Статья на тему: «Эге класс өөреникчилериниң чугаазын сайзырадыры болгаш сөс курлавырын байыдарының аргалары»
статья по чтению (2 класс)

Эге  класс  өөреникчилериниң чугаазын

                     сайзырадыры сөс  курлавырын

                байыдарының  чамдык  аргалары   Торээн дылды болгаш литератураны башкылаарынын бир чугула

                    угланыышкыны-оореникчилернин  чугаазын сайзырадыры болгаш сѳс

                    курлавырын байыдары.Ук угланыышкын мээн ажылымда бир чугула

                    черни ээлеп турар. Чуге дээрге литературлуг дылдын нормаларынын

                   негелделеринге дугжуп турар, утказы тода, грамматика, стиль талазы-

                   биле шын, чогумчалыг чугаалаарынга уругларны бичиизинден

                   кижизидип каар болза,бистин торээн тыва дылывыстын улам ынай

                       хогжуп сайзырааранга улуг базым болур.

               Кижиниң  идепкейлиг  сөс  курлавыры  байлак  болган  тудум,  ооң

       аас  болгаш  бижимел  чугаазы утка - шынар  талазы - биле  чедингир, бил-

       дингир  болгаш  уран - чечен болур. Ол  ышкаш  кижиниң  культуразының

       бедии,  угаан  бодалының  сайзыраңгайы  ооң  чугаазындан  билдине   бээр.

      Дылдың  культурлуг  нормаларын   сагаан  сайзыраңгай  чугаа  кижиниң 

       ниитилелге  идепкейлиг  ажыл  чорудулгазының  эң -не  чугула  кезээ.

       Ынчангаш  эге  класстардан  эгелеп  литературлуг номчулга ,тыва  дыл

       Кичээлдеринге  башкыларның  кол  сорулгазы – өөреникчилерниң

       харылзаалыг  чугаазын  сайзырадыры   болгаш   төрээн  чугаазының 

       культуразын  бедидери  болур.  Ылаңгыя эге школанын  бирги  клазындан  

       эгелеп  уруглар  шын,  чиге болгаш   арыг  чугааның  чаңчылдарың  назы-

       харының  шаа - биле  шиңгээдип эгелээр.  Сөөлгу   уеде  уругларның  чугаа  

       домаа   дыка  чегей  болуп  школага  келир. Өөреникчилерниң сөс

       курлавырын  хөй - хөй   чаа  сөстер  болгаш сөс   каттыжыышкыннары - биле

       доктаамал   байытпышаан , оларны   идепкйлиг  ажыглап   өөренири, оларның

       харылзаалыг  чугаазын  сайзырадырының  чугула  кезээ  болуп турар.

            Уругларның  сөс  курлавырын   байыдар  янзы-буру  аргаларны  хүн-бүрү    

       сайзырадып,   төрээн   дылын    чедиишкинниг  өөредири  улуг   сорулга.   Бо

       ажылдап    келген   чылдарымның   дуржулгазында   өөреникчилерниң    аас      

       болгаш   бижимел   чугаазын   сайзырадыр  талазы - биле   ажылды  көргузуп    

       турар   дараазында  арга - методтар  көску  черни  ээлеп  турар:  

                1)  сөс-биле  ажылдың  бүгү хевирлери

                2)  чурук - биле  ажыл

                3)  салган  айтырыгларга  делгереңгей  харыылаары

                4) чогаадыкчы  болгаш  словарь  диктантылар

                5) янзы-бүрү  сорулгалыг  хайгааралдар  болгаш экскурсиялар.

                6) уругларны  идепкейжидер  кичээлдерниң  чаа - хевирлери

                    (викторина  кичээли,  аян – чорук  кчээли,  маргылдаа кичээли,

                    диалог  кичээли,  ачы – буян  кичээли)

                 7) янзы – буру  ребустар,  кроссвордтар – биле ажыл.

                 8) өөредиглиг  оюннар  дээш  оон – даа  өске.

