Тыванын чогаалчылары, Тыванын баштайгы президентизи
учебно-методический материал по чтению на тему

Ооржак Алдын-Кыс Адыйааевна

Чыынды-тоогу

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл tyvanyn_chogaalchylary.docx43.1 КБ
Файл tyvanyn_bashtaygy_prezidentizi.docx17.6 КБ

Предварительный просмотр:

               

              Леонид Борандаевич Чадамба

                                          (1918-1987)

        Леонид Борандаевич Чадамба балыкчы болгаш аёчы =г-булеге  1918 чылдыё март 18-те делгем Тожунуё х=лбегер ногаан арга-арыыныё аразында Хон-Ш=лге т=руттунген. Бичиизинден тура-ла эртем билигге сундулуун к=ргузуп, Кызылдын башкы техникумун доозуп ал-ла, арат чоннуё ажы-т=лун, бодунуё уе-чергелерин бижикке ==редир дээш башкылал ажылы-биле куш-ажылчы намдарын эгелээн. Бодунуё бугу-ле медерелдиг амыдыралын Тываныё культуразын  х=гжудеринге, уран чогаалын болгаш улус ==редилгезин сайзырадырынга бараалгадып келген, уруглар чогаалыныё ундезилекчилериниё бирээзи. Ол тыва дыл, ужуглел болгаш номчулга номнарыныё баштайгы автору, орус-тыва словарьны тургузарынга идепкейлиг киришкен. Ол дээш Ушинскийниё медалы-биле шаёнаткан. Областыё совпартшколазын база чедиишкинниг дооскан.

        Леонид Борандаевичиниё баштайгы шулуу парлалгага 1941 чылда к=ступ келген. Ынчан оон «Салым-угаан» деп шулуу бедик унелелди алган болгаш ат-алдарын к=дурген. ТАР болгаш совет уелерде солуннарга, чыындыларга болгаш «Улуг-Хем» альманагынга чогаалдары унуп, эё ылангыя уругларга бижимелдери улуг сонуургалды болдурган. Баштайгы чыындызы 1952 чылда чырыкче унген. Ол орус классиктерниё, совет чогаалчыларныё болгаш чамдык даштыкы чогаалчыларныё шулуктерин тыва дылче очулдургулаан, 7 номнуё автору.

Л.Б. Чадамба башкылап, ТДЛТЭШИ-ни директорлап, Культура яамызын сайыттап, СЭКП обкомунуё школа килдизин эргелекчилеп, Республиканыё тайбыё комитединиё харыысалгалыг секретары болуп, «Улуг-Хем» альманагын редакторлап ажылдап чораан.

Л.Б. Чадамба ССРЭ-ниё Дээди Совединиё болгаш область Совединиё депутадынга каш удаа сонгуттуруп келген. Ол курунениё болгаш х=й-ниитиниё ажыл-чорудулгазынга ачы-хавыяазы дээш Куш-ажылдыё Кызыл тук ордени-биле ийи удаа, ТАР-ныё Куш- ажыл ордени-биле болгаш х=й медальдар-биле шаёнаткан. Ол ышкаш аёаа чогаадыкчы ажылы дээш Тыва АССР-ниё культуразыныё алдарлыг ажылдакчызы деп атты тывыскан. Ол 1945 чылдан бээр ССРЭ-ниё Чогаалчылар эвилелиниё кежигуну. 1987 чылда хенертен м=чээн.

                      Олег Одербеевич Сувакпит

1926 чылдын май 9-та Ч==н-Хемчик кожууннун Чайлаг-Алаак сумузунун девискээри Баян- Дугайга т=руттунген. Ачазы Саая Одербей Бызаа-Карак сураглыг тоолчу, ыраажы болгаш аёчы болганындан ооё келир уениё билдингир чогаалчызы болурунга чедирген салдары улуг болгаш унелеп четпес дээрзи билдингир.

О.О. Сувакпит Чадаана хоорайнын чеди чыл школазын, Тыванын х=гжум-шии театрынын чанында студиязынын ыры болгаш цирк салбырларын, ВЛКСМ ТК-нын чанында Комсомолдун т=п школазын, Москвада А.М. Горький аттыг литература институдунун чанында Литературанын дээди курстарын, СЭКП ТК-нын чанында Партиянын дээди школазын бот-==редилге-биле дооскан. Ооё тускай эртеми- артист, литератор, журналист, а профессиязы- чогаалчы. Тыва уруглар чогаалынын ундезилекчилеринин бирээзи.

Олег Одербеевич «Сылдысчыгаш», «Тыванын аныяктары» солуннарнын редакторунга, «Шын» солунга, радио комитединге, СЭКП Тыва обкомунга, Тыва АССР-ниё Чогаалчылар эвилелиниё баштаар чериниё даргазынга болгаш консультантызынга ажылдап чораан.

