проект "Салааларым"
методическая разработка (4 класс)

               Ажылдын темазы «Салаалар-кежээпейлер».

Сорулгалары: 

1.Куш-ажыл- амыдыралдын дозу;

2.Кижинин куш-ажылды кылырда, холдарнын салааларынын ужур-дузазы;

3.Ангы-ангы чоннарнын литературалында салаалар дугайында  уругларга чогаалдар;

4.Бистин салааларывыс кажан-даа чалгааравас.

Ажыглаан аргаларывыс:

1.дилеп тыварының аргалары;

2.чыырының аргалары;

 3.шинчилээр аргалар.

Шинчилээр объективис: Ангы-ангы чоннарнын литератураларында  холдарнын салааларын алгап-мактап бижээнин хайгаараары;

Тургускан проблемазы:

Куш-ажылга ынак, шыдымык,  кызымак, хундулээчел мозу-будушту хевирлээри

«Куш-ажыл кижини каастаар» дээри шын. Ол кижини сайзырадып, куш киирип, чараш, кижизиг болдурар.         Бистин тыва чон шаандан тура-ла ажылга ажы-толун ооредип, мал-маган бажы достуруп, кадартып, инек, ошку, хой сагдырып ооредир чораан. Ажы-толу торуттунуп келирге,  кан кадык кижи кылдыр, чоорту амыдыралга ынак, ажылчын кежээ кижи кылдыр  ооредип кижизидер. Кыс уруглар авазынга дузалажып, ойнаарактардан эгелээш, бажын- ог иштин эмгелээр, аяк-сава чугжуп, чечек суггарар дээш оон-даа оске ажылдарны кылчы бээр. Оол уруг ачазынга дузалажып бир-ле чувени эптээн, эде кылган орар, ачазынга хамаарышкан эт-септи эмгелеп, шыгжап, камгалап турар дээш оон-даа оске ажылдарга ооренир.

        Уруглар улгадырга ажылдын хемчээли улгадыр. Кыс уругларны ус-шевер даараныкчы кылдыр авазы ооредир. Оол уругларны чазаар, септээр, аът мунуп, мал кадарар, эрес кашпагай, соруктуг кузелдиг кылдыр ачазы ооредир.

         Куш-ажылга кым ынак болдур, ол кижи кажанда-даа дидим, соруккур, эрес кижи болур. Ылап-ла, ажылынга бердинген кижи шылап, могаар деп чуве билбес. Кижи чуткулдуг, кызымак  куш-ажылы-биле чоннун, хой ниитинин хундуткелин чаалап алыр. 

«Алдын холдуг» кижи дээрге куш-ажылдын эчизинге четкен улусту ынча дээр бис. Карак кызыл ажылдаары- ол кайгамчык кижилернин бир кол шынары. Кижи холдарынын дузазы-биле бойдус материалдарындан, далгандан, чинчиден, саазандан, пластилинден янзы-буру ажылдарны кылып болур. Холунга инени, кисточканы, хаарылдарны туткаш, янзы-буру чараш, хуулгаазын дурзулерни кылыр. Кежээ, эрес холдар кажан-даа чалгааравас, шылавас.

Ангы-ангы чоннарнын литератураларында холдарны, салааларны чогаалчылар, чон алдаржыдып, алгап-йорээп турар. Оюннар дамчыштыр бичии уруг келир уеде ажыл, амыдыралынга херектиг эге билиглерни, мергежилдерни алыр. Уругларнын оюнундан чоннун шаандан тура кылып келген ажыл-ижин, оон аажы-чанын,  сонуургалын билип ап болур.

Тыва литература, оске чоннарнын литературалары-биле домей, ада-огбелеринин бурун шагдан чогаатканы салааларны алдаржыткан оюннарны салгалдар дамчыдып,уругларга ооредип, ойнадып келгеннер.

Холдарнын салааларын баспышаан, кылган ажыл-ижин оюннарга катаптап, коргузуп чораан:

Матпаадыр паштаныр

Бажы-Курлуг бажын тудар,

Ортаа-Мерген от салыр,

Уваа-Шээжек уруктаар,

Бичии-Боовей чээрген чыыр,

Буурек чиир, арбай хоорар,

Авазынга дузалажыр,

Былгааш тудар,

«Арбай хоор».

 «Матпаадырнын» утказын бо уенин амыдыралынга дууштур база чогаадып, оскерткен:

Матпаадыр балыктаар,

Бажы-Курлуг малдаар,

Ортаа-Мерген от салыр,

Уваа-Шээжек уран-шевер,

Бичии-Боовей бижик коор,

Кылбас, тутпас чувези чок

Кызыл маадыр алышкылар.

Тыва улустун чогаалчызы Олег Сувакпит «Салааларым» деп шулуунде кижилернин салааларынын ажыктыын кончуг уран-чечен, улустарнын салаа базып ойнаар оюннарынга ундезилеп  бижип турар:

Улуг салаа-удуртууйн дээр.

Башкы салаа-башкылайн дээр.

Ортаа салаа-очулдурайн дээр.

Биче салаа-бижээчилээйн дээр.

Хеймер салаа-хевилээйн дээр.

Корбес сен бе, шуптузу-ла

Хойну билир эртемденнер.

Акы-дунма бугу чонум

Адыштанган салаалары

Чудуруктар болу берзе,

Шуут-ла кан дег кучулер ол.

Холдарымнын салаалары

Ховар диген эртине-дир.

Амыдырал чечекшиткен

Ажылчыннар дарганнар-дыр.

Ийи холум салаалары

Игилимни ойнап чорзун!

Ижи-биле,кужу-биле

Ие чуртум каастап чорзун!

Орус литературада база холдарнын салааларынын дугайында оюннар удээн шулуктер хой. Оларнын чижээнде:

Палец толстый и большой

в сад за сливами пошел.

Указательный с порога

Указал ему дорогу.

Средний палец самый меткий

Он сбивает сливы с ветки.

Безымянный подбирает,

А мизинчик-господинчик

В землю косточки сажает

Чуваш улустун тоолунга ундезилеп,  улустун чогаалчызы Геннадий Волков  «Улуг-эргек» деп тоолду бижээн. Ында улуг-эргекти чааскаан донуучал, хол-хавынын иштинге безин ангы чоруурун бижип турар. Бичии-салаа хензиг-даа болза,эштери-биле кады, оларнын-биле эптиг-чоптуг база ажылгыр болгаш донмазын бижээн. Кижинин салаалары алышкылар ышкаш. Шупту кады, денге шудургу ажылдаар.Улуг-эргек дунмаларынга каттыжып, олар-биле демниг ажылдаар.Бир эвес чааскаан турган болза, ол чуну канчап алыр деп? Шупту салаалар догере ходелирге, кандыг-даа ажылды кылып кааптар!

Кижинин холдарынын ажылгыр-кежээзи-оон кызымаанда. Холдарнын салааларынын дузазы-билекижи кандыг-даа ажылды кылып, дуржулга, мергежилди ап чоруур. Куш-ажылды кылып тургаш, бодунга, торээн чурттунга, чонунга, доргул- торелинге, эш-оорунге ажыктыг чуулду кылыры болур.

Ажылывыс туннелин Олег Сувакпиттин «Салааларым» деп шулуунун     состери-биле доозуп каайн:

Ийи холум салаалары

Игилимни ойнап чорзун!

Ижи-биле,кужу-биле

Ие чуртум каастап чорзун!