МӘКТӘПКӘСӘ ЙӘШТӘГЕ БАЛАЛАРҘЫ БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ӘКИӘТТӘРЕ МЕНӘН ТАНЫШТЫРЫУҘА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР ҠУЛЛАНЫУ
учебно-методический материал по рисованию (младшая, средняя, старшая, подготовительная группа) на тему

МӘКТӘПКӘСӘ ЙӘШТӘГЕ БАЛАЛАРҘЫ БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ӘКИӘТТӘРЕ МЕНӘН ТАНЫШТЫРЫУҘА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР ҠУЛЛАНЫУ  

Инеш һүҙ

         Башҡорт халыҡ ауыҙ-тел  ижади  жанрҙары, шул  иҫәптән   башҡорт   халыҡ   әкиәттәре, кескәйҙәр өсөн бик ҡыҙыҡлы,  йөкмәткеһе   менән   балаларҙы  үҙенә   йәлеп итеүсе  жанр.Ул  бер ҡасан да  үҙ  актуаллеген  юғалтмаясаҡ.  Беҙҙең әсәй,  өләсәйҙәр  әкиәтте   “ҡара һүҙ“  ( аҡыллы    һүҙ), ә беҙ   үҙебеҙ   һәм    беҙҙең   балалар    әкиәт  тип   беләбеҙ.  

        Әкиәт-бәләкәй балаларҙы әхлаҡи тәрбиәләүҙә мөһим сара,сөнки уның  йөкмәткеһендә ысынбарлыҡ ярылып ята, изгелек  яуызлыҡты еңеп  сыға,  ғәҙеллек  һәр ваҡыт тантана итә. Әкиәт һүҙ байлығын арттыра, телмәрен байыта баланың фекерләүҡеүәһен,хәтерен үҫтерә.  Әкиәт   һөйләү- ата -бабаларыбыҙҙың    бала  тәрбиәләүҙә  борон замандан  алып  ҡулланылған   алымы  булған.  

 Шуны  дауам итеп, мин дә  үҙ эшмәкәрлегемдә   башҡорт  халыҡ  әкиәттәренә   урын  бирҙем, сөнки   әкиәттәр  бала күңеленә   хуш  килгән, уларҙың  тәбиғәтенә    яҡын  торған  әҫәрҙән   һанала. Әкиәттәр үҙенең  серлелеге  менән  кескәйҙәрҙе   йәлеп  итеп, тәрән   әхлаҡи   мәғәнә  сағылдыра.

        Хәҙерге ваҡытта беҙҙең балалар күберәген телевидение һәм интернет аша әхлаҡи нормалар рамкаһынан ситкә киткән сит ил йәнһүрәттәрен ҡарайҙар һәм уларҙан үлтереш, ҡан ҡойош күренештәрен күреп үҫәләр. Был уларҙа агрессияға, бер- береһенә йәлләү тойғоһоноң булмауына, ҡаты бәғерлелеккә алып килә. Ә бит балаға тыумыштан изгелек, миһырбанлыҡ, тәүфиҡлелек сифаттары һалына. Шуға күрә мин, тәрбиәсе булараҡ, үҙ эшемдә ошо проблеманы хәл итеү маҡсатында әкиәттәрҙең балаға ыңғай йоғонтоһон күҙ уңында тоторға тырыштым.

        Хәҙерге ваҡытта балаларҙы әкиәттәр менән таныштырғанда төрлө инновацион технологиялар ҡулланырға мөмкин.  

Бындай технологиялар:

• мәктәпкәсә белем биреүҙә  федераль дәүләт стандарттары талаптарын үтәй;
• балаға фекерләү,ижад итеү ,аралашыу өсөн шарттар тыуҙыра;     
• балаларҙы бәләкәй асыштар яһарға этәрә;
• танып белеү эшмәкәрлеген әүҙемләштерә .

Маҡсат: Башкорт халыҡ әкиәттәре аша кескәйҙәр төркөмөндәге балаларға әхлаҡи- рухи тәрбиә биреү һәм уларҙың донъяны танып- белеү һәләтен үҫтереү.

