И туган тел, и матур тел!

( Габдулла Тукай туган көнгә багышланган кичәгә сценарий)

Зал бәйрәмчә бизәлә. Г.Тукайның портреты эленә. Залның бер почмагына балалар өчен язылган китаплардан һәм аның әкиятләренә карата эшләнгән рәсемнәрдән күргәзмә оештырыла.

Акрын гына “Туган тел” җырының көе яңгырый.

Алып баручы.  Нинди таныш, моңлы көй бу?

                           Тукай җыры  - “Туган тел”.

                           Истән бер дә чыкмый торган

                           Халык көе -  туган тел.

Әйе, сөекле Тукаебызны беркайчан да истән чыгармыйбыз. Аны яратабыз, зурлыйбыз. Шигырьләрен, әкиятләрен укып яшәргә өйрәнәбез. Менә бүген дә без бу залга сөекле шагыйребезнең туган көнен билгеләп үтәргә дип җыелдык. Бүген без кунакка дәү әнине дә чакырдык. Ул безгә бишек җыры җырлар. Шулай ук Тукай абыебыз язган шигырьләрне, җырларны тыңларбыз, әкият геройлары белән очрашырбыз.

Акрын гына көй яңгырый. Күбәләк булып киенгән бала керә. “Очып” чәчәкләр арасында йөри. Аның артыннан кулына кәрзин тоткан кыз керә. Күбәләкне тотмакчы була.    

Камилә:  Нинди матур күбәләк!

          Сөйләшикче бергәләп.

“Бала белән күбәләк” җыры башкарыла. ( Г. Тукай сүзләре.)

Бала: Камилә

Әйтәле, Күбәләк, 
Сөйләшикбергәләп: 
Букадәр куп очып 
Армыйсыңсинничек?

Ничексоңтормышың? 
Ничеккөнкүрмешең? 
Сөйләпбирчетезеп, 
Табаламсыңризык?

Күбәләк: Азалия

Мин торам кырларда, 
Болында, урманда; 
Уйныймын, очамын 
Яктыкөнбулганда.

Иркәли һәм сөя 
Кояшның яктысы; 
Аш буладыр миңа 
Чәчәкләр хуш исе.

Тик гомрем бик кыска: 
Бары бер көн генә,— 
Бул яхшы, рәнҗетмә 
Һәм тимә син миңа!

        Күбәләк очып китә.

Алып баручы: Әнә тегендә ниндидер малай эт белән уйнап йөри бугай. Карап торыйк әле.

Малай белән эт булып киенгән бала керәләр.

“Кызыклы шәкерт” шигыре сөйләнә.

Радик:   Әйдәле, Акбай! өйрән син, арт аягың берлә тор; 
Аума, аума! туп-туры тор, төз утыр, яхшы утыр!

В. Булат  — Ник газаплыйсың болай син, мин әле бик кечкенә; 
Мин туганга тик ике айлап булыр йә өч кенә.

Юк, кирәкми, мин өйрәнмим, минем уйныйсым килә; 
Шул болыннарда ятасым, шунда ауныйсым килә.

— Ах, җүләр маэмай! тырыш яшьләй, зурайгач җайсыз ул:
Картаеп каткач буыннар — эш белү уңгайсыз ул!

Алып баручы. Балалар, без Тукайга багышланган шигырьләрдә беләбез бит сөйләп күрсәтик әле.

Х. Адель   Илдә кояш, җирдә кояш,

               Тукай көне канат җәйгән.

               Бәйрәм бүген, бәйрәм бүген,

             Тукай көне – безнең бәйрәм!

Кәрим   Әле укый белмәсәк тә,

                Туган телне җырлыйбыз.

                Бу – Тукай абый бүләге,

                Иң кирәкле җыр, дибез.

Алмаз   Иң матур, моңлы җырларны

               Халыкка бирде Тукай.

               Моңнары белән мәңгегә

               Йөрәккә керде Тукай.

Азат      Әкиятләрен сөйләп, тыңлап,

               Телләребез ачыла.

                Су анасы, Шүрәлеләр -

                Безнең дуслар барысы да.

ӘнвәрТуган телнең бөеклеген белдек,

                Шигырьләре аша Тукайның.

                Ул үзе дә бөек, кабатланмас,

                Андый берәү җирдә юк тагын!  

Г. Тукай безгә бик матур, эчтәлекле шигырьләр язып калдырган. Ә хәзер әйдәгез балалар башкаруында шуларны тыңлап китик.

Туган авыл(Мурат)

Тау башына салынгандыр безнең авыл, 
Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул; 
Аулыбызның ямен, суы тәмен беләм, 
Шуңар күрә сөям җаным-тәнем белән.

