- чулду, ужа, тош!

Аккыр хар дег

Ак кодан, коданназа-

Кош арга, аргалаза- ай-бес чечек.

Чечектезе - челээш дуга.

- Эр -хейлер, дыка-ла чечен мерген-дир силер, уруглар.

Башкарыкчы: «Чечен менде, чечек черде» дээр-ле болгай, ам ийи болук аразынга улегер домактар моорейи.(Уруглар улегер домактарын чугаалаар).

Ада тоогузу-алдын

Ие тоогузу-монгун

2.Октаргайнын иези-хун,

Кижинин иези-чер.

3.Ай херели чылыг чок,

Артык сеткил ажык чок.

4. Дыт човурээлиг

Сос- чорулдээлиг

4. Уран кыс ширтек сырып билир,

Ус оол монгун шуткуп билир

5.Чонун шоодуп билбес

Чоорганын кааставас

6.Кырган-даа болза, иези эки

Хырай-даа болза, боргу эки.

7.Адааргак болбас.

Олутпай чорбас

8.Боданган часпас,

Боду ушкаш ыглавас.

9.Кижини багай дивес,

Кидисти чуга дивес

10. Адын камнап чор,

Адан сактып чор

11. Чаш кижини коргудуп болбас,

Чаваа аътты туредип болбас

12. Улуургак болбас дээр,

Уйгужу чорбас дээр.

13. Тараадан халбактанган- тодуг

Малдан халбактанган- каас

14. Хая корнуп чемненме

Казандыка паштанма

Узер буга мыйыс догээр, Улегер билбес куш догээр.

Ээремнин дуву ырак, Эртемнин дозу ырак.

\

Турамык чорбас- дузалап чор. Кыртыжан чорба-кызымак чор.

Кылык ожер, кызымак тиилээр.

Балды чокта-ыяш берге, Башкы чокта- эртем берге. Кыскаш чокта-кызыл-демир берге.

Азыга кыскаш-даа эвес, Бурганга чула-даа эвес.

Аныяан сургап ооредир Аътты баглап ооредир.

Эки адын чаа мунма, Эки эжин бактава.

Оорунге ожээргеп чорбас,

Оонге окпээргеп болбас.

- Эр-хейлер! Кайы-даа болуктун уруглары чечен-мерген-дир.

Башкарыкчы: Тыва чоннун бир онзагай талазы кожамыктаарынга салым-чаянныы.

Ыт чылды уткуп тура,

Канчап коруп олурар бис?

 Мерген соске кагжып, чижип

             Кожамыктап ырлаар бис бе?

                                                                                                     акыларым ковей- ковей

Кожумакка кончуг-ла бис

                                                                                                     арга бажы шыргай-шыргай

Кожа тыртып салыр-ла бис

                                                                                                    Арга быжа шыргай даа бол

Авазынын ачазынын

                                                                                                        акыларга каяа чедер

Кончуг чассыг толери бис.

Танышпасты таныштырган

Таан чараш школамны

Таан чараш школамдан

Танып алган эштеримни

Коску хорээ каткан эвес

Хоглеп ырлап чорбайн канчаар

Аксы-хорээ каткан эвес

Аян ырлыг болбайн канчаар.

Айым-биле хунум ышкаш

Айдын чырык чуве-ле чок

Акы-дунма турза-даа-ла

Авайымга кайыын чедер.

Соок дуне хаттыг дуне

Сылдыс караа чидиг-ле ийн

Шагаа хуну унуп кээрге

Чоннун уну чечен-не ийн.

Чылдын чаазы унуп келди

Чычыы торгу кадаанны сун

Шагаачылар чедип келди

Чаглыг эъдин делгээштин сал.

1.Узун баткан Улуг-Хемге

Удуп ойнап оскен-не бис

Бо-ла  турган  оолдарны

Бодалгага тиилеп каар бис.

2. Кады оскен оорумну

Кыжырбас мен, каттырбас мен.

Кезээде-ле олар-биле

Кады чоруур салымым-дыр.

3.Ортулуктуг бо-ла черни

Онза кезип алыылынар!

Он бир чылдын школазын

Онча доозуп алыылынар!

4.Эжин-оорун кочулава

Эргек айтып кочулава!

Эргек айтып кочулаары,

Эн-не чудек, элек-элек!

Моорейивиске кончуг эки кириштинер, уруглар. Эр-хейлер!