          Эге  класс  өөреникчилери  долгандыр  турар  бойдустуң  болуушкуннарын

        болгаш   ниитилел  амыдыралының   дурумнерин  бир – ле  дугаарында  то-

        рээн  дылын  дамчыштыр   шиңгээдип  алыр  болгай. Ынчангаш бичии  ки-

        жилерни  торээн  чртунга  бердинген  кылдыр   кижизизидеринге,чурттунуң 

        материалдыг  болгаш  культурлуг  байлактарын  оларны  үнелеп  билирин-

        ге  төрээн  дыл  күчүлуг  чепсек  болур.

         Ниитизи – биле   ап  көөрге  башкыларга  болгаш   өөреникчилерге хамаа

         рышкан   дузалал  ажылдар  тыва   дылда   ам – даа кончуг  эвээш   болуп

         турар.   К. Д.   Симчиттиң   тыва   школаның  эге  класстарының  өөреник

         чилеринге  «Орфографтыг  словарь» деп  номунда  кииргени  словарь  сөс

         тер   өөреникчилерниң  хөй–ниити  черлеринге  болгаш  бажың - балгадын

         га   эң-не  хөй   хереглеп  турар   сөс   курлавырларын   шилип    алырынче

         кол  кичээнгейни  салган.  Бо   словарь   өөреникчилерниң  аас  болгаш  би

         жимел   чугаа  культуразын  ниити   билиин  бедидеринге  чугула   ундезин

         болбушаан,  уругларның  оон   ынай   улуг  хемчээлдиг  янзы-бүрү словарь

         ларны,    дузалал    ажылдарны   ажыглап   билиринге,  чаңчыктырарынга

         ажык  дузалыг  болуп  турар.

                Чер - черде  чурттап  турар  чоннуң  бир  чамдык  кезии  боттарының

         чугаалап   өөренген  чаңчылының  аайы - биле   тыва   дылдың   чамдык

         сөстериниң   адаар   нормазын   сагывайн  баар  таварылгалар  турар.

         Ынчангаш    башкы   өөреникчилерни  литературлуг  тыва   дылдың  сөс

         тери -  биле   шын  адап  өөредири  чугула.

                 Чамдык  өөреникчилер тыва   дылда от, ат, огаан,  ом  деп  шын адап      

         бижий  бээр.  Ындыг хевирлиг  сөстерни  башкы  шын  адап,  бижииринге

          үлегерин көргүзүп  өөредир.

               Уругларның  школага  келген  бир  дугаар  хүнүнде башкының  эң - не       

          баштай  олар -  биле   эгелээр   ажылы    болза  чугаа  сайзырадылгазы  бо

          лур. 

                 Уруглар-биле  таныжылга,  оларны  школа, класс, өөредилге,  сагыл

          га – чурум - биле  таныштырары,  чурукту  көргузери,  янзы- бүрү  беседа

          лар   чоргузары  дээн   ышкаш   ажылдарны   белеткел  үезинде-ле  эгелей

          бээр.   Бугу-ле  кичээлдерге   башкының  чорудуп   турар  ажылдары   сөс

          курлавырының  байыдарының  айтырыгларынче  угланган  турар ужур

          луг.Уругларның сөс  курлавырынче  чаа  сөстер  немээри тыва  дыл  баш

          кыларының   мурнунда  туруп   турар   берге  айтырыгларының  бирээзи.

          Ынчангаш  бодумнуң  дуржулгамдан  сөс - биле  ажылдаарының  чамдык

          аргаларынга  доктаап  көрейн:

           1. Уругларга  утказы  билдинмес сөс таваржып  кээрге башкы  ол  сөстуң

          (чүве  адынын чуруун  азы ооң  бодун  көргускеш,  кыска тайылбыр бээр).

           Бо таварылгада  башкы   баш  бурунгаар  уругларның  чедир  билбейн ту    

           рар  азы  шуут  билдинмес сөстериниң даңзызын  кылып,  оларны уруг-

           ларга  канчаар  билдингир,  чедингир  тайырбырлааарының белеткелин    

           кылып   алган  турар.

           2. Сөстерни утка  аайы - биле бөлуктээри  уругларга  боданыр  арганы  бе-     

           рип,   сөс   курлавырын   байыдарының  база  бир  хевири   бооп   турар.

