Кара-Хаак ортумак ниити ооредилге школазы

Класс шагы 

 "Тыва улустун аас  чогаалы"

                                               Класс башкызы:  Дембирел Л.Э.

2012  чыл.

Тема:  Тыва улустун аас чогаалы

Сорулгазы:   1. Оореникчилерни тыва улустун чаагай чанчылдары - улустун аас чогаалы-биле   таныштырар.

                        2. Уругларнын аас чугаазын. сос курлавырын байыдар.

                        3. тыва чаагай чанчылдарны сагып чоруурунга кижизидер.

Чорудуу

1. Организастыг кезээ

2.  Класс шагынын темазын, сорулгазын таныштырар.

3.  Киирилде беседа.

     Шаанда болгаш амгы-даа уеде тыва чон чаагай чанчылдарны сагып чораан база ам-даа сагып чоруур. Оларнын бирээзинге аас чогаал хамааржыр. Аас чогаал дээрге, бистин эртине байлаавыс. Огбелерден дамчып келген аас чогаалын ам-даа ажыглап чоруур бис. Аас чогаал канчап тыптып келгенил? Тывалар шаандан тура кошкун, мал ажыл-агыйлыг чораан. Амгы уеде ышкаш телевидение, радио чок турган. Кежээки уелерде мал-маганын кажаалааш, огге чыглып келирлер. Узун кежээки уелерде чуну кылыр боор. Тоолдажыр, тывызыктажыр, дурген чугаалар чугаалаар.  Бичии уруглар улуг улустун тоолдарын аажок сонуургап дыннаар. Чамдык уелерде кожа чыдар аалдарнын уруглары чангыс огге чыглып келгеш, моорейлежир турган.

Амгы уеде ол чаагай чанчылды кымнар сагып турарыл? Хостуг уелеринде кымнын ог-булези чыглып алгаш, аас чогаалга моорейлежип турарыл?

4.  Оюн-моорей.

Тыва улустун аас чогаалынга чулер хамааржырыл?

Тывызыктар

Дурген чугаалар

Улегер домактар

Кожамыктар

Тоолдар

Тоолчургу чугаалар

4 аалдын уругларынга чарлып алыр.

Кайы аалдын уруглары моорейлерге тиилекчи болурул.

1-ги моорей.  Улегер домактар.

Чечен менде.

Чечек - черде.

Мал киштежип таныжар.

Кижи чугаалажып таныжар.

Улегер состе нугул чок.

Уер суунда балык чок.

Кан сугга кадар.

Кижи бергээ дадыгар.

Олутта олча чок.

Чыдында чыргал чок.

Шевер кижи мактадыр.

Чевен кижи бактадыр.

Сеткилдин бичези херек.

Эртемнин улуу херек.

Даг аътты човадыр.

Кылык ботту човадыр.

2-ги моорей.  Дурген чугаалар.

Суттуг шокар,

Сылдыс шокар,

 Чааш шокар,

Чоржан шокар,

Чыкпак шокар,

Шыдын шокар,

Сарыг хайнак,

 Куу хайнак,

Донгур шилги,

Донен шилги,

Сыын эдер,

Сыйда мыйыс,

Салбаранмай

Сарбашкынмай.

Оскелер-даа,

Оорлер-даа,

Оодежоктар-даа,

Оолет дорбет-даа,

Оор куштар-даа,

Оор чон-даа,

Оске башка-даа,

Оор-онер-даа,

Оореникчи чон-даа,

Оорушкулуг чоруп тур.

Кордум-кордум,

Кок-ле шынаа,

 Шынаалаза,

 Чындын холбен,

 Холбеннезе,

Коктуг аян.

Аянназа,

Ажык шолдер.

Шолдезимзе,

Шолээн шыктар.

 Шыктазымза,

Чымыш ажыл.

Ажылдаза , аажок сиген.

Сигеннезе,

Чидиг кадыыр.

Кадыырлаза,

Каккаш болер.

Болеримде,

Бодуун айыыр.

Айыырлаза,

 Арбын сараат.

Сарааттаза,

Шал-кок сиген.

Сигеннезе,

Силиир малым.

Малдазымза,

Байыырла мен.

3-ку моорей.  Тывызыктар.

Кезерге унер, кеспеске узаар.  (Баш дугу)

Карак чивеш аразында кайда-даа чеде бээр.  (Угаан)

Тавак сынмас улуг, дайнаптарга устуг.  (Хой ужазы)

Аштааштын ыглашты, азыраан мал хоюсту.  (Бору)

Шапты - чылан эвес болду.

Чипти - от эвес болду.  (Шагар - оът)

Ак сыра тура кыпты.

Аас ишти чырыды.  (Лаа)

Демир чылан удазын кудуруктуг.  (Ужуктуг ине)

Ийи буттуг - херээ чок.  (Чувур)

Ийи хана суг харады.  (Эриктер)

Беш хемнин белдири чангыс.  (Салаалыг хол хап)

4-ку моорей.  Бодалгалыг тывызыктар.

- Элээн каш одуректер ужуп чораан. Бирээзи мурнунда, ийизи - соонда, ийизи - соонда, бирээзи - мурнунда, бирээзи -  ийизинин ортузунда, ужу кожаландыр. Каш одурек ужуп чорааныл?  (3)

-  Ийи хол, ийи бут, дорт даван, а шимчеп чоруптарга, чугле дорт даван болу бээр. Бо чуу-дур? (Аъттыг кижи)

5.  Тоол "Арзылан - Мерген"  (Башкы номчуур)

6. Тоолчургу чугаа "Будуу билир кадай"

7. Туннели.