Баштайгы шулуу 1940 чылда»Аревэ шыны» солунга к=ступ келген. Ооё с==лунде республика солуннарынга, «Дайынчы кыйгы» чыындыга, «Улуг-Хем» альманагынга, ССРЭ турда «Огонёк», «Дружба народов», «Советский Союз», «Детская литература», «Молодая гвардия», «Сибирские огни» сеткуулдерге, «Литературная газета», «Литературная Россия» солуннарга унгулээн. 19 номнарнын болгаш ясли-сад уругларынга 3 номчулга номнарынын автору. Ооё шулуктери 13 дылдарга парлаттынган. Ниитизи-биле 50 ажыг даштыкы, орус классиктернин болгаш сураглыг совет чогаалчыларнын номнарын, шулуктерин, шулуглелдерин, балладаларын болгаш шиилерин очулдуруп, тыва номчукчуларга таныштырган.

О.О. Сувакпит 1963 чылда ССРЭ-нин Чогаалчылар эвилелиниё кежигунунге кирген. Ол Тыва АССР-нин культуразыныё алдарлыг ажылдакчызы, ТР-нин Куруне шанналыныё лауреады.

          Екатерина Туктуг-ооловна Танова

Екатерина Танова 1930 чылдын март 27-де Сут-Х=л кожууннун Кара-Чыраага т=руттунген. Кызылдын 2 дугаар ортумак школазын, Кызылда куруненин педагогика институдун, Москвада СЭКП ТК-нын чанында Партиянын дээди школазынын журналистика салбырын дооскан. Бодунун куш-ажылчы базымын Тураннын 2 дугаар ортумак школазынга пионер вожатыйындан эгелээн болгаш ол-ла школага тыва дыл болгаш литература башкылай берген. Уругларга бижээн шулуктери, шулуглелдери, чечен чугаалары, тоожулары, ырылары болгаш шиилери-биле Тывага алдаржый берген уруглар чогаалчыларынын бирээзи, кезээде чогаадыкчы кывыышкын- биле сагыш- сеткили хайныгып чоруур автор.

Салым-чаяанныг уруглар чогаалчызы болур эргени 1952 чылда «Сылдысчыгаш» солунга парлаттынган «Кара-баарзык» деп чараш болгаш солун шулуу берген. Оон бээр ол бичии нуктерин доктаамал ==ртуп, чаа-чаа ==редиглиг, кижизидилге утка-шынарлыг болгаш чаптанчыг, х=глуг шулуктерни бижип, уругларнын ынак чогаалчызы болу берген.

Е.Т.Танова «Тыванын аныяктары» солунга, Тыва АССР-нин Телевидение болгаш радио куруне комитединин даргазынын оралакчызынга, Тыванын х=гжум-шии театрынын директорунга, Кызылда куруненин педагогика институдунга башкылап ажылдап келген. Ол Москванын Ломоносов аттыг куруне университединге аспирантураны доозуп, анаа «Тыванын периодиктиг парлалгазынын тыптып келгени болгаш сайзыралы» (1924-1944 чч.) деп темага диссертацияны чедиишкинниг камгалааш, т==гу эртемнеринин кандидады деп эртем ажылын чедип алган.

Е.Т. Танованын =г-булези онзагай салым-чаяанныг. Ооё ==нун ээзи Тыванын школаларынын алдарлыг башкызы, композитор Альберт Седип-оолович Танов-биле кады дыка х=й ырларны бижээннер. «Анай-Хаак», «Чырык кузел», «Чалыы назын, бурунгаар!», «Т=рээн Тывам», «Сылдыс шокар» болгаш =ске-даа ырларындан ангыда, уругларга бижээни «Чунгуда», «Койгунак», «С==лгу конга», «+=реникчи чылдар» деп ырлар школачыларнын элээн каш салгалдарынын ынак ырлары болуп артпышаан. Оларнын оглу Вячеслав Танов база ада-иезинин изин базып, башкы болгаш композитор болган. Ооё авазыныё шулуктеринге бижээни «Хадынчыгаш», «Чаъстыг чай»,, «Бора шээлей», «Сайзанак», «Артыш» деп ырларын уруглар болгаш аныяктар улуг кузел-биле ырлажып турар.

Е.Т.Танованыё «Илбилиг согун» деп шиизи тыва шии чогаалында уругларга бижиттинген баштайгы фантастиктиг шии болур. Ол республиканыё хогжум-шии театрыныё сценазынга чангыс эвес удаа унген. Талантылыг =г-булениё бижээн ырлары телевидение болгаш радио дамчыдылгаларындан ургулчу чаёгыланып турар.

Е.Танова сураглыг уруглар чогаалчылары С.Маршактын, С. Михалковтун чогаалдарын, украин шулукчу Т. Шевченконун шулуктерин, И.Тургеневтин «Будуузунде» деп романын орус дылдан очулдурган. Ол элээн каш шулук номнарынын, «Ийи ийи» деп уругларга чечен чугаалар номунун, «Акым дугайында тоожу», «Иениё салым-хуузу», «Дошкун чылдарныё чазы» деп тоожуларныё, «Кара-Бай» деп романнын автору. Оон 7 хире шиизи республиканын х=гжум-шии театрынын сценазынга, телевидение болгаш радиога ангы-ангы чылдарда салдынгылаан.

Е.Т.Танованын тыва чечен чогаалды сайзырадырынга ачы-хавыяазы дээш, аёаа Тыванын алдарлыг чогаалчызы деп бедик атты тывыскан.