       Был маҡсатҡа ирешеү өсөн ошондай бурыстар ҡуйҙым:

1.балаларҙы әкиәттәр менән таныштырыу өсөн шарттар булдырыу;

2.уларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереү өҫтөндә эшләү;    

3.әкиәттәр һайлағанда йәш үҙенсәлектәрен иҫәпкә алыу;                  

4.әкиәттәр менән таныштырғанда инновацион технологиялар ҡулланыу.                                        

1.Әкиәттәр менән таныштырғанда инновацион эш формалары

Хәҙерге ваҡытта кескәйҙәрҙе  әкиәттәр менән таныштырыу, халыҡ ижадына  ҡыҙыҡһыныу уятыу өсөн заман талаптарына тап килгән технологиялар бик күп. Мәҫәлән, мин Владимир Яковлевич Пропп тәҡдим иткән “Исторические корни сказки”,(1986) (”Тылсымлы әкиәттәрҙең тарихлы тамыры“) уҡытыу –методик ҡулланмаһына таянып эшләргә булдым. Күренекле фольклорсы балалар  тарафынан еңел үҙләштерерлек технология тәҡдим итә. Был – Пропп карталары. 

Эш барышында балалар үҙенсә әкиәт эстәлеген ҡабул итә генә түгел, ә уның йөкмәткеһенә ижады рәүештә үҙгәрештәр индереп, әкиәттең  башын, аҙағын икенсе төрлөгә әйләндереп һөйләй алалар.

В.Я.Пропп тәҡдим иткәне бөтәһе егерме функцияны билдәләй торған карточкалары бар.  Пропп әхлаҡлылыҡ буйынса ла билдә уйлап тапҡан. Күп кенә әкиәттәр тап ошо карточка ярҙамында һөйләп бөтөрөлә лә инде. Сөнки әкиәт аҙағында геройҙарға характеристика биреү балаларҙа әхлаки сифаттар тәрбиәләй.

 Карточкалар  ярҙамында  балалар әкиәт йөкмәткеһен  еңел үҙләштерәләр, әкиәтте  һөйләй алалар, ә артабан  бала үҙе әкиәт төҙөү  һәләтенә  эйә  була.  Балаларҙы әкиттәр һөйләргә өйрәтеү маҡсатында  30 төрлө карталары менән эш итәм. Һәр картаның үҙ төшөнсәһе бар һәм размеры буйынса   10х15см тәшкил итә. Мин Пропп тәҡдим иткән карталарҙы  үҙемсә ҡулайлаштырып эшләп алдым.

     1.Тыйыу

2.Тыйыуҙы боҙоу

3.Боҙоҡлоҡ эшләү

4. Геройҙың китеүе

     5.Бурыс

6.Тылсымсы менән осрашыу

7.Тылсымлы әйбер

8. Геройҙың килеп сығыуы

9. Боҙоҡлоҡ эшләүсе йәки кире герой

10.Һуғышыу

11.Еңеү

12. .Өйгә ҡайтыу

13.Өйгә килеп етеү

14.Алдаҡсы герой

15.Ауыр һынауҙар

16.Бәләнән ҡотолоу

17.Геройҙы таныу

18.Алдаҡсы батырҙы таныу

19.Алдаҡсы батырға яза биреү

20.Туй йәки бәхетле тамамланыу                                                                                    

     21.Әхлаҡ.      

ПРОПП КАРТАЛАРЫ БИЛДӘЛӘРЕНЕҢ МИҪАЛДАРЫ

Пропп карталары менән эште бер нисә этапта башҡарырға була.

Беренсе этапта балаларҙы әкиәт  жанры  менән таныштырыу ҡаралған. Әкиәттең   икенсе  жанр менән айырмалыҡтарын  асыҡларға һәм әкиәт төҙөлөшөн билдәләргә була.Балалар Пропп карталарының тәғәйенләнештәре менән танышалар, уларҙың  атамаларын  айырырға өйрәнәләр. Балалар менән  бергәләп  Пропп карталарын эшләргә мөмкин.

   Икенсе  этапта  карталарҙы  өйрәнер  өсөн    уйындар  ойошторам. 

