Подвижные народные (калмыцкие )игры для подготовительной группы
учебно-методический материал (старшая группа) на тему

                1.Гилгр бә

Пол деер татасн зурата. Татаснас 2,5-3 метр алднд наадачнрин өмн гилгр сандл тәвгднә.

        Наадач болһнд тавад 100-150 г элстә тулм бәәнә. Наадач болһн тулмсан кеҗәһәр сандл деер шивнә. Гилгр сандлас хальтрк эс унсн, сандл деер торсн тулмс тоолгдна. Цуһараснь икәр сандл товлҗ хайсн күн эн нааднд шүүнә.

Школд белдлһнә баг

1. Зүр халһн

Эн нааднд хойр күн орлцна. Негнь зурһан шаһа авад, альхн дотран шарҗңнулад, сегсрүләд, пол деер арһул цацад хайна.Кемр кемрәд шаһасин хойрнь зүн хәврһәрн унхла, хойрнь-барун хәврһәрн унхла,хойрнь оңх кевәр унхла, наадач әдл унсн шаһасин негәрнь талдан негинь наадкслань харһдулл уга кормсдад, өсргхләрн, наадкслань харһлдулхла, талдан наадач наадна.

        Сән наадач наадк шаһасиг көндәл уга чадхла, хойр шаһа деер декәд нег-һурвдгч шаһа немнә. Кемр һурвн шаһа нәәрүлсн цагт  тусхла, нәәрүлсн күн шүүнә.

2. Шүүрлһн

Наадач дөрвн шаһа пол деер тарана. Тавдгчинь деегшән хайна. Шулун гидгәр пол деер кевтсн шаһасас негнь шүүрәд, хайсан хавлна. Хойр шаһаһас дәкәд хайна, пол деерәс кевтсн шаһаһас декәд негнь шүүрәд хайсан хавлна. Цуг шаһас сольгдсн цагт наадн чилнә.

3. Цаһан бодма хәәлһн

Наачасн улс хойр багт хувагдна. Нег наачах күн-һардач болна. Терг «һардачиг тоолң тоолҗ шүүнә эс гиҗ җирв хайгдна. Һазрт мод хатхчкад, деернь күүнә хувц өлгәд, махла өмскнә.

        Тернь бә чучело болна.

        Һардач багш бодма ходагшан шивнә. Наачах улс нүдән аньҗ, чикән өгәд чиңнҗәнә. Бодма «тоб» гиһәд унсинь соңссн күүкд олҗ авхар һарад гүүлднә. Альк багин улс бодма одна, тер багарн  «бәәһүр» темцәд зулна.Наадк багин улс бодма үзүлл уга медмҗән угаһар, нег-негндән шивҗ чаддг йоста. «Бә» наадһад бодма күргәсн баг наад шүүнә.

Чуш цоклһн

Тавн-зурһан күн наадлдна. Тедн тиньгр һазрт хоорнданнег ишкм һазрт нүк малтна. Цөөмә ааһшң хотхр нүк авлдна.

        Һардач күн чуш тууна. Чуш сән гидгәр төвлҗәһәд цокна. Чуш тер төвлсн күунә көллә эс гиҗ хормала харһх оралдх йоста. Нүкн деер зогсчасн күн болһн чуш ю бийдән күргл уга хавлад хәрү цокх йоста. Чуш һорһлда – һо тайгла әдл модар хавлад цокдг мөн. Кемр цокач нүкн деер зогсчасн күүнә хормала эс гиҗ һоснла харһулхла, тернь чуш туудмн.

        Наадна зокал: күләгәс хотхрас, нүкнәс холл заагрх йосн уга. Кемр наадач нүкнәс холхла, заагрхла, чуш тууҗ йовх күн эврәннь модар нүкинь дарад эзлчкнә. Тер нүкән булагдсн күн чуш туудг йоста.

        Чуш эс хавлсн күн бас чуш туна, тер цагт күләчинь һардах эзлчкнә.

Чуш – моһлцг кевтә.

Ода бодмаһар чуш

6. Тәк (төл)

Домбрин дуунд һардач – тәк биилнә. Бинь – наадта-инәдтә һәрәдлһн, цогцан көндәлһн. Биилҗәх күн – тәк (тек) мет цуһараг өвтәдн «мөгнә», цоклһнас – түлклһнәс эврән зулна. Бичкдүд шүүгдхләрн франк (па – бис) өгцхәнә. Һардач (водящий) нег цөөкн ю-бис цуглулад авчкад, 2 кү йилһнә. Негнь өдратий (белг) үзүлнә, дарукнь буру хандад зогсад, кен ю кенә, юуһар «белгән» шинәс бийдән авх арһ хәәнә.