            а) Утка-аайы-биле  бөлуктээн  сөстерге  ниити  ат   бергеш,  аңаа  ха-        

           маарышкан  сөстер  тыптырар.                                              

           Сөс  бүрүзунун  шын  адалгазынче,  бижилгезинче  башкы  улуг  кичээн

           гейин  салыр  ужурлуг.  Бо  ажылды  кайы-даа  класстарга  чоргузуп  бо-

           лур.    Чижээ:  ном,   кыдырааш,   карандаш,   пластилин,   шугум,   балааш,

           демир-үжүк,  бийир,  будук,   пенал,  циркуль,  самбыра,  чугай….

           Идик-хеп  аймаа:  хөйлең,  плащ, платье,  костюм,  тон,  чүвүр,  сарафан..

           б)  ол-ла  ажылдың  хевирин  дедир  база  кылдырдып  болур. Утка  тала

           зы - биле  бөлуктээн  сөстерге  ниити  ат  тыпсыр.  Чижээ:  Стол,  сандай, 

           диван,  телевизор- бажың  херекселдери.

                 3. Чувениң  ылгавыр  демдектери  илереткен  сөстерни  уругларга таныш

            тырары:

                        а )  ногаан,   сарыг,  сап - сарыг,  кара,  ак,   кызыл….

                        б)  мал-маганың оң -чузунун: шилги,  дорала,  хурен, доруг, сарала, ак,

            бора….

                        в) кижиниң  аажы - чаңын : чазык,  хорадаачал, ажынчак, хүндулээчел,

            тенек,  кызымакай….

                       г)  чүвениң   хемчээлин,  хевирин:  улуг,  биче,  хензиг. Төгерик, чавыс,

            тар,  бедик….

                       д)  аъш-чемниң   амданын:   чигирзиг,   дустуг   ажыг,   үссуг,   катсыг…

                  4.  Чаңгыс чүве  адынга кылдынныг  илереткен сөстер  тыптырып ту-

            рар.   Аът   ( канчап  тур?)  даалыктап,  саяктап,  челип,  киштеп,  мөөп….

            Башкы  ( чуну  кылып  тур?):  тайырбырлап,  чугаалап, боданып, бижип

            чуруп,  көргүзүп…

                 5.  Төрел   сөстер  тыптырып  болур:  кат.  каттыг,  каттаар,  катчыгаш,

            катчы.    Ажыл    ажылдыг,  ажылдаар,   ажылдакчы,   ажылчын,   ажылчы-

            гаш;   мал,   малчын,  малчыгаш,  малдаар,  малдыг,  мапчыгаш;  эм,  эмчи,

            эмниг,  эмнээр,  эмчигеш.

                 6.  Сөстерниң чоошкулак утказын тыптырар ажылды үргүлчү чорудар.

            арыглаар,   шеверлээр,   аштаар;   аргыжар   эдержир;   бүзүрелдиг,   идегелдиг,

            ынаныштыг;   бүтпес,   аайлашпас,   чогувас;   дайнаар,    кегженир;   девидээр,

            мөгүдээр,   сүрээдээр;  дидим,   коргар   чүвези    чок,    эрес;    дииң,   сырбык; 

            долганыр,   бүзээлээр,   дээскинер;   дыдык,    дежик,   ойбак,   самдар;   таалал,

            дыш,    дамчык;   камнаар,   хумагалаар;   озал,    шүшпен,   озалдаар,  орайтаар,

            соңнаар;   омак,   хөглуг,  орлан,   эрес;   таарышкан,   аайлашкан;  харам,   тыр-

            тым;  хирлиг,  чуттуг;  шевер,  дарган.

                  7.  Удурланышкак   уткалыг   демдектер   көргүзер  сөстер - биле  база

  ажылдап  болур.  Чижээ:  улуг-биче,  хөглүг-муңгак, чараш-  чүдек-  багай,

  бедик - чавыс,  чолдак - узун,   кадыг - чымчак,  бүргег - аяс,   суук-кадыг,

аар - чиик.

                    Сөстерниң  утказын  тайылбырлаарының аргалары.

                   Сөстерниң   уткаларын  тайырбырлаарының  дараазында  аргаларын

             кичээлдеримге  ажыглап  турар  мен:

                   1.   Сөстуң утказын  делгереңгей тодарадып  тайылбырлаары. Чижээ-

            лээрге   каранды  деп  сөстуң  утказын  мынчаар  тайылбырлап  болур.