Истән чыкмый монда минем күргәннәрем, 
Шатлык белән уйнап гомер сөргәннәрем; 
Абый белән бергәләшеп, кара җирне 
Сука белән ертып-ертып йөргәннәрем.

Бу дөньяда, бәлки, күп-күп эшләр күрем, 
Билгесездер — кая ташлар бу тәкъдирем; 
Кая барсам, кайда торсам, нишләсәм дә, 
Хәтеремдә мәңге калыр туган җирем.

Гали белән кәҗә (Ранел)

Безнең Гали бигрәк тату Кәҗә белән, 
Менә Кәҗә карап тора тәрәзәдән.

Гали аны чирәм белән кунак итә, 
Кәҗә рәхмәт укый — сакалын селкетә.

Птицам. (Эмир, Диана)

Я не трону вас, меня не пугайтесь пичуги.

Я лишь пение ваше послушать хочу на досуге.

Всё что Бог вам внушил, распевайте при мне без тревоги,

Не ношу я ружья, не расставил силков на дороге.

Пойте смело, спокойно, не трону я вас, не задену,

Мне ли жизни на воле не знать настоящую цену?

Так не бойтесь меня, я ловить вас не буду, постойте!

Не шумя, не дыша, буду слушать вас… Пойте же пойте.

Безнең гаилә (Тукай) (Әдилә)

Әткәй, әнкәй, мин, апай, әби, бабай һәм бер песи —

Безнең өйдә без җидәү: безнең, песи — җиденчесе.

Бергә ашый, чәй эчә, безнеңлә бергә йоклый ул,

Хезмәте дә бар: өйне тычкан явыздан саклый ул.

Елныңдүртфасылы

В. Мәрьям

Бозһәм кар эрде,
Суларйөгерде;
Егълапелгалар,
Яшьләртүгелде.

Көннәрозая,
Төннәркыскара.
Букайсывакыт? —
Иә, әйтеп кара.

(Язкөне)

Ашлыкларүсте,
Башакларпеште;
Кояшпешерә,
Тиргәтөшерә.

Халыкашыга,
Китәбасуга,
Урагын ура,—
Букайчакбула?

(Җәйкөне)
Динә
Кырлар буш кала,
Яңгырларява;
Җирләрдымлана,—
Букайчакбула?

(Көзкөне)
Кәримә
Һәрҗиркарланган,
Суларбозланган;
Уйныйҗил-буран,—
Букайчак, туган?

(Кыш көне)

Фатима беләнсандугач

Фатима:Зәлия

Ни өченсинсайрамыйсың, Сандугач?
Шатбулакүңлем минем синсайрагач.

Читлегеңәйбәт, яныңда бар ашың.
Ник күңелсезсинболай, бөктеңбашың?

Сандугач:Зәринә

Аһ, минем сайрарҗирем урман иде,
Андаһәртөрлекызыктулганиде.

Мин буҗирдәнигәшатлык күрсәтим?
Андаөчбашкошчыгымкалдыятим!

һәм мине андатагындустымкөтә,
Сагынаул, саргаяул, ут йота.

Белмисеңмесин: читенмәхбүслекул,
Булса да алтын, һаман да читлек ул.

Фатима:

Йә, алайса, мин ишекачтымсиңа:
Бар, азатбул, кыйлмиңаизге дога.

Бар, җаным, индеяшелурмангаоч,
Тизятимкошчыкларыңберләнкавыш!

Шаянпеси (Ильяр)

Күрче, бикчынлапкерешкәнэшкәбезнеңЛамига:
Бар уе — бербикматуркүлмәктегүКурчагына.

«Күлмәгемкайчанбетәр?» — дип, Курчагыяткан, көтә;
Көтмихәлюк, бертәтикүлмәккирәк — бәйрәм җитә.

ӘПесияшьренгенәяткан, кәтүкнекүзлидер;
«Туктаселкенмәсме?» — диул; бердәҗаны түзмидер.

Улхәзерсикрерменә, хәзертотар, хәзербасар;
Улкәтүкнеуйнатыр, уйнар, үзенә шар ясар.

КайгысыюкулПесинең, тик һамануйнаууе;
Бикшаян! Ай-һай, наян! Уйнаргахәзеркөнбуе!

Ялкаумаэмай (Аиша)

Безнеңмаэмайрәхәт тора, сафасөрә,
Җитезләнә, уйныйһаманйөгрә-өрә;
Карыймиңамәхәббәтлекүзебелән,
Гүя «уйныйк» дигәнбула, гүякөлә.

Кайвакытулятатәмлеашаптуеп,
Ал аякларыөстенәбашынкуеп.
Анышундачебенхалкытынычсызлый;
Ялкаумаэмай! Улаларнытормыйкуып.

