Шагаа - ыдыктыг байырлалывыс
методическая разработка

Дамба Урана Монгеевна

Шагаа - ыдыктыг байырлалывыс

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл shagaa_-_ydyktyg_bayyrlalyvys.docx22.61 КБ

Предварительный просмотр:

                  Шагаа -  ыдыктыг байырлалывыс

        Кандыг-даа чон эрги чылды удеп, чаа чылды уткуур  чанчылдыг.  Тывалар шагдан тура бир чыл эргилип,  оскези келир душта, улуг байырлалга  оваарымчалыг белеткенип чораан. Чуге дээрге удавас чаа чыл торуттунер,   ол кандыг-даа бооп болур. Чаа чыл чаш кижи торуттунери-биле домей.  Багай чуве болбазын  дээш,   кижилер ол уеде кончуг серемчилелдиг, сагыш-сеткилинден эгелээш, оран-савазын,  чугаа-домаан арыглаар, элбек аъш-чемни белеткээр.

       Чаш кижи торуттунгеш,  авазынын аа судун эмер.  Уе-шаг-даа,  чер-даа  база ындыг чаяалгалыг. Час кээрге,  ие-чер бодунун чулуун топ,   оът- сигенни,   хем-холдерни, ыяш-дашты, дириг амытаннарны чемгерер.  Ынчангаш  чаа чыл байырлалын  «шагаа» ,  шагнын  аазы     азы эгези дээн ужуру ол.

       Шагаа -  улус чоннун  тоогуден байырлалы.

       Шагаа – эргилип кээр чаа чылдын ёзулалы.

       Шагаа – чемзиг чемнин дээжизи,  октерели.

       Шагаа – оолдун, кыстын омакшылы, оорушкузу.

       Уруг-дарыг ойнап- хоглээр чаагай хуну,

       Улуг-биче  чолугужар найыры-дыр.

Башкарыкчы:

1. Чараш   солун  чанчылывыс

    Шагаа айы моорлап келди

   Тевек ойнап,  кажык шашпып,

   Тейден бадып, хоглээлинер.

2.  Огбе шаандан  туруп  келген

     Ондур чаагай  байырлалда

     Оглер санай унуп-киржип

     Оорушкулуг чолукшуулу

    Башкарыкчы:

       Шагдан тура ада-огбе

       Сагылгазы шагаавысты

       Чолдуг хунде акты чажып

       Чолукшуулу,  йорээжиили

Чалбарыг:    Айнын чаазы,   хуннун   эртези

                       Эрги чылды удеп тур бис,

                       Чаа  чылды  уткуп тур бис.

                       Эртип турар эрги чыл

                       Эртинезин  хайырлазын

                       Уткуп турар Чаа чыл

                       Ууттунмас   буянныг   болзун

                       Багай чуве чок  болзун

                       Эки  чуве элбек болзун

                       Арбай, тараа  чаагай болзун

                       Аъш-чем элбек болзун

                                   Курай – курай!

Башкарыкчы:   Шагаа уезинде  улуг-даа, бичии- даа кижилер кады ойнап- хоглээр. Хундус даштыгаа баг кагар, тевектээр, дагдан сыыладыр чунгулап бадар, а кежээлерде  тоолдажыр,  тывызыктажыр,  дурген –чугаалажыр, солун-чугаалажыр дээш баар болгай.

 

                  Шаа кээрге часты оштаан

                  Шагаа хуну  унуп келир.

                  Саннар ыжы дээрже шойлуп

                  Сагыш хоонну  сергедип кээр

                 Аалдардан  аал дамчаан

                 Адаан моорей   хайнып унер

                 Кырган,  чалыы, бичии чаштар

                 Кымнар анаа хоглевес дээр

                                      Моорейлер

 Башкарыкчы:     Ада- огбе бурун шагдан    

                               Ажы-толге  арттырып каан

                               Аас чогаал  эртинези

                               Амдыгаа дээр  уттундурбаан

-  Ынчангаш   бис база аравыста моорейлежип  корээлинерем.