                      Каранды –  дээрге  хар  эрип  турда,  карара   берген  чер.   Каранды

            лар  тыптып  кээп  турар  уеде  бир   чамдык   черлерге  хар   хевээр,  бир    

            чамдыктарында  хар   эрип  калган   болур.  Карандылар   дээрге  карара 

            берген  черлер  дээн  уткалыг,  а  карандылыг  дээрге  каранды  бар  дээн

            уткалыг.

                  2. Өөреникчилер  башкының   удуртулгазы - биле  сөстуң   тургузуун

           сайгаргаш, ооң  утказын  тодарадыр.  Эге  класстарга  сөстуң   тургузуун 

           сайгарып    эгелээрде   дараазында    айтырыгны   салыр:   чуге   ынчаар

             адааныл?  Чижээлээрге,  садыг - бараан садып  алыр  чер, сат  деп  сөстен

           укталган.  Сарала - сарыг  ала  дээн.   Дерзиг-Аксы - чер  ады.  Дерзиг хе

           мниң   өске  бир   хемче  кирип  чыдар   черин  ынчаар  адаан   дээш   оон

           даа  ынай.

                   3.  Сөстерниң  уткаларын  улам  ханы  билиндирери - биле оларның

   тургузуун  деңнештирип  көөр.

           Чижээлээрге:   мөңгуннуг   даг,  мөңгунелчек  хыраа   деп  сөс  катты-

   жыышкыннарында   мөңгуннуг,  мөңгунелчек  деп    сөстер   мөңгун деп

   сөстен  укталган.  Мөңгуннуг  дээрге  мөңгунге  дөмей   дээн  уткалыг.

           4. Чамдык сөстерниң азы  домактарның  утказын  сөңзуглелдиң кан

   дыг -  бир   узундузунге  тодарадып  тайылбырлаан   чоруур.   Ынчангаш

   башкы   номчулга   уезинде  ындыг   тайылбырларже   кичээнгей  салып,

   оларның  утказын  ханы  билиндирери  чугула.

            Чижээ:  Март  айның  төнчузу.  Кара   суг  арыг   иштинде   шулурт

    кайнып  бадып  чыткан.   Куштар   ында - мында   мыжырткайнып,  уя

    ларын   долгандыр  ужуп  чоруп  турганнар. Хулер-оол ыяштар  аразын

    га    кылаштаарга   сынган   даажы   дызырткайнып   турган.   Ол  дааш

    чокка  кургаг  будуктарны  чыып  алгаш  одаанче  базыпкан.

         Бо  сөзуглелде  кагжыргай   деп  сөстун  утказын  автор  сөөлгу домак

    та   кургаг   деп  сөстуң  дузазы-биле  тайылбырлап  каан.

            5.  Сөстуң   утказын   өөреникчилер  боттары   словарьлар   болгаш

     өөредилге  номнарында  киирген  немелде  тайылбырлар  дузазы - биле

     тодарадыр.  Амгы   уеде   өөңреникчилерге  тыва   дылдың   тайылбыр

     словары  чок  болганда,   орфографтыг  словарьларны  уругларга  суме

     лээр. 

             6.  Сөстерниң  уткаларын   чуруктар,   дириг   амытаннарның  бол

    гаш   чувелерниң  боттарын  азы  чуруктарын,  чыып  кадырган   үнүш

    терин  көргузуп  тургаш,  тайылбырлаар.

              Эге   класстарга   сөстерниң   утказын   билиндирерде   уругларның   

    сөс  курлавырын  байыдарынга  чурук-биле  ажыл  эң – не  чугула черни

    ээлеп  турар.  Ол  дугайында улуг педагог К.Д. Ушинский мынча   дээн:

            «Бичии  уруглар  көрүштуг  чувеге  ынак,  кандыг -  бир  билбес  беш

    хире   сөзүн  өөредир  болза,   олар   дыка   хилинчектенир,  чээрби   хире

    ындыг  сөстү  чуруктар - биле  холбап  өөредир  болза,  ша  четпейн  өөре

    нип  алыр».