     Мәҫәлән :

• “Тылсымлы  исемдәр“  уйыны. Тылсымлы   геройҙар исемдәрен   һанап  сығырға  һәм   ни өсөн  уға  шундай атамалар – исемдәр бирелеүен   асыҡларға тәҡдим ителә. Мәҫәлән, “Золушка”, “Үлмәҫйән” ,  “Ҡыҙыл кәпәс”, “Айыу һәм бал ҡорттары” әкиәттәре.
•  Уйын “Юлда нимә  кәрәк ?”. Балалар һүрәткә ҡарап әкиәт геройын таныйҙар һәм уларға сәйәхәт итеүҙә нимә кәрәклеген асыҡлайҙар. Был эште ИКТ ҡулланып та  башҡарырыға мөмкин.  (Балаҫ, ал сәскә, йөҙөк, ҡылыс, йомғаҡ,  ҡурай, һепертке, башмаҡтар, көҙгө, балаҫ һ.б)

  Өсөнсө этапта Әкиәтте  уҡыу барышында карталарҙы һалып барырғ а тәҡдим итәм.Бала әкиәт һөйләй һәм йөкмәткеһенә ярашлы  карточкаларҙы стендҡа ҡуйып бара.                                                                                                                           Дүртенсе  этапта Пропп  карталары  ярҙамында  балалар әкиәт йөкмәткеһен үҙаллы һөйләйҙәр.                                                                                                              Бишенсе  этапта иң ҡыҙыҡлы эш  башҡарыла: балалар  ошо карталар ярҙамында  үҙҙәре әкиәт  уйлап   сығаралар.Әлбиттә бының өсөн алдан бик күп әҙерлек эштәре алып барыла.                                                                                                            Шулай итеп  Пропп карталары  балаларҙы төрлө яҡлап үҫтерегә  мөмкинселек бирә:                                                                                                                                               -    бәйләнешле  телмәре үҫешә;                                                                                          -    һүҙлек  запасы  байый;                                                                                                                                                                                                                             -    хәтере камиллаша, логик  фекерләү  яҡшыра;                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     -    эҙләнеү – тикшеренеү әүҙемлеге  арта;                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     -   әхлаҡи  сифаттар тәрбиәләнә.                                                                                          2 . Әкиәттең эстәлеген  үҙ һүҙҙәрең менән һөйләп биреүҙә метафоралар төҙөү технологияһы ҙур әһәмиәткә эйә.                                                                                                        Метафора - бер объекттың (предметтың, күренештең) үҙенсәлеген икенсеһенә күсереү.                                                                                                                          Әкиәтте үҙләштергәс балаларға әкиәт йөкмәткеһенә  ярашлы  ниндәй ҙә булһа объекттың  үҙенсәлектәрен  иҫәптә тотоп метафорик фразалар төҙөргә тәҡдим итәм.                                                                                                                              Тәрбиәсенең   төп маҡсаты -метафора алгоритмын төҙөү өсөн шартттар булдырыу һәм  схемаларын  үҙләштеререргә ярҙам итеү. Әгәр ҙә  бала метафора  төҙөү схемаһын  үҙләштерһә, үҙ  аллы метафоралы  һөйләмдәр  төҙөй   ала.                                                                                                                                         Балаларҙы метафора төҙөү технологияһына өйрәтеү  алгоритмы                                                                                                                                                1.Иң беренсе   әкиәт йөкмәткеһенә ярашлы обьект  һайлана. Ошо обьектҡа  ҡарата  метафорик фраза  төҙөлә.                                                                                               2.Объекттың сифатын белдергән һүҙ уйларға тәҡдим ителә                                                                                                                                                                                            3.Икенсе  обьект һайланыла ( беренсе объект менән сифаты буйынса оҡшаш булырға тейеш  )                                                                                                                                                      4. Беренсе обьекттың  урыны билдәләнә                                                                      

5 .Метафоралы  фраза   төҙөлә.

Мәҫәлән:

Сәскә (ниндәй?)

Ҡыҙыл

Тағы нимә ҡыҙыл була ала?

Еләк  

Еләк ҡайҙа?

Баҡсала

Баҡсалағы ҡыҙыл  еләк- метафорик фраза. “Сәскә” һүҙен  еләк менән сағыштырҙыҡ.

2 – се миҫал

төлкө (ниндәй?)

Хәйләкәр

Тағы кем хәйләкәр?

Мәскәй әбей

Мәскәй әбей ҡайҙа?

Урманда

Урмандағы хәйләкәр әбей- метафорик фраза. “Төлкөнө” “Мәскәй әбей” менән алмаштырҙыҡ.