7. Хотна нүүлһн

Талвгин нег талнь хойр бүслүрт олн-зүсн предметс бәанә гирлг, маля, бүс, махла, бортх, ааһ болн нань чигн. Кедү предмет бүслүрт бәәнә, тедү наадачнр эн нааднд орлцна. Наадачнр хойр команд бүрдәнә, тогтана. Талвңгин наад талнь хойр сул-дотрань шин уга бүслүр бәәнә. Сулл бүслүрмүд нег негнәсн 8-10 метр алднд. «Хотн нүүҗәнә» гисн докъяһар цуван болһнас неҗәд наадач гүүһәд ямаран болв чигн предмет авад, гүүһәд, сул бүслүрт тәвчкәд, цуван ард зогсцхана. Наадк наадачнр тиим кевәр даалһвр цааранднь күцәнә. Түрүлҗ даавһран күцәсн команд шүүнә.

8. Туулас, хавстан автн!

1. Бичкдүд күрәлңгд хальмгар сууна.

Күрәлң дунд сурһмҗлач бичкн суулһ бәрсн. Суулһн дотр шаһас. Сурһмҗлач келнә: «Туулас , хавстан автн». Тер саамд шаһасан пол деер тарана. Бичкдүд шулун босад, шаһас түүнә. Нег чигн шаһа эс авсн наадач эн нааднд дииләч болна.

2. Наадна дәкәд нег янз бәәнә. Хамгин баһар цуглулсн бичкдүд нааднас һарһна. Наадн давтгдна, дәкәд хамгин баһар цуглулсн бичкдүд нааднас һарна. Сүл үлдсн күн шүүнә.

9. Чон болн унһд

 Талвн хойр әңгд хувагдна. Талвңгин  энгнь-тег, бичкн энгнь-мөрдинь хаша. Тоолдг олзлад, бичкдүдәс чон, хойр-һурвн мөрн шүүглнә, наадкснь –уңһд болна. Мөрд хашан болн теегин меҗәд зогсад, һаран хойр талан кеһәд, уңһдиг теегүр тәвхәр седхш, теднь зулна. Сурһмҗлачин докъяһар «Чон» гиһәд келхлә, чон гүүҗ һарад, наачасн уңһдиг бәрәд, эврәннь нүкндән орулна.

        Зокал: 1. Бәрхләрн, чон меҗә керчәд һарх зөв уга.

2. Дала наадачнр болхла, хойр чон шүүх болҗана.

10. Цаһан тәмән

Наадачнр цувад зогсад, нег негнәннь бүсәс бәрнә.

         Цуван сүүлд – хулһн

         Цуван өмн – темән

         Хулһн темәг наадлна.

         Темән, темән төөрүхә,

         Темәнә ботхн тенүхә,

         Һунҗн үкр мөөрүхә,

          Һурвн туһл һууруха.

Темән уурлна, хулһниг бәрхәр седнә, болв цувад зогссн бичкдүд һотьһлзад, терүг тәвшгоһар зүткнә. Кемр хулһниг темән бәрҗ авхла, наадн талдан хулһнла давтгдна.

11. Бөк бәрлдән

Күрәлңгд зөрлцәд хойр наадач зогсна. Көлән чаңһур тулад, һаран нег-негнәннь эм деер тәвәд, нег-негән күрәлңгәс түлкҗ һарһхар седнә. Кен негән күрәлңгәс түлкҗ һарһснь дииләч болна.

12. Марһан «Цалмар мөр бәр»

2=3 метр утарн дунд багш күүкдт, 3- метр утарн зурһан наста күүкдт мөртә толһа ут күзүн дир тәвгднә. Модн эс гиҗ пластмассов төөлгүд зүсәрн олн өңгтә баг болһнд. Баг болһн тооһар әдл төөлгүд өггднә. Дарунь эднә ашнь һарһна.

13. «Намаг соль»

Наачах улс (бичкдүд) хошадар дуңһра кеһәд зогсна. Тоолңгуд келәд, һардач йилһнә. Һардач төгәләдйовн бәәҗ, бийдәнөрәсән хәәнә. Бичкдүд цуһар нег дууһар «намаг соль» гицхәнә.

        Бииһин айс соңсгдна, бичкдүд тарад биилцхәнә. Генткн айсин дун тасрна, цуһар хошадар зогсна. Кен өрәсн болна – тернь һардач болна.