       

  Экер-оол Дулушович Кечил-оол

Уругларнын ынак чогаалчызы Э.Д.Кечил-оол 1934 чылдын декабрь 1-де Улуг-Хем кожууннун девискээринде Ак-Кожагар деп черге т=руттунген. Шагаан-Арыг ортумак школазын болгаш Кызылда куруненин педагогика институдун дооскан. Тыванын школаларынга башкылап, «Тыванын аныяктары» солунга харыысалгалыг секретарьлап, Тыванын ном ундурер черинге редакторлап, «Шын» солунга болгаш «Башкы» сеткуулге ажылдап чораан.

Чогаадыкчы ажылын 1953 чылда эгелээн. Оон караан чырыткан, угаанын оттурган солун «Сылдысчыгаш» болган. Уругларга шулуктерни болгаш чечен чугааларны «Сылдысчыгаш», «Тыванын аныяктары», «Шын», «Тувинская правда» солуннарга, «Улуг-Хем» альманагынга парлаттырып келген. Ол 8 номнарнын автору.

Экер-оол Дулушевич чугле шулуктер болгаш чечен чогаалдар бижиири- биле кызыгаарлаттынмайн, х=й-х=й авторларнын номнарын болгаш чогаалдарын тыва дылче очулдургулаан. Оларнын  иштинде Н. Гарин-Михайловскийнин «Корей тоолдары», Н. Богдановтун «Ильичинин хулумзуруу», Ц-Ж. Жимбаевтин «Оттуг Чыланнын чылы», С.Баруздиннин «Баштайгы базым» болгаш С.Маршактын, А.Бартонун, С.Есениннин, Т. Шевченконун база =скелерниё-даа шулуктери болур.

Э.Д. Кечил-оол Тыванын Чогаалчылар эвилелинин кежигуну.

           Чооду Кунзекович Кара-Куске

Улустун ырызы болуп сурагжаан Самагалдайга Ч.К. Кара-Куске 1936 чылдын май 5-те т=руттунген. Самагалдайга 7 чыл школазын, Кызылда к=дээ ажыл-агый техникумун болгаш педагогика институдун дооскулаан. Хойжулап, трактористеп, агрономнап, райплан даргалап чораан. 1965 чылдын май 25-тен бээр - журналист, «Шын», «Тыванын аныяктары», «Сылдысчыгаш», «Эне созу»,»Хем –Белдири» солуннарга ажылдап чораан.

Чооду Кара-Куске - ТР-нин Чогаалчылар, РФ-нин Журналистер эвилелдеринин кежигуну, ТР-нин Куруне база Тыванын журналистер шанналдарынын лауреады.

Баштайгы ному 1969 чылда «Дамды» деп ат-биле чырык к=рген. Оон соонда «Хуннээрек» (1974), «Соок донар бе?» (1977), «Анайларым» (1986) деп номнары парлаттынгылаан. Оларда шулуктерден ангыда, чечен чугаалар база хойу-биле кирген. ТР-нин Президентизи Ш.Д. Ооржак редакторлаан «Аътка тураскаал» деп номну ол 1995 чылда чыып тургускаш, ундурген. Уруглар садтарынга эн баштайгы тыва программаны 1976 чылда чогаадып кылгаш, 1987 чылда катап парлаткан. Ол сураглыг журналист болуп, Тожу тайгаларынын ивижилеринин, Сонгу чукте тундра чурттакчыларынын дугайын, баштайгы тыва поляржы Владимир Чоодуну, ырлаар хааржакка эн баштайгы унун бижиткен каргыраажы Кыргыс Соруктуну номчукчуларга тагыштырган.

Чогаалчынын 30 ажыг шулуктери уругларнын болгаш улугларнын ынак ырлары болуп, бугу Тывада тарай берген.

                  Кан-оол Ирикпеевич Ондар

                            (1941- 1988)

Бугу амыдыралын улус ==редилгезинге болгаш тыва уруглар чогаалынга бараалгадып келген башкы болгаш шулукчу К.И. Ондар 1941 чылда Ч==н-Хемчик кожууннун Бора-Тайга сумузунга т=руттунген. Ол 1961 чылда Суг-Аксы ортумак школазын дооскан дораан-на башкылай берген. Мергежилин болгаш билиин бедидип, Кызылдын башкы институдунуё т==гу болгаш тыва дыл факультедин бот-==редилге-биле 1969 чылда доозуп алган.

К.И. Ондарнын баштайгы шулуктери школанын хана солуннарындан ужукталып тывылган. Бодунга шынгыы негелделиин к=ргузуп, парладырынче далашпайн, катап-катап х=й ажылдап чораан. Бирги шулуу 1961 чылда «Тыванын аныяктары» солунга к=ступ, чаа шулукчунун чогаадыкчы оруун ажыткан. Оон эгелээш-ле шулуктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» альманагынга, «Дамырак» чыындыга парлаттынып, радиога «Улуг-Хемнин чалгыгларынга» дынналып, «Хемчик» болгаш «Чадаананын чадаганы» чечен чогаал каттыжыышкыннарынын идепкейлиг киржикчизи болуп чораан.

