«Чаш уругнун хинин кескен авалар, ачалар дугайында»
статья (4 класс) по теме

Айдышаа Любовь Чаптыновна

Чаш уругнун хинин кескен авалар, ачалар дугайында шинчилел ажылы. Ие кижинин чаш толду чырык чер кырынга бодарадып,кижи кылдыр кижизидип, остурери кончуг харысаалгалыг хулээлге,оорушку болур.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл hin_avalar_hin_achalar.docx22.53 КБ

Предварительный просмотр:

Чыргаланды ортумак школазынын хоочун башкызы Айдышаа Любовь Чаптыновнанын оореникчилери-биле чоруткан истелге ажылы.

«Чаш уругнун хинин кескен авалар, ачалар дугайында»

         Кызылдын башкы училищезин 1981 чылда дооскаiш, республиканын школаларынын бирээзи Тес-Хем кохууннун Чыргаланды ортумак школазынче хуваалда езугаар ажылдап келгеш, бо хуннерге чедир башкылап чор мен. 

        Бистин Чыргаланды сумувуста чурттап чоруур буянныг кижилер хин- авалар дугайында истелге ажылын клазым, 4-ку классчылар-биле чорудуп,дыка хой хин-авалар-биле ужуражып, оларнын солун чугааларын дыннап бижээн бис. Ол ажылывысты школавыста «Юрий Аранчын» аттыг музейге шыгжаары-биле музеивистин удуртукчузу,хоочун башкы «Улус ооредилгезинин тергиини» Эртине Раиса Сагдыевнага дужаарывыска кончуг унелеп,оорушку- биле хулээп алды. Ажылывыстын чамдыызын бижикседим                                                                          

       Хой уруглуг болуру тыва ог- буленин турум чанчылдарынга хамааржыр Чус- чус тыва иелер «Маадыр ие» деп хундулуг ат- биле шаннаткан.Бистин Белдир- Арыг суурувуста  маадыр- иелер хой.Оларга Айдышаа Долума Содаковна, Адыя Шилимаа Байыровна, Баткар Чедей Хурагандаевна, Допаан Ажыкмаа Дембиловна,  Довут Полина Сыратовна, Минчей Делгермаа Шоюновна, Сувандии Онермаа Кежик- Чыргаловна, Сырат Диизенмаа Максимовна, Соян Кок Сояновна, Севилбаа Светлана Александровна дээш оскелер- даа хамааржыр.

Ие кижинин чаш толду чырык чер кырынга бодарадып,кижи кылдыр кижизидип, остурери кончуг харысаалгалыг хулээлге,оорушку болур.

Ие кижинин караан чырыдып, уругну бир дугаар уткуп , хулээп алыр кижини хин-ава дээр.Хин-ава кончуг буянныг ,харысаалгалыг,эвилен-ээлдек,ак-сеткилдиг,дузааргак кижи.Шаанда эмчи чок уеде азы ырак аалга божуур таварылгада улгады берген кырганнар божудуп, хинин кезип алыр.Суурувуста кырганнар-биле ужуражып, чугаалажырывыска,чаш толдун хинин  кескен кырганнар эвээш эвес.Уруг хинин таварышкан кижи кеспес.Ону тускай чаялгалыг кижи кезер.Хой ажы-толдун хин-авалары Минчей Делгермаа Шоюновна,Оруйгу Кара- кыс Шокаровна,Долгар Татьяна Сыратовна,Оюн Анай Шарааевна, Долгар Кускелмаа Дембиловна,Хураган Суван Абрамовна,ДоолайМинчеймаа Морозовна дээш оскелер-даа хамааржыр.  

Хин кезерден ангыда суйбаар кырганнар турган.Ол болза уруг кудулап , чыдыны эпчокталганда суйбап домнаар.Ындыгларга кырганнар Тараачы Мандалмаа, Аралдии Мандалмаа,Оюн Терекпен ирей,Ак-Сал ирей,Шагаачы Чедей,Оюн Коген,Уванзай Кара-кыс дээш оскелер- даа .

Хин-авалардан ангыда хин-ачалар база бар; Минчей Белек-оол Магаранзаевич,Оюн Терекпен,Ак-Сал ирей,Иргит Тараачы Кивааевич дээш  оскелер-даа.  

Хин-ача дугайында.