Башкарыкчы: Шагаа хунунде хепин каазын, шиниин кедер. Тыва хеп - тыва кижинин чоргааралы, чылдын уелеринин аайы-биле таарыштыр даарап, кедер, онзагай хевирлерлиг болур. Ынчангаш дараазында тыва хеп коргузуун эгелээр-дир бис, уруглар. (Болук бурузу долгандыр кылаштаар, чараш аялга салып каар.)

- Четтирдивис, уруглар дыка-ла чараш-дыр силер.

Кырган-ава:

Адап-сурап аалдап келген Алдар-аттыг Ыт чылы Ада-чуртум ак-кок дээри        *

Аяс турзун бургетпейн кор!

Ажы-толум, арат-чонум

Аразында найыралдыг

 Ажыл-херээ уламчьшап

Амырап-ла чурттазыннар

Чажыым чажып чалбарыыйн!

Оршээ Хайыракан! (Чажып турар)

Башкарыкчы: Шагаа байырлалы бир ай уламчылаар, ынчангаш Чараш байырлалывыс Шагаа-биле Силер бугудеге кежик- чол, чайынналчак чедиишкиннер доктаар болзун, кузелдеринер будер болзун деп йорээдивис.Тура -соруунар бедиир болзун!

Аалдап келген Чаа чыл

Ажы-толу, силерлерге,

Анаа куру г кайыын келир

Сурап чорааш чедип келген

Чараш хептиг келгеннерни,

Чараш ырлап, самнагылап

Алгыш-йорээл кылганнарны

Адын адап мактаалынар.

Башкарыкчы: Хундулуг жюри кежигуннеринге туннел состу берээлинер.

Чараш национал хептиг, кожамыктаан, шулуктээн, дурген чугаа, улегер домак чугаалаан оореникчилерни демдеглеп шаннап мактаар.

Башкарыкчы:Хундулуг аалчыларывыска четтиргенивисти илередип «Дээн-Дээн» деп танцыны бараалгадыр-дыр бис.

Кичээл-моорейге эки киришкенинер дээш четтирдим, уруглар.

                                                Шагонар-2018 ч

Башкарыкчы: Экии, эргим уруглар!

Шагаа деп чул?

Шагаа дээрге улус-чоннун тоогуден байырлалы,

Шагаа дээрге эргилип кээр чаа чылдын ёзулалы,

Шагаа дээрге оолдун, кыстын омакшылы

Улуг-биче чолукшужар найыры-дыр!

Башкарыкчы:

 -Мал, ыт-куштан сол-ла-тур бе?

-Сол-ла-тур!

-Аарыг-аржык, думаа-ханаа оршээп-ле тур бе?

-Оршээл-ле ийин!

Башкарыкчы: 

Дагаа чылын удеп,Ыт чылын уткуп тур бис

Шагдан тура дойлаарывыс

Шагаа хуну унуп келди.

Суур бедик тайгаларымче

Ак судум чажып,

Чалбарып тур мен.

Уткуп турар ыт чылы

Ууттунмас кежиктиг

Уттундурбас буянныг болзун!

Хайыралдыг чуртумну

Каткы-хог эргип турзун,

Каас-шиник чурттазын!

Курай-Курай!!! (Уруглар-биле курайлаар).

Башкарыкчы:

Уе дуптен туруп келген

Улегер состер база-ла бар.

Улегер домак билир силер,

Ужуурлежип корээлинер!

Мен эгелээримге улегер домакты тондурер силер уруглар.

1.Аалчы кижи алыскак,

  Анайлыг ошку (эдиген)

2. Аарыг кижи экириир,

  Арган мал (семириир).

3. Ава кижи «толум» дээр,

  Ажы-тол «шолум»дээр.

4. Ада кижи оглун сактыр,

   Алдын-доос (кудуруун сактыр).

5. Ажылдан дескен турегге дужер,

   Билигден дескен чазыгга дужер.

6. Ан турээнде турлаам дээр,

Кижи турээнде (торелим дээр)

7. Эжишкилер найыралы

Эртине ( дагны тургузар)

8. Тараалыг кижи тодуг

    Адалыг (кижи чоргаар).

9. Эзер багайда – кодан ырак,

Идик багайда –(эжик ырак).

10. Улегер состе нугул чок,

     Уер сугда (балык чок).

Башкарыкчы: Эр-хейлер, уруглар!