       Шулай итеп, метафора төҙөү  балаларҙың һүҙ  байлығын арттырыу, бәйләнешле  телмәрен  үҫтереү, фекерләү ҡеүәһен һәм ижады әүҙемлелеген камиллаштырыу  кеүек  белем биреү бурыстарын үтәй һәм тиңдәштәре менән берҙәм эшмәкәрлеге  формалашыуына юл аса.                                                                

3.Синквейн-мәктәпкәсә  йәштәге  балаларҙың  телмәрен үҫтереүҙә  бик  

кәрәкле алым һынала.                        

Синквейн   - француз   һүҙ, биш  тигәнде  аңлата ,йәки биш юллыҡ шиғыр .  

Был технологияны Аделанда  Крипси  уйлап тапҡан.  

Беренсе юл  бер һүҙҙе тәшкил итә,исем йөкмәткеһен  билдәләүсе  һүҙ.

Икенсе юл ике һүҙҙән тора. Был әйберҙең йәки күренештең үҙенсәлеген,сифатын асыҡлаусы һүҙҙәр булыуы мөмкин.

Өсөнсө  юлда -  төп темаға   ҡағылышлы  эш хәрәкәтен  белдереүсе  һүҙҙәр. Дүртенсе  юлда  бала   билдәләнгән  темаға  ҡағылышлы   һөйләмдәр төҙөй. Бишенсе юлды бер генә  һүҙ  йәки һүҙбәйләнеш  тәшкил итә.Был һүҙ, һүҙбәйләнеш  бирелгән теманың  төп  йөкмәткеһен  асыҡлай.                                                                                                                                                        

Синквейн алымын балаларҙы әкиәт менән таныштырғанда ҡулланыу бик урынлы. Уның аша беҙ әкиәтте йомғаҡлап ҡуябыҙ.Әкиәт геройҙарына характеристика бирәбеҙ.

Мәҫәлән, “Алдар төлкө” әкиәте менән танышҡас, түбәндәгесә синквейн төҙөргә була:

                                                          Төлкө

Хәйләкәр ,алдаҡсы ,ҡупшы

Урлай ,ашай,ҡаса,ята                                                                                                              

               Төлкөнөң өйө боҙҙан эшләнгән                                                                    Ҡырағай хайуан

Бүре

Ҡурҡыныс ,ялбыр,асыулы,ҡомһоҙ

Олой ,йырлай ,ашай ,килә ,туҡылдата

Бүре ишек төбөнә килеп кәзә һымаҡ йырланы

Ҡырағай йәки йыртыҡс йәнлек

Шулай итеп, синквейн балаларҙың һүҙ байлығын арттыра, төп фекерҙе билдәләргә өйрәтә,үтелгән темаларҙы йомғаҡлап ҡуйырға ярҙам итә.

Атап әйтелгән технологиялар мәктәпкәсә йәштәге балаларҙың әкиәт аша бәйләнешле телмәрен үҫтереүҙә, һүҙлек запасын байытыуҙа, һүҙбәйләнештәр төҙөүҙә, фекерләү ҡеүәһен, логик  фекерләүен  үҫтереүҙә  ярҙам итә .

 Ҡулланылған    әҙәбиәт  :                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   1.Душка  Н .Мәктәпкәсә йәштәге  балаларҙа телмәр үҫтереү  эшмәкәрлегендә синквейн  ҡулланыу.  Журнал  “Логопед “  №  5  (2005 );                                                                                           2. Пропп  В .Я. Тылсымлы әкиәттәрҙең  тарихлы  тамыры . Л – д,1986 .

1. Галин С. « Башҡорт фольклоры.» Пермь, 1998;

2. Хөсәйенов Ғ. Сәсәндәр ижады. Башҡортостан уҡытыусыһы , 2010, №2;

3.Башҡорт халыҡ ижады». Том 1. (Төҙөүсеһе Әхнәф Харисов), Өфө, Башкнигоиздат, 1954

4.Ә.Н.Кирәйев  «Башҡорт халыҡ ижады.» Өфө, БДУ баҫмаһы,1982, 244-се бит

5. Башҡорт балалар баҡсалары өсөн комплекслы уҡытыу – тәрбиә  программаһы   (Төҙөүсеһе   Ғәлиева Ғ.Ғ,  Нафиҡова З.Ғ ,Өфө ,2009

6. “ Йәйғор “ М.Б  Юлмөхәмәтов  ,А. Ш   Йәғәфәрова  

7. “Тел асҡысы  халыҡта” С.Галин  Өфө ,Китап ,1999