Хураган  Суван Абрамовнанын ачазынын дугайында сактыышкыны.                                             «Ачам Иргит Тараачы Кивааевич (1988-1957) совхозка чылгычылап турган.Аъттыг чер чорааш,черге дыштанып оргаш коруптерге, чиктии кончуг шимчевес чылан чыткан. Бо кандаай чоор дээш топтап коре бээрге, боостаазында улуг борбак чуве чыдыпкан, бергедеп чыдар чылан болган.                                                        Шаанда куске сыырыпкаш, бергедээн чыланнын кускезин ундур суйбаан кижи «тудугжу» болур чуве болгай дээш чыланны барып шинчилеп коруп,кудуруун тударга соок, улаштыр суйбааш-суйбааш ,ол борбак чувени ору суйбаза-суйбаза уне берзе-ле кушкаш болган. Кушту ундур суйбааш, чыланны коруп турарга , шимчевес –даа чыдар. Бо кандыг аайлыг чуве болу берди, чуну кылып кагдым, олуу-даа ,дирии-даа билдинмес дээш корткаш, аъттаныпкан.                                                                                                                                      

Соолунде улуг улуска бо таварылганы чугалаарга: «черле ындыг, элээн бергедеп чыдар, оон ол домей-ле сегий берген»- дижир болган.                                                                                              

Элээн уе эрткен соонда бир-ле хун ачам Кызыл-Арыгже аъттыг бар чыдарга, ,уткуштур аъттыг кижи шаап келген. Шаап келзе-ле Кочага( Кочага Шурун-Кара ) башкынын ачазы болган:  

-Аалда кижи божуп, сыртыы саадап , бергедеп турар , эмчи чалап чор мен.Чуве билир лама кижи чалап , коргузеримге , орук ара бир кижиге таваржыр-дыр сен. Ол кижи дыка улуг дуза чедирип болур кижи дир»- диген чуве.Бир дугаар душкан кижим силер-дир силер, барып дузадан кадып корунер- деп дилээн. Ындыг чуве кылып корбээн, билбес кижи-ле болгай мен- дээш кады аалга келген. Шынап-ла херээжен кижинин арны-бажы агара берген, байдалы берге болган. Холун чуггаш, шынап-ла ол херээжен кижинин сыртыын суйбап, чаларадып ундуруп , тынын ынчаар алган.

          Оон соонда ачам  улустун уругларынын хинин кезип, уруг-даары доктаавас , сыртыы саадаар улуска суйбап дуза чедирип ,чеже даа уруглар хини кескен.Уруу Сувактын уш-даа уругларынын хинин  ачам кескен.

Шаарда тыва кижилер уругларынын хинин кончкг унелеп шыгжаар, бичии дорбелчин хапка суккаш, кавайынын бажынга азып алыр чораан. Каш ажы-толдугул, ынча хин кавай бажында адыг дыргаа- биле азып каан турар»                                                                                                                          

          Бо сактыышкынны биске чугаалап берген буянныг ава,кырган-ава,хин-ава 1931чылда торуттунген 5 оолдун, кыстын хундуткелдиг иези,»Чодураа» совхозтун ундезилекчилеринин бирээзи,бирги херээжен тракторист, 1951 чылда»Надя»деп трактор-биле совхозтун тарылгазынче кирген.Кырган боду 3 уругнун хинин кескен.Хинин кескен уруглары: Болат-оол Аян,Бодаалай Санайнын бир уруу,Девий-оолдарнын бир уруу.

Шак мындыг истелге ажылывысты ам-даа уламчылап турар бис.

Чыргаланды ортумак школазында эге класс башкызы Любовь Айдышаа .


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Салим Сурун-оол "Карактар дугайында маргылдаа"

Урок по литературному чтению на родном (тувинском) языке....

Чуве адынын дугайында 2 болгаш 3 класстарга ооренгенин катаптаары

Разработка открытого урока для 4 класса по тувинскому языку. Тема:  Чуве адын 2, 3 класстарга ооренгенин катаптаары....

Урок технологии "Чай дугайында сактыышкын"

Урок технологии "Чай дугайында сактыышкын"  во 2 классе....

3 хардан 17 харга чедир тыва кыс уругнун кол билип алыр чуулдери

ҮШ ХАРДАН ОН ЧЕДИ ХАРГА ЧЕДИР КЫС УРУГНУҢ КОЛ-КОЛ БИЛИП АЛЫР ЧҮҮЛДЕРИ Бурун Тывага келин кысты шилип алырда ажылгыр-кежээзин, уран-шеверин болгаш кижизиг-мөзүлүүн кончуг барымдаалар турган. Өгбелериви...

3-ку класска тыва дыл кичээлинге "Домак дугайында ниити билиг" деп темага хыналда ажыл.

Бо материал 3 ку класстын уругларынын домак дугайында ниити билиин хынаарынга ажыл....

Ѳѳреникчиниң дневниги чунуң дугайында чугаалап турарыл?

Класс шагы "Ѳѳреникчиниң дневниги чунуң дугайында чугаалап турарыл?"...

"Хин-авалар, хин-ачалар"

Чыргаланды сумузунда чурттап чоруур буянных кижилер хин-авлвр дугайында шинчилел ажыл....