Чебеннәрнеастангынакарапята,
Яртыйомыккүзенгенәялтырата;
Бервакытулколакартынторыпкашый,
Чебенхалкышундатиз-тизкачабашлый.

“Эш беткәч уйнарга ярый” (Дияз, Р. Адель)

Бик матур бер җәйге көн: өстәл янында бер Сабый
Ян тәрәзә каршысында иртәге дәрсен карый.

Чын күңел берлән укый ул, кат-кат әйтеп һәр сүзен;
Бик озак шунда утырды, бер дә алмастан күзен.

Шул вакытта өй түрендә бакчада бер Алмагач
Чакыра тышка Сабыйны: «Әйдә тышка, күңлең ач!

Бик күңелсездер сиңа эштә утырмак һәрвакыт,
Әйдә, чык син бакчага, җитте хәзер уйнар вакыт!»

Алмагачның сүзенә каршы җавабында Бала:
«Юк, сөекле Алмагачым, уйнасам, дәрсем кала.

Тукта, сабрит аз гына, ди, и кадерле Алмагач,
Һич уенда юк кызык, дәрсем хәзерләп куймагач».

Күп тә үтми, бу Бала куйды тәмамлап дәрсене,
Куйды бер читкә җыеп дәфтәр, китапны — барсыны.

Чыкты йөгреп бакчага: «Иә, кем чакырды, дип, мине?
Әйдә, кем уйный? Тәмам иттем хәзер мин дәрсеми!»

Шунда аңгар бик матурлап елмаеп көлде Көяш,
Шунда аңгар кып-кызыл, зур алма бирде Алмагач;

Шунда аңгар шатланып сайрап җибәрде Сандугач,
Шунда аңгар баш иделәр бакчада һәрбер агач.

“Тукай – мәңгелек”     (Радик)

Тау битендәҗиләкпешкәнчаклар,

Яңгырлар да явавакытында.

Су анасычәчентарыйһаман,

Шүрәлесеһаманакыра.

Кәҗә – сарыкбәхетэзләпйөри,

Капчыкларынасыпаркага:

Тормышдәвамитә – яши Тукай,

Яши мәңгебезнеңарада.

.Б. Ишетәсезме, урман ягыннан су аккантавышкилә. Елгадабалалар су коена (Су аккантавышкилә). Ә басмадакемдерутыра. Су анасыикән бит! Кулында алтын таракялтырый.

Су анасы (Динә)

Суларгакарыймәле,

Чәчемнетарыймәле.

Чумып, бакаларбелән

Беруйнапалыймәле.

Малай (күлбуенакилә): (Камил)

Су анасы, су анасы,

Су астынданиләр бар?

Әйдә, биречыкәле,

Безгәсөйләпбирәле.

(Басмадатараккүрә)

–         Нәрсәбу? Алтын тарак, мин анны хәзерәниемәалыпкайтыпбирәм.

(Су анасыбасмагакилә, улкилепҗиткәнче, малайтаракныалыпкача).

Су анасы:

–         Качма, качма, тукта, тукта, и карак.

Ник аласың, ул бит минем алтын тарак.

(Су анасыэтөргәнтавышныишетепкиреборыла).

Малай:

–         Әни, алтын тарактаптым!

Сусадым, арыдым,

Әни, мин бикозакчаптым.

(Әнималайныңбашыннансыйпап):Аиша

–         Рәхмәт, улым, әйдә, йокларгаят.

Төн. Ишекшакыйлар. Әниишекянынакилеп:

–         Ни кирәк, кем бу? Кара төндәвакытсыз кем йөри?

Нәрсә бар соңтөнләберлән, и пычагымкергери?

Су анасы:

–         Су анасы мин, китер, кайда минем алтын тарак?

Бир! Бая көндезалыпкачтысинеңуглыңкарак!

(Әнитизгенәтаракнытәрәзәдәнташлый, малайныорыша):

–         Нигәсораусызкешеәйберенәтиясең? Ах, юнсезмалай! Буһичтә ярый торганэштүгел. Бүтәнболайэшләмә, аңладыңмы мине?

Малай:

–         Аңладым, әни, аңладым, мондыйхәлбүтәнкабатланмас.

?

Алып баручы. Балалар, менә бүгенге кичәбез ахырына да якынлашты.

Бөтендөньятатарларыбергә

“Тугантел”неҗырлыймоңланып.

Тукайяши, Тукайулмәңгегә

Йолдызбулыпянарнурланып!

Ә хәзер барыбыз бергә “Туган тел” җырын җырлыйк.

“Туган тел” җыры башкарыла.

Әнвәр     Туган телнең бөеклеген белдек,

                Шигырьләре аша Тукайның.

                Ул үзе дә бөек, кабатланмас,

                Андый берәү җирдә юк тагын!