«Тывызыым   дытта,

 Тоолум дошта» - дээр болгай

Тывызыктар барды-ла,  тывынар че  аалчылар!  

 Тейи дежик, ишти курттуг.              (ог)

 Эртен чанар, кежээ келир.               ( ореге)

Суг мээлиг,

Шой баштыг,

Кидис  мончарлыг,

Ыяш  хонектиг,

Демир олуттуг.                      ( Чылапча  суу,  чылапча,  ораалда, шууруун,

                                                     паш,  ожук)

Бээжин оглу

Беш курлуг.                             (  Кыдат домбу)

Бодун коорге,

Борбак чараш.

Мойнун коорге,

Боскаан теве                           ( Хонек)

Чангыс  ыяш чайганды,

Чалан ак хол холзеди.                (  Мутовка – бышкы,  айран –хойтпак)

Моолдан келген бора  бем

Мойну-биле  суг ишти.                  ( Перегонный аппарат- шууруун шоргазы)

Ижер, чиирим  ирт,  серге,

Ижээр черим  хос ыяш.                                   ( бижек)

Ашак – кадай  чогушту,

Аал ишти тотту.                                 (  Согааш – ступа,     бала – пест )

Адам даараан идиимнин,

Аксын  андарып  чаладым.               ( согааш)

Барааны чаагай,

Барып тударга  чиик.                       ( Уруп   каан  сыный)

Адаа  тун  сагаан,

Усту узум  чигир.                            ( молоко – сут,  пенка – ореме)

Он киирер

Онгур аржааным.                         ( молоко)

Даамал  дег  дилген чаагай,

Дадаазын дег тырткан чаагай.             (шойген быштак)

Амдан киирер

Арзылан оду.                                      ( ногаан шай)

Коп   кижи  хурээледи,

Хурен аскыр  чыраалады.                ( хайынган шай)

Чалым хая чарлы душту,

Чанагаш оол  уштуна душту.             (  чилиг  - мозг трубчатой кости)

Иштинден келген  торгум

Иштин, даштын тыппадым              ( сальник -  эдир чаг)

Ховен   шуглактыг

Хоокуй- оолду уштуп алдым.                  ( почка – буурек)

Оглу оюнзак

Адазы – хамзак                                         (кажык,  чарын)

Узун оолдун  ужу дуктуг                        ( кургулдай)

Дорбелчин  боттуг ,

Дорт чузун малдыг                             ( кажык)

Дашты кара-

Ишти кылан.                                          (  паш)

Пар ыяштын чыды чаагай                    ( артыш)

Хыйт дээш,

Хымыжын апарды                                   ( ыт)

Самдар эвес  хирезинде

Чамашкызы ковей                                   ( шокар инек)

-   Тыппаан   болза  догааштырып  болур.

                                   Дурген- чугаалар

ΙΙ.  Башкарыкчы

Тывызыкка  догааштырар

 Тывынгырын  шору-ла –дыр

 Дуву далаш  келдирлевей

 Дурген - чугаага  маргыжаалам!

                       (Дурген-чугаа,  узун-тыныш кымда  барыл?)

1.Билдим-билдим                                   Озанназа

   Биче шынаа,                                           Орук кокпа

   Шынаалаза                                             Кокпалаза

   Шыргай арга                                          Хорум кошке

   Аргалаза                                                  Кошкелез

   Арай кадыр                                            Кок туман

   Кадырлаза                                              Туманназа

   Каскак  озан                                            Тудуш менги

2. Дурген-дурген                                 Шынап-шынап

    дурген чугаа                                     шынап чугаа

    Дурум таптыг                                   шынчы состуг

    дурген чугаа                                     дурген чугаа

3.  Ховулаза                                            Чаашкынназа

     Ховулазын                                          чаашкынназын

     Хоор чылгы                                        Чаагай сиген

    Коданназын!                                      Чаптып унзун

   

4.  Дилги                                                  Хоптакта -

     Димзенир                                          Чазый,

     Диленген-                                          Чазыйда -

     Колданыр,                                          Чашпаа,

     Колданган-                                        Чашпаада -

     Хоптак,                                                Чалчыргай

 

ΙΙΙ.     Улегер домактар      

Башкарыкчы:    «Улегер  состе   нугул  чок,

                               Уер сугда балык чок»  - дээр-ле болгай,  кым хойну билир            

                                эвес.