Тывызыктап берейин бе?

Тывар сен бе, эжим Артыш?

Тывызыынны ыдып корем,

Тыппазымза догааштырайын.

1. Теп-теп тевенек, Хап-хап хаванак (тыва идик).
2. Борбак-борбак хевирлиг, Борбак далган дурзулуг (Боорзак).
3. Онгур чараш оннерлиг,Оорлеш-оорлеш ооктерлиг (Платье).
4. Узуну-даа бар, чолдаа-даа бар, Угунда ол чуу боор ол? (Уктар).
5. От-кос карактыг, Оюк дежик чамашкылыг (Пар).
6. Дериткен кижи дээр манады,

Суксаан кижи суксун манады (чаъс).

7. Тывызыктын бажы дыртык, Тыпкан кижи ужен согуур (Данза, хап).
8. Карак чивеш аразында каяа-даа чеде бээр (бодал).
9. Менден биче – мени мегеледи, сенден биче- сени мегеледи (душ).

Башкарыкчы: Дыка-ла, тывызык тывар-дыр силер уруглар!

Тыва хептиг кыстар чараш,

           Йорээлдерин йорээвишаан

           Моорейни эгелээрин чарлап тур мен.

(Тыва хептер моорейи эгелээр).

Башкарыкчы: Шииткекчилер оолдарны чалап аар-дыр бис.

Башкарыкчы: Моорей шупту маргылдаалыг,

                        Уттурганнар, удукчулар унуп келир.

Ынчангаш тиилекчилерни шаннаар-дыр бис!

 Тончузу:Башкарыкчы: Шагаа-Шагаа –Амыр солчуп,

Чалыы кырган чолукшуулу.

Шагаа-Шагаа – ууже бузуп,

Чаглыг эътттен чооглаалы,

Часты уткуп, кышты удээл! Деп чараш одуруглар-биле оюн-тоглаавыс доозар-дыр бис. Ужурашкыже менди-чаагай

Владимир Серен-оол

ШАГАА ДЕП ЧАРАШ КЫС

Шагаа тоолу

                 Эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда-даа эвес, эрги чылды удеп, чаа чылды уткуур Шагаа-дой найыры тывылганда, шак бо болуушкун болган чувен иргин. Бай кижиге балдыр сыкпайн бараан болур паштанчы чурттап чоруп-тур эвеспе.

Ак айны найырлап, аштанып-чемненир чаа чылдын Шагаазынын ажы-чемин кылыр дээш, паштанчы кыс падын барап, манчы-хуужуур кылып, чартык айнын он беш хонуунда шаг-шинээ тогужеге ажылдап-тыр.Шагаа дунезинде чагырыкчы дээргилерни чалап, чин шайын, чигир-боовазын, чимис кадын ширээ кыры сынмас кылдыр салып-даа турган уруг чувен иргин.

Дан бажында аалдын ара-албатызы байга баштадып алгаш, Шагаа саны салып, адыш-чарыш, адаан-моорей эрттирер ыдык тейже йорээлин салып, чалбарыын чалбарып чоруй барып тырлар эвеспе. Аалга чугле паштанчы кыс аяк-сава аштап, аъш-чем улай белеткеп артып каап-тыр. Артыы огден аарыг шуваганчы калгып келгеш, паштанчыга чугаалаан иргин:

— Куйт дээр кускун чок, сайт дээр сааскан чок деп чуве бо эвеспе, кызым. Ыттар безин аалда артпаан – ыржым-шыпшык-на чуве, а ыдык тейде ыры-шоор, оюн- -тоглаа, каткы-итки кайгамчык--ла боор.

— Шанакка чоп саадавытпаанынар ол, кадам?

— Оо, орта баргаш, чуну канчаар мен, кызым. Кызыл-аас кижи кыда дайнап алыр эвес, удургу дижим ужа чаанга дынныр эвес, аалга-ла анаа олурганы дээре. Чут бооп, чунгудан чуглуп олзе - атка багай ыйнаан, кызым. Кырыыры - кыпсынчыг, кымга-даа херек чок апаар чуве ышкажыл, а сен аныяк кижи аалга орба. Аът кежи соортуп алгаш, аал чанында хортуктуг ийден чунгулап ойна– деп, шуваганчы чугаалап- тыр эвеспе.