           Чүве  аттарын,  сан  аттарын,  демдек  аттарын    предметтиг  чурук

    тар   ажыглап  тургаш,  а  кылыг   сөстерин  сюжеттиг  чуруктар  көргү-

    зуп  тайылбырлаарга  өөреникчилерге билип  алырынга - даа  сөстерни,

    домактарны-даа,  чугаа  тургузарынга  кончуг  ажыктыг.

            7.  Сөстуң  утказын  ооң  синоними-биле  солуп  тургаш,  тайылбыр

    лаары  чугула.

              8. Чамдык сөстерниң утказын  оларның  антонимнери тып , дилеп

     тургаш  тайылбырлаары   улуг  дээштиг  болур.

            Чижээлээрге: Бүлүртуң  азы  имиргей  деп  сөстерниң  утказын  уруг

     ларның билири тодаргай  азы чырык  деп  сөстерниң утказы-биле удур

     ланыштырып  деңнээр  болза  билдине  бээр.

             Уругларның  сөс  курлавырларын  байыдар, харылзаалыг  чугаага

     чаңчыктырары  башкы  кижиниң  мурнунда  чидии - биле  тургустунуп

     турар.  Чамдык   өөреникчилерге  домактар  чогааттырарга  2-3  сөстен 

     тургустунган  домактар  колдуу  чогаадыр,  ылаңгыя  кошкак  өөреник

     чилерниң  чугаазында  мындыг  модельдер  колдап  турар:  ч.а. +к.с.

     (Уруглар  ойнап  тур);  а.о.+ч.а.  Бо  оол.  Дараазында   кирген  модельди

      ажыглаар  болза  эки.  Д.а+д.а.+ч.а.+к.с. Чижээ:  Көк тоннуг

     уруг  тейден чуңгулап  бадыпкан. Оон  ыңай  уруглар чугаазынга туугай

     ( абстрактылыг ) чуве  аттарын  барык  хереглевейн  турар.

             Төрээн дыл  болгаш  номчулга  кичээлдеринге словарь - орфограф-

    тыг  ажылды  системалыг  чоргузарга  уругларның  сөс  курлавыры 

    байып,  чугаазынга  хөйү - биле ажыглап  турар  апаар. Ребустар,  кросс-

    ворттар   хереглээрге  уругларның   чугаазы,  угаан - бодалы,  сагынгыр

    тывынгыры  чоруу  сайзыраар. Тып  чаңчыгып өөренири - биле баштай

    доора   дургаар  азы  узун  дургаар  тывар  кроссвордтар бээр.

              Чижээлээрге:   «Шиви»   деп   сөстуң  үжүктерин  ажыглап  тургаш, 

    дараазында   сөстерни  тывыңар  дээр:  

                    1.  Солун  ады.

                              2.  Тыва  хөгжум  херексели.

                              3.  Тыва  оюн

                              4.  Суг  шалбаа  кужу.

            Словарь  ажылының  бир  хевиринге  логиктиг  мергежилгелер

    хамааржыр. Мындыг  мергежилгелер сөс-биле ону илередир  билигниң, 

     аразында  харылзаазын  шын  тургузарынга  дузалаар.

                             Логиктиг  мергежилгелерниң  хевирлери.

          1. Чүвелерни  санап  тургаш,  туңнел  кылыры.  Чугаа  кезектериниң

     сөстерин  бөлүктээр. Эжеш  кылдыр  каттыштырган  билигни түңнээр.

     - Хадың-биле шивини  чаңгыс сөс-биле адап  болур  бе? А  хадың - биле

     сөөскенни?

     Хадың-биле  шивини  чаңгыс сөс-биле  адап  болур, а  хадың-биле сөөс

     кенни  чаңгыс  сөс-биле  адап  болбас.  Чуге  дээрге  хадың биле  шиви

     ыяштар,  а  сөөскен - чадаң  ыяш.

         2.   Бердинген   сөстерни  азы  чүвелерни  бир   аймак  бөлүктерге  ху

     ваары. Кушкаштарны  болгаш  курт-кымыскаяктарны аңгылап адаар

     азы  бижиир.

         3.   Бир аймак  болуктерниң санын  айтыр.

          4. Чүвелерни  удур-дедир деннээш , туңнел  ундурери.

    Чижээлээрге:тон-хеп,сапог-идик.Сакпын-сава,ызырар-кыскаш-

    херексел.Инек-азырал амытан, а дилги ,,. .