Чечен - менде,  чечек – черде.

Донгурактан  дангырак чидиг,

Тоолайдан таалай чугурук.

Шын  соске чон ынак

Шык черге унуш ынак

Куш  уялыг,   кижи чурттуг.

Баштай унген кулакты,

Соннай унген мыйыс эртер

Аът болуру кулунундан,

Кижи болуру чажындан

Кижи толунге ынак,

Ыт коданынга ынак

Будуктуг ыяшка куш чыглыр,

Буянныг огге  чон чыглыр

Чадаг чорба, аъттыг чор,

Чааскаан чорба, эштиг чор.

Кыс этке ынак

Оол  аътка ынак

Хун херелдиг,

Кудээ дузалыг

Аътты баглап ооредир,

Аныяан сургап ооредир

Кырган аът   орук часпас

Улугну  хундулээр,

Уругну азыраар

Кидистин   экизи салыжында,

Кижинин экизи  будужунде

Чарын эъди чааскаан  чивес,

Чанында  эшке кара салбас

Шалыпчыда – крупчат,

Чалгаапайда - куруг аас

Тараалыгда   тодуг

Дагаалыгда  сергек.

Оттунчек ооренир

Ожеш оонделевес

Кул  кижи ыглаар чай чок,

Курттуг ошку  оъттаар чай чок

Челелиг   бызаа  арган

Чевен кижи  самдар

Чалгаа  кижи часка четпес,

Чарык доскаар   куске четпес

Хопчу кадын -  сааскан

Хоптак хаан – каарган

Улуургак кижиден

Угулза чок идик дээре

Кортуу ховаган дег,

Дезии дээлдиген дег,

Чалчыраажы сааскан дег,

Сарыыл чогу мезил дег

Сен дизе уруу,

Чемелезе кадайы

Саар малдын суттуу  херек,

Садар малдын  кырганы херек

Сагыштын  бичези херек

Саванын   улуу эки

Багын соглээрге бачыды арлыр

Чугаа ковудеди,

Хой ырады

IV.  Кожамыктар

«Чечен  менде, чечек черде»  деп улегер  домакты билир бис.

Чечен-мергенинер коргузуп, кожамыктан бадырып  корунерем  аалчылар.

Кожамыкка   кончуг-ла бис

О-о-о дынгыл,  дынгылдай

Кожа тыртып салыр-ла бис

О-о-о дынгыл,  дынгылдай

Кожавыста аалдарнын  

О-о-о  дынгыл, дынгылдай

Кожамыктаар кыстары бис

О-о-о  дынгыл, дынгылдай

Эки-бакты сагынгаштын

О-о-о  дынгыл, дынгылдай

Чугаалажыр эштиг болза

 О-о-о  дынгыл, дынгылдай

Ырак чоокту  сагынгаштын

О-о-о  дынгыл, дынгылдай

Мунуп шавар аътыг болза

О-о-о  дынгыл, дынгылдай

V.  Моорейлернин туннелин ундурер.

Башкарыкчы:

Чаа чылым ,  Хаван чылы

Сагыш ышкаш моорлап келдин

Чаа чылым амыр-ла бе!

Ажы-толге , аалчыларга

Аас-кежиин шаннап келем.

Ада-ие  чонувустун

Ажыл-ижи будуп турзун!

Азыраан мал менди турзун!

Ажы-толу  мандып оссун!

Аас-кежии, курай-курай!

Амыр-тайбын, курай-курай!