Дамдылардан дамырак болур дээн, оон бижээн шулуктери чоорту ковудеп, утка-шынары экижип, баштайгы ному «Яблоктун аян-чоруу» 1977 чылда чырыкче унген. Оон соонда Кан-оол Ирикпеевич бичии номчукчуларынга «Х=глуг чаштар» (1982) болгаш «Куске чылдын уруглары» (1986) деп солун болгаш уран-чечен, ==редиглиг, угаадыглыг номнарын снээн. Оон-биле тыва уруглар чогаалынга балалбас изин арттырып, бистин аравыста номнары- биле кады чурттап чоруур.

          Чургуй-оол Михайлович  Доржу

Ч.М.Доржу 1949 чылдын октябрь 16-да Овур кожууннун Дус-Даг сумузунун Торгалыгга торуттунген. Ол 1966 чылда Торгалыг ортумак школазын дооскан.

Ч.М. Доржу 1968 чылда Кызылда куруненин педагогика инстидудунун филология факультединге ооренип киргеш, ону 1974 чылда дооскан. Оон соонда школага ийи чыл башкылаан, а 1976 чылдан эгелеп ТДЛЭШИ-ге словарь секторунун биче эртем ажылдакчызы, соолзуредир дыл болгаш бижик секторунун  эргелекчизи, директорнун оралакчызы,1994 чылда институттун директору болу берген.

Ч.М. Доржу 1979-1983 чылдарда Москвада ССРЭ-нин Эртемнер академиязынын дыл-шинчилел институдунун турк болгаш моол дылдар салбырынын аспирантуразын ооренип дооскан. Ол филология эртемнеринин кандидады.

Авторнун «Шалын болгаш дамды» деп баштайгы шулуу 1971 чылда «Тыванын аныяктары» солунга унген. Оон соонда «Улуг-Хем» альманагынга, «Шын», «Тыванын аныяктары», «Тувинская правда» солуннарга парлаттынып турган. Бирги ному «Ай чанында йорээл» деп ат-биле 1990 чылда чырыкче унген.

Ч.М.Доржу Тыванын Чогаалчылар  эвилелинин кежигуну.

                Чан-оол Дозур-оолович Ондар

                              (1931-1995)

Ч.Д. Ондар 1931 чылда Ч==н-Хемчик кожуунунун Кара-Чыраа сумузунун Суг-Аксы суурга т=руттунген. Ортумак школаны дооскаш, 1959 чылда Кызылдын башкы училищезин база 1967 чылда педагогика институдун, 1980 чылда партия обкомунун чанында марксизм-ленинизмнин кежээки университедин дооскан.

1952-1956 чылдарда шериг албан-хулээлгезин эрттирген. Куш-ажылчы намдарын 1951 чылда Ак-Дашка эге класстарга башкылаашкындан эгелээн. Ол ажылынга 40 ажыг чыл баран болган.Кожууннун улус ооредилгезинге инспекторлап база чораан.

Чан-оол Ондар школачы чылдарында-ла шулук бижип эгелээн, ооё баштайгы шулуу 1959 чылда «Тыванын аныяктары» солунга парлаттынган. Ч.Д.Ондарнын шулуктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» альманагынга, «Дамырак» чыындыга парлаттынып унгулээн. Чогаадыкчы кывыышкын-биле шудургу ажылдап келгенинин туннелинде «Дужут ш=лу» деп баштайгы ному 1979 чылда чырыкче унген. Дараазында чылдарда оон «Аржаан шолу», «Каргыраа» деп номнары  парлаттынган.

1975 чылдан бээр «Хемчик» литература каттыжыышкынынга киришпишаан, школага «Анай-Хаак» деп литература б=лгумун тургузуп алгаш, х=й чылдарда удурдуп келген. Ч.Д.Ондар Тыванын Чогаалчылар эвилелинин бугу-ле ап чорудуп турган хемчеглеринге идепкейлиг киржип, тыва литератураны суртаалдаар, салым-чаяанныгларны илередип, оларнын мергежилин бедидеринге болгаш бугу тала деткииринге улуг улуг-хуузун киириштирип чораан. Ол Тыванын Чогаалчылар эвилелинин кежигуну чораан.

Шоома Моломколович Даржай

Ш.М.Даржай 1940 чылдын декабрь 10-да Чаа-Хол кожууннун Бел деп черге бодуун араттын =г-булезинге т=руттунген.1949 чылдан 1956 чылга чедир Булун-Терек 7 чыл, 1959 чылда Ак-Туруг ортумак школазын дооскан. Улаштыр Кызылда куруненин башкы институдунун педагогика факультединге кирип алгаш, ону 1963 чылда дооскан. Оон Ч==н-Хемчик кожууннун Кызыл-Тайга, Хорум-Даг, 1970-1979 чылдарда Чаа-Х=лдун Булун-Терек школаларынга ажылдаан. 1976 чылда Кызылда куруненин башкы институдунун орус дыл болгаш тыва дыл, литература факультедин бот-==редилге-биле, 1983 чылда партия обкомунун чанында марксизм-ленинизмнин кежээки университединин журналистика салбырын доозуп, Новосибирск, Красноярск хоорайларга билиг бедидеринин курстарынга ==ренип турган.