           Логиктиг мергежилгениң бир  ажыктыг  талазы өөреникчилерниң

   дылга  сонуургалын  көдүрер, оларның  боданыр  аргаларын

  сайзырадыр.

                     Сөс-биле  ажылды  чорударының  системазы.

            Башкы   чаа  сөстерниң  даңзызын  боду кылып  алыр.  А  уруглар    

     Чүнүң - даа  мурнунда  оларның  шын   адалгазын  дыңнаар,  утказын

     шын   билип  алырынга  дузалаар.   Словарь   ажылының  чорударын

     схемалай   көргүзерге  мындыг.   Ук  сөстерниң   сөс  каттыжыышкын

     нарының  утказын   тайылбырлаар.   Утказын    билип  алган  сөстери 

     биле   домактар   болгаш   кыска   чугаа   тургузар.   Өөреникчилерниң

     чугаазын   сайзырадырынга  сөс   тургузуун  өөредири  улуг   ужур - ду

     залыг.    Сөстуң  уткалыг   кезектери   дазылды,  чогаадылга  богаш  өс

     кертилге   кожумактарын  ылгап   билири   чугаа   кезектерин  чедииш

     кинниг   өөрениринге   дузалаар.   Сөстуң   уткалыг   кезектери  тускай

     хулээлгени   күүседип  чоруур.   Дазыл - дээрге   сөстүң  утказын  илере

     дир  эң  кол  кезээ,  кожумактар  сөске  чаа   азы  немелде  дузалал утка

     киирер.   Чаа  азы  утказы  билдинмес   сөстер - биле  ажылдаарының

     үлегерин  дараазында  таблицадан  көрүп  болур.

           Чаа сөстерни мынчаар бижип алыры  башкыга словарь ажылын

      системалыг   чорударынга  таарымчалыг,  өөреникчилерниң  билип 

      алган   чаа  сөстерин  учётка  ап,  оларны  улам  быжыглап,  аас  бол-

      гаш  бижимел  чугаазынга  идепкейлиг хереглээринге чаңчыктырар 

      ажылдарны  моон  соңгаар-даа  уламчылаар  арганы  бээр.

                     Чаа состерни тайылбырлаарынын улегери

          Өөреникчилерниң  сөс  курлавырын  байыдар  болгаш  сайзырадыр

дөстери  болза  чечен -чогаал, өөредилге  номнарының киржикчилериниң

чугаазы,  башкыларның  болгаш  школаның  өске - даа  ажылдакчылары

ның чугаазы  болур.  Оон  аңгыда  ада-иезиниң, эш - өөрүнүң, дөргүл-төре

линиң  чугаазы база  улуг  салдарлыг  болур. Бичии уругнун  чугаазы кол

нуруузунда  улуг  улус-биле  харылзажылгазының  түңнелинде сайзыраар.

Чугаа   сайзыралы  уругнуң   психиказын  сайзырадыр.  Уругнуң  чугаазы 

шын,   байлак   болган   тудум-на,   ооң  амыдыралы  ханы,  нарын   болур.

                     Туннел:

                  Устунде айыттынган ажылдарны кичээл бурузунге ажыглаар болза,

             уругларнын  чугаазы аажок сайзыраар.Ук аргаларны ургулчу кичээлдерге

             ажыглаарга, оореникчилернин кичээлдерге сонуургалы бедиир. Оон

             ангыда боттарынын бодалдарын дидими-биле чиге, тода, чараш илередип

             чанчыга бээр.Оон уламындан ооредилгези бедик деннелче кодурлуп,

             янзы-буру моорейлерге чедиишкинниг киржирлер. Улус мурнунга шын

             чугааланып, бузурелдиг, дидим бодалдарын илередип билир болур.

                                            Литература

          1.  Н.С. Коңгар.   Журнал  «Башкы».    1996г

                      2.  Х.С. Алдын-оол  Методика  для  родного  языка.  Кызыл  1988г

                      3.  Сборник  программ  для  родного  языка  начальной  школы.

                                  1-4 класс. 2009г    

                    4.   К.Д.  Симчит.  «Орфографический  словарь» для  тувинских

                            национальных  классов.

            5.  Методические рекомендации.  Э. Д.  Ондар.  Кызыл  2010г.