Оорээн уруг огден дораан уне халааш, аът кежи адасказынга олурупкаш, кадыр ийден каш-даа катап караннадып баткан иргин. Канчангаш-ла коорге, кара чангыс оогу уступ чыдып калган бооп-тур. Калган ада-иезинден арткан хайыралыг оогун алдындан-даа артык унелээр уруг чуве-дир звеспе. Адазы ону хода, чести холуп тура шуткуп кылган, а авазы алгы тонунга илип берген чувен иргин. Бо-ла бугуну бодап келгеш, карактарынын чажы сыстып, кадыг хортукту казып, дээринден деткимчени, черинден чем эреп, сагыш-сеткилинин ханызындан чалбарып-ла туруп тур. Эргек бажы дег эртине оок чум харга чуге костур боор ийик, тывар дээрге-даа, тывылбаан. Ынчап баарга, ыглап-сыктап орган уруг иргин.

— Шагаада чаш токпес чоор, чараш кыс. Канчап бардын, кандыг халап диргелди?–дээн ун дыннааш, уруг корнуп кээрге, сегел салы курлак четкен, сезен-тозан хар уезинде ирей кижи чедип келген бооп-тур.

— Кайын, канчап мында чедип келдинер, кайызы ир-ги силер?–деп, ужур-човун уруг корга-корга айтырган иргин.

— Ак айнын Шагаазынын ачылыг огбези – Ак-Сал ирей деп кижи мен, уруум. Ыы-сыы дыннааш, ыйгылааштан унуп келдим ийин. Качыгдалынга – камгалал, човуланынга – чоорган болгай мен, ажыг чаш токкенинин чылдагаанын ажыт- чажыт чогу-биле соглеп бер – деп, ирей чугаалаптыр эвеспе.

                Паштанчы кыс байгы шынын ижин-кара чокка чугаалап бергеш, ак салдыг ададан ачы-буян дилеп-тир.

Ак-Сал ирей анаа тура-ла чиде берген, а уруг аймап-кайгап артып калган.

Хар-чамны дургектелдир казыргы хадып эрткен соонда, амдыы ирей турган черинде турар бооп-тур эвеспе. Ол хойнундан алдын оок уштуп

эккелгеш, айтырып-тыр:

— Оогун бо-дур бе, уруум?

— Чок–деп, уруг харыылаан.

Ирей кезек уженгеш, монгун оок коргускеш:

— Бо-дур бе? – дээн.

— Чок, ол-даа эвес-хире-деп, уруг соглээн.

Ак-Сал ам-на уругнун хола оогун уштуп эккелген.

. – Мээн оогум ол-дур, ирем-деп, уруг алгырган.

— Алыксак, чиксек эвес, ак сеткилдиг кижи-дир сен, уруум. Шынчы чорук – чырык ортемчейде эн-не эки шынар боор чуве. Адын кымыл, уруум?

— Адам-ием адаан адын билбес мен, а аал ишти анаа-ла Паштанчы деп адаарлар-деп, уруг шынын соглеп-тир.

— Шак бо хунден эгелээш, чараш кыс сени Шагаа деп адаар бис–дээщ ак-кок шуру-чинчини уругнун курунун ужунга бооп бергеш, улай чугаалап-тыр:

— Чинчилиг курунну удуурунда сыртыын адаанга салып алыр сен, уруум. Чинчин чидирбе, ону дамчыштыр харылзажыр бис–дээш, ирей база катап чиде берген.

Чараш кыс – Шагаа дун ортузунга чедир байга бараан бооп келгеш, Ак-Сал ирейнин айыткалын ёзугаар чинчилиг курун сыртангаш, кара оонге удуп чыдып алган. Дангаар эртен оттуп кээрге, аъш-чемни делгеп салган ак огде Шагаа чыдар бооп-тур.

— Шагаа байырлалында Шагаа сугдан шайлап аар-дыр – дээн уннер даштын дынналган.

Шагаа уне халып кээрге, байнын балдыр бээжек чылгычызы – доруг аъттыг Довук-Мерген торгу додарлыг тоннуг, экер-эрес эр апарган огже кылаштап чоруп олуруп-тур эвеспе. Довук-Мерген чугаалап-тыр:

— Чараш сарыым, Шагаа. Шайын хайындырып, ажын – чемин белеткээш, арат чонун ашкарып-чемгер. Шагаа-биле, сарыым Шагаа.

Ол хунден эгелээш, олар ынчалдыр оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барыптырлар эвеспе.