Ш.Даржай соолунде Улуг-Хем кожууннун улус ооредилге килдизинге инспекторлап тургаш,1980 чылдан эгелеп «Улуг-Хем» солуннун редакциязында ажылдап турар.

Чечен чогаалды школачы чылдарында-ла сонуургап чораан. Оон баштайгы шулуу 1956 чылда «Сылдысчыгаш» солунга унген., ол уеден бээр-ле, ылынгыя бичии уругларга шулук бижиирин оралдажып чоруур.  Орус дылдан С.Михалковтун «Стёпа акый-биле Бору» деп номун1973 чылда очулдурган. Шулуктеринин баштайгы чыындызы- «Аякты кым бусканыл?» деп ат-биле 1985 чылда чырыкче унген.

             Комбу Дойдулович Бижек

К.Д.Бижек 1937 чылдыё май 1 –де Эрзин кожууннуё Эрзин суурга т=р\тт\нген. 1944 чылда Эрзин школазынга ==ренип эгелээн, 1956-1959 чылдарда Кызылдыё  к=дээ ажыл-агый техникумун дооскаш, Эрзин районнуё «Коммунизмче орук» колхозунга бухгалтерлеп, комсомол организациязын секретарьлап ажылдаан. Комбу Бижек 1960-63 чылдарда Совет Армиянын ужар ч\\л кезээнге радист- оператор болуп шериг албан х\лээлгезин эрттирген. Шериг соонда торээн колхозунга ажылдап, оон 1965 чылдан бээр Эрзин райк\\скомнуё культура килдизинге кирген.

Ол 1966-70 чылдарда Ленинградта профэвилелдерниё Дээди школазын ==ренип дооскаш,Тыва АССР-нин профэвилелдериниё область ч=вулелинге 1974 чылга чедир ажылдаан. Ол-ла чылын Москваныё кызыгааржы офицерлер белеткээр Дээди училищезинге очулдурукчу болуп башкылап, 1990 чылга чедир Моолдуё кызыгаар шериинге  офицер кадрлар белеткээр ажылга киржип турган.

Чогаал ажылынга сонуургалы бичиизинден-не эгелээн-даа болза, ш\л\ктерин ол ч\гле 1970 чылдардан бээр «Тыванын аныяктары» болгаш «Шын» солуннарга парладып эгелээн. 1983 чылда «Казыргы», 1986 чылда «/л\\м» деп чыындылары, а 1991 чылда «Мы играем с солнцем в прятки» деп номнары парлаттынып \нген. Ол ышкаш «Пограничник» сетк\\лге, «Красная звезда», «Тувинская правда» солуннарга ш\л\ктери \рг\лч\ парлаттынып \н\п турар.

              Александр Сан-оолович Шоюн

А.С. Шоюн 1956 чылдыё август 4-те Тес-Хем кожууннуё Берт-Даг суурунга т=р\тт\нген. 1973 чылда Берт-Даг ортумак школазын дооскаш, ол-ла чылын Москваныё Б.В.Щукин аттыг театр училищезинин (дээди ==редилге чери) сургуулу апарган. Ону 1978 чылда чедиишкинниг дооскаш,Тываныё  х=гжум-шии театрынга ажылдап эгелээн.

1983-1988 чылдарда «Тываныё аныяктары» солунга корреспондент, килдис эргелекчизи, харыысалгалыг секретары болуп, 1988-1990 чылдарда Тыва АССР-ниё Министрлер Ч=в\лелинге, СЭКП Кызыл хооркомунга ажылдап келген.

А.Шоюннуё эё-не баштайгы ш\л\\ «Тыванын аныяктары» солунга 1976 чылда парлаттынган. Ооё соонда «Шын», «Тувинская правда», «Тываныё аныяктары», «Литературная Россия» солуннарга, «Улуг-Хем» альманахка чогаалдары унген.

А.Шоюн уругларга шулуктерни, чечен чугааларны, шиилерни бижип турар. Алтайныё, Хакасияныё, Тываныё аныяк чогаалчыларыныё 1984 чылда Кызылга болган регионалдыг чыыжыныё, 1985 чылда Северобайкальск хоорайга эрткен кинога ынактарныё Бугу-эвилел фестивалыныё база 1988 чылда Пицундага болган уругларга чогаал бижип чоруур аныяк чогаалчыларныё XIV Бугу-эвилел чыыжыныё киржикчизи. Ол «Балыктар аштай бээр» деп чечен чугаалар номунуё автору.

А.С.Шоюн 1989 чылда А.М.Горький аттыг Литература институдун дооскан. 1990 чылда «Сылдысчыгаш» деп уруглар солунунуё кол редакторунга томуйлаткан.

        Сайлыкмаа  Салчаковна КОМБУ

     С.С.Комбу 1960 чылдыё декабрь 12-де Бай-Тайга кожууннуё Бай-Тал суурунга  т=руттунген.  Ол 1977 чылда ортумак школаны дооскан. С.Комбу 1984 чылда Кызылда курунениё педагогика институдунуё филология факультедин дооскан.

     С.Комбу ==реникчи чылдарында-ла чечен чогаалга хандыкшып, шулук бижииринин шенелдезин ынчан-на эгелээн турган. Баштайгы чогаалдары чаштар темазынга болгаш чер-чурт дугайында бижиттинген. Ооё салым-чаяаныныё илерээринге – «Дамырак» чечен чогаал каттыжыышкыны улуг идиглиг болган.

     С.Комбунуё  баштайгы ному «Ужук» деп ат-биле 1990 чылда чырыкче унген. Ол чогаал бижииринден ангыда, очулга ажылынга база улуг сонуургалдыг. 1993 чылда «Мэйхуа чечээ» деп кыдат шулукчулерниё лириказы тыва дылга парлаттынып унген. Ол номнуё орус дылдан очулгазын шулукчу С.Комбу кылган. Ооё бичии уругларга бижээни шулуктериниё чыындызы 1994 чылда «Сайдаяк» деп ат-биле парлаттынып унген.

    С.Комбу амгы уеде Кызылда курунениё педагогика институдунуё филология факультединде литература башкылавышаан, аныяк чогаалчыларныё «Дамырак» чечен чогаал каттыжыышкыныныё киржикчилеринге дузалажып, оларныё чогаалдарын сайгаржып турар.

    С.С.Комбу 1994 чылдан бээр РФ-тиё Чогаалчылар эвилелиниё кежигуну.

                                Анатолий Допаевич Допчаа

   Анатолий Допаевич Допчаа Барыын-Хемчик кожуунунуё Хараган деп черге т=руттунген. Ол уругларга шулук бижиир талазы-биле база бир салым-чаяанныг башкы болуп, бодунуё бугу-ле кужун болгаш билиин бичии чаштарны ==редииринге болгаш кижизидеринге бараалгадып чораан. Оларныё иштики сагыш-сеткилин, д=стунмес аажы-чаёын, сагылгалыг чаёчылдарын, ажыл-ижин болгаш амыдыралын чараш деёнелгелер болгаш уран овур-хевирлер-биле илередип чораан.

                    Чагыргавыс—коёга хаптар,

                    Чанган куш дег, чаштар арлыр.

                     Ховуда иш тонгени дег,

                     Коридор ээн чыдып калыр.

   А.Д.Допчаа онза б\д\шт\г, х=гл\г-баштак, эш-==рзек болгаш дузааргак, башкылал ажылы дээш бердинип, чогаал ажылы дээш кыптыгып, т=рээн черинге кызыгаар чок ынакшылын ырлап чораан.

                     Хиним кескен авам ышкаш

                     Кижи болуп тыптып келген

                     Алажымга анай чаштан

                     Аас-кежиин уткуй =ст\м.

                     

                  …Т==гуге изим артсын,

                  Т=рел чонум адап чорзун…

                                             («Алашка»)

   Ол-ла б\г\ угаан-бодалдыё с\з\глели с==л\нде барып «Чаптанчыглар» (1968 ч.) болгаш «Чочагай»(1976 ч.) деп номнар болуп, чырыкче \нг\лээн. С==лг\ чылдарда караа к=з\лбестей берген-даа болза, «Эзир-оол» деп ш\л\глелин =г-б\лезинге адап берип чорааш, м=чээн.

        Комаадыр Дуган-оол оглу Ооржак

        К.Ооржак 1939 чылдыё май 2-де Ч==Хемчик кожууннуё Чайлаг-Алаак сумузунга Ооржак Шыырап оглу Дуган-оолдуё болгаш Ховалыг Торлаа уруу Деёмааныё =г-б\лезинге т=р\тт\нген.

        1959 чылда Бажыё-Алаак ортумак школазын дооскаш, 1962 чылда Кызылдыё башкы училищезинге эге класстарныё башкызыныё мергежилин чедип алган.

        33 чылдарныё дургузунда Таёдыга, Ч==н-Хемчикке эге класс башкызы, интернат эргелекчизи, пионер вожатыйы болуп ажылдап чораан.

        К.Ооржактыё «Чазым» деп баштайгы ш\л\\ 1956 чылда «Сылдысчыгаш» солунга \нген. Ооё с==л\нде чогаалдары Республика солуннарыныё болгаш «Улуг-Хем» альманагыныё арыннарынга парлаттынып турган.

        1986 чылда К.Ооржактыё «Хадыыр-сарыг» деп ш\л\ктер чыындызы парлаттынып \нген.

                       

     Делгер-оол Айдыё-Х==евич Ооржак

                       (1937-1995)

        Д.А-Х.оржак ырда кирген ат-сураглыг Хемчиктиё эриинде С\т-Х=л кожууннуё Алдан-Маадырга 1937 чылдыё май 9-та малчын араттыё =г-б\лезинге т=р\тт\нген. Ол чеди чыл школазын болгаш Кызылдыё к=дээ ажыл-агый техникумун дооскан. Д.А-Х. Ооржак школаларга башкылап, Тожу кожуунга 1964 чылда келгш улус ==редилгезиниё килдизинге методистеп ажылдап турган. Ол барык 25 чылдар дургузунда ддора-Хем суурнуё к=ж\п чоруур механизастаттынган тудуг черинге ажылдаан. Тожу чери кайгамчык байлак черболганда , ол аёчыныё мергежилин  база шилип ап, к\р\неге эё \нелиг =л\к тывыштарны киирип келген.

        Д.А-Х. Ооржактыё баштайгы ш\л\\ 1954 чылда «Сылдысчыгаш» солунга к=ст\п келген. Ооё ш\л\ктери =скелерден ылгалып, чараш деёнелгелер-биле долдунуп, уругларга сонуурганчыг болу берген. Ооё ш\л\ктеринге аялгаларны бистиё композиторларывыс база чогааткылаан, Олар уругларныё ынак ырлары болу бергилээн. Авторнуё ш\л\ктери «Сылдысчыгаш», «Тываныё аныяктары», «Шын» солуннарга болгаш «Улуг-Хем» альманагынга парлаттынып, чырыкче \н\п турган. Д.А-Х.Ооржактыё баштайгы чыындызы 1992 чылда «Хеннзигбейлер» деп ат-биле чырыкче \нген болгаш бичиилерге \нелеп четпес белек болуп арткан.

     Константин Чанзанович Тоюё

                          (1927-1956)

        К.Ч.Тоюё бодунуё \езиниё бедик культурлуг, бурунгаар \зелдиг, шилип алган ажыл-херээнге б\р\н бердинген, б\г\ тала сайзырангай чогаалчы чораан.

        К.Ч.Тоюё 1927 чылда Бай-Тайга кожууннуё Бай-Тал сумузунуё Чиёге-Дагга т=р\тт\нген. Бичиизинден тура-ла ырлаарынга, х=гж\м ойнаарынга, чечен-мерген ч\ве чугаалаарынга онзаланып, Кызыл-Мажалык школазынга ==ренип турда, кызылда театр студиязыныё сургуулу кылдыр х\лээп алган болгаш ооё салым-чаяанныы ынчан-на ажыттына берген… Ол 1950- 1956 чылдарда Эрзинниё Сагаан-Толагай, Бай-Тайганыё Бай-Тал, Кызыл-Даг,+в\рн\ё Хандагайты школаларынга ажылдап чораан.

        К.Ч.Тоюё ч\гле ш\л\ктерни эвес , ырларны чогаадып, харын-даа ш\л\ктерни болгаш шиилерни бижигилээн. Оларга «Ынакшыл болгаш =л\м» деп ш\л\глели, «Самдар-оол биле Б=р\» деп тоолу,, «Кажанда-даа кады бис» деп шиизи хамааржыр. Авторнуё белеткеп турган с==лг\ чогаалдары тывылбайн турар.

        Константин Тоюё шаандагы Тывага аар-берге амыдыралдыё, т=рээн чериниё кайгамчык чараш бойдузунуё болгаш чаартылгаларыныё база акы-дуёма найыралдыё ыраажызы. Тыва чечен чогаалдыё, ылаёгыя О.Сагаан-оолдуё чечен чугааларынга кылган сайгарылгалары, критика дугайында бодалдары улуг сонуургалды болдуруп турар. Ол ышкаш с==лг\ чылдарда уруглар чогаалынче шилчип, солун болгаш чаптанчыг ш\л\ктерни бижигилээн.

 

Биче-оол Сержиевич Доюндуп

Б.С.Доюндуп Тес-Хем кожууннуё О.Шынаага 1929 чылдыё октябрь 1-де т=р\тт\нген. 1945 чылда Самагалтай ортумак школазыныё 8-киклазын дооскан. Ооё соонда ол каяа-даа ==ренмейн, б\г\ амыдыралын мал, чер болгаш культура ажылынга бараалгаткан.

Ш\л\кч\н «К\зел ыры» деп баштайгы ш\л\\ 1964 чылда «Тываныё аныяктары» солунга парлаттынган. Оон эгелээш-ле Б.С.Доюндуптуё ш\л\ктери «Улуг-Хем» альманагынга, республика солуннарынга \н\п турар апарган. Ооё бирги ному 1974 чылда чырыкче \нген.Ол ш\л\к бижииринден аёгыда, тыва литератураны чон ортузунга суртаалдаарынга, номчулга конференцияларын болгаш ужуражылгаларны организастаарынга, чечен чогаал каттыжыышкыныныё ажылын чорударынга идепкейлиг киржип келген.

Б.С.Доюндуп «Даг эзири», «К\зел ыры», «Кызыл чечек», «Салгакчылар» деп чыындыларныё автору. С==лг\ \еде уругларга ш\л\к бижииринче кол кичээнгейни салып, бичиилерге солун болгаш чедингир, кижизидикчи болгаш ==редиглиг чаёчылдар-биле холбашкан чогаалдарны бижип турар.

Б.С.Доюндуп Тываныё Чогаалчылар эвилелиниё кежиг\н\.

         Соскалдай Дамбаевич Саая

С.Д.Сааяныё алыс чурту - Барыын-Хемчик, Эрги-Барлыкка 1936 чылда т=р\тт\нген. Ол Барыын-Хемчиктиё Кызыл-Мажалык, Ч==н-Хемчиктиё Чадаана школаларынга ==ренип, Кызылдыё башкы училищезин бот- ==редилге- биле дооскан.

С.Д.Саая 70 чылдарныё эгезинде Мугур-Аксы ортумак школазыныё эге класстарынга башкылап, районнуё культура бажыёынга методистеп, улусчу театрга режиссёрлап турган. Ол бодунуё болгаш =ске-даа авторларныё шоодуглуг ш\л\ктерин, интермедияларын сценадан чугаалап, ооё комик салым-чаяанныын бадыткаан.

С.Д. Сааяныё «Айбаангы» деп ш\л\\ 1954 чылда «Сылдысчыгаш» солунга парлаттынган.Ооё «Чагыг» деп баштайгы номун 1982 чылда парлап \нд\рген. Ынчан ол бодунуё бичиилерге ш\л\к бижиир талазы-биле салым-чаяанныын к=рг\скен.



Предварительный просмотр:

Ооржак Шериг-оол  Дизижикович 1942 чылдын (июнь) июль 24-те  Барыын-Хемчик кожууннун Шекпээр суурунга торуттунген.Ол ог-буленин 5 дугаар оглу.

Шериг-оол Ооржак бирги классты Дон-Терезин школазынга, 2-3 классты Ак, 4-7 классты Дон-Терезин чеди чыл школазынга тергиин эки демдектерлиг дооскан. Оон соонда Кызылдын 2школазынын сески клазынга ооренип киргеш, 1962 чылда он бирги классты монгун медальдыг дооскан. Школачы чылдарында ол чугле оорениринге салым-чаяанныг эвес, спортка, ылангыя хол бомбуунге эн-не сундулуг чораан, ынчангаш школанын шилиндек командазынын капитаны турган. Оон ангыда хой-ниити ажылынга киржип чораан.

Шериг-оол школаны дооскаш, шериг албаны эрттиргеш, Ак-Довурактын тудугларынга ажылдаан. 1966 чылда Москванын К.А. Тимирязев аттыг Кодээ ажыл-агый академиязынче ооренип чорупкан. Экономика факультединге оон-биле Чоон-Хемчиктин Бажын-Алаактан Сара Бири-Санаа кады ооренип турган. Чоорту аныяктар бот-боттарын чоок билчип, 1967 чылда ог-буле тудуп, кады чурттай берген.

        Сураглыг Кодээ ажыл-агый академиязын Ш.Д. Ооржак чугле тергиин эки демдектерлиг дооскан. Академияны дооскан соонда, Сара биле Шериг-оол Ооржактар Барыын-Хемчиктин Шекпээр совхозка ажылдап, амыдыралдын делгем оруунче киргеннер. Олар беш ажы-толдуг, хой уругларлыг ог-булелернин санынга кирген. Дун уруу Рада Бажын-Алаакка, ийи дугаары Марита Москвага торуттунген, уш-дорт дугаарлары ийистер- Анета, Андриан, хеймери- Айдыс.

                 Ш.Д. Ооржак совхозка-даа, кожууннар топтеринге-даа ажылдап тургаш, боду худа дузалал ажыл-агыйлыг болурунче кичээнгейни салып чораан. «Чаш ажы-толду чаа сут, дагаа чуургазы, ногаалар аймаа чокта канчап доруктуруп, остуруп алыр боор, оларны хун-буру садып алыр садыглар бар эвес, бодувустун кужувус-биле кылып ап чанчыга берген бис»-деп Монгушовна чугаалаар.

                Ш.Д.Ооржак республиканын ажыл-агый, совет, партия органнарынын удуртур ажылдарынга хой чылдарда уре- туннелдиг ажылдаан. 1992 чылдын март айда Тыва Республиканын бирги ПРезидентизинге ол сонгуткан. 1997 чылдын март  айда сонгукчулар идегээш, бузурээш, бо албан дужаалга  ийиги хуусаада ажылдаары-биле сонгуп алганнар...

                Шериг-оол Дизижикович Ооржактын буянныг уулези будунгур, чоруу чогунгур, оруу сут дег ак, сулдези бедик болурун кузээлинер.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Баштайгы дузаны чедирери

Классный час "Баштайгы дузаны чедирери"...

Кижизидилге шагы: "Тыванын эр улузунун дуруму."

Кизизидилге шагы : « Тыванын эр улузунун дуруму»      Сорулгазы: - сеткил – сагыжын чаагай сеткилдиг болурун ооредиири...

Баштайгы демдек байырлалы.

Классный час для учащихся 2-го класса....

Классный час «Тыванын эр улузунун дуруму»

Классный час«Тыванын эр улузунун дуруму»...

Баштайгы демдек байырлалы.

Сценарий праздника первой оценки во втором классе. Дан полный ход мероприятия со словами учителя, учащихся. Есть стихи, задания, ребусы....

Класс шагы «Тыванын эм унуштери. Оларны амыдыралга шын ажыглаары.»

Тыва богата природными лекарственными травами.Главная задача данной работы -  это изучить лекарственные свойства трав и использование их в лечебных целях....