ППО
учебно-методический материал по теме

                                                  «Кычырган бичиктен бала

                                          сöстин jаражын сеспезе, ол эбире                          

                                                телекейдин jаражын кöрбöс».

                                                                            В. А. Сухомлинский.

                           Jайаандык теманын учуры

        Кычырып билери ол jаныс ла билгир алар эмес, эн озо ол кижинин санаазын байыдары. Баштамы класстын ÿредÿчизине баланы кычырып билер эдип ÿредери – каруулу иш. Качан бу иш коомой эдилзе, коомой кычырышту бала кöп неменен артып jат:  санаа-шÿÿлтези бай эмес, куучын – эрмеги jарт болбос.

         «Кычырып билер» деген ондомол элбеде  jарталат:  ÿйелерди сöстöргö колбоп тургузып билеринен ала бÿткÿл текстти кычырып, оны ондоп, кажы ла геройдын кылык - jанын санааркап билерине jетире.

         К. Д. Ушинский «Албатынын улу уредучизи – торол сос» деп jакшынак состор айткан. К. Д. Ушинскийдин торол тил керегинде айткан шуултелери jажына тиру ле бисти оморкодот: «Тил албатынын jаныс ла тирузин керелебейт, jе анайда ок онын jуруми болот». Jазап кычырып билбезен, бойынын торол тилиннин учурын билбезин, jаражын сеспезин.

         Кычырарынын кажы ла урогында балдар jаныс ла билгирлер алар эмес, jе анайда ок уренген кажы ла чумдемелдин учурын jартап, бириктирип, туп шуулте айдарга тасказын деп некеер керек. Бу иш тузалу болзын деп, кажы ла урокто jузун –башка эп-аргалар, jилбиркедер материалдар тузаланганы jарамыкту.

           Бу эп аргаларды, jилбиркедер материалдарды  табатан каруулу иш – уредучиде. Уредучи урокты откуреринде  солун эп аргалар тузаланза, урогы эпту ле jилбилу болорында аланзу  jок.

          Балдарды кычырышка jилбиркеткени  jаныс ла кычырар кемин бийиктедер эмес, ол баланын  ич-корумин  байыдары, jуруминде  бу алган билгирлерди  чын тузаланарына jаан  салтарын  jетирет.

                                   Ченемелдин технологиязы

          Кажы ла урок балага jаны ачылта, jаны билгирлер экелзин деп,  башка-башка эп аргалар, jилбиркедер  материалдар  тузаланганы  коп jедимдерге экелет.

           Балдардын эрмек – тилин темиктирерге  кажы уроктын бажында jаантайын ла артикуляционный иш, уйелер кычыртып, модор, укаа состор айттыртып  уредедим.  Jаны ла кычыртып уредип баштаган ойдо, И. Т. Федоренконын  методиказына тайанып  чокум, кону кычырарына  уредедим.   Эн бажында  косло кычырып, сананып алганы аайынча  эки состон турган эрмек бичиир керек, бир айдын туркунына  алты, jети состон турган эрмекти балдар jенил, турген сананат.  И. Т. Федоренконын методиказында  турген кычырарына мындый иштер jаан камаанын база    jетирет: уредучинин берген jакарузы аайынча балдар бир ойдо кычырып баштайт. Кажы ла баланын алдында тексттер jадат. Бир минуттын бажында уредучинин айтканыла кычырышты токтодот. Балдар кычырган созинин кемин тоолоп, ойто такыптан кычырат. Бу ойдо балдардын созинин кеми эки ле онон до коп соско коптоп калар учурлу. Уч катаптан коп кычырарга jарабас. Состори коптоп турганын коруп, балдардын  jилбуузи онон ары бийиктейт.    Бу ла  кижинин  кычырарга уредетен ченемелинин  эп аргазы – ол кажы ла кычырарынын урогын модор состон баштаары. Аjаруга алары: модор сости айдар тушта, состин учын jетире айдары. Бу иш артикуляциялык аппараты  иштедеерине тузалу болот.  

           Балдарды кучсинип кычырар эмес,  сонуркап, jилбиркеп, геройлорло кожо суунип, санааркап, бир сосло jенил кычырарына А. М. Кушнир бойынын ченемелдерин  биске  jетирет. Тегин методикала иштезе, балдар бичиктерди албан-кучле кычырат. А. М. Кушнирдин методиказыла болзо, бала бойы кычырарына  куунзеп келер керек.  Кушнирдин айтканыла болзо, таныктарла танышкан кийнинде, сости эмезе эрмекти буткулинче кычырарына ууландырар керек.  Балдардын кычырыжынын кемин бийиктедерге, коп сабазын бойында кычыртканы jакшы.

        Коргузу материалдарды кажы ла урокко  тузаланып  турза, бала бойы да албан jогынан  куунзеп уренер.

        Коргузу дидактический материалдарды талдаарга  мындый некелтелер будурер керек: коргузу материалдар шуултезиле jилбилу, балдардын jажына келижер, кажы ла балага анылу болор керек.

         Коргузу дидактикалык материалдар алдынан бойы иштеп билерине, тилин темиктирерине, уредуге jаан jилбу берет. Балдар бойынын билер билбезин  jарт сезерге болужат.  Коргузу материалдар ла урокто тузаланган ойындар  уредучинин  ле  балдардын ортодо колбуны тыныдат, билгири теренжийт, созлиги байыйт.

          Кычырарынын урогында  мен критикалык  мышлениенин технологиязынан  бир канча узуктер алып тузаланадым. Темдектезе:  4 класста  Э. Палкиннин «Кус, кус» деп улгериле, Б. Суркашевтин  «Кус» деп улгериле танышкан кийнинде  Венанын тегеликтерин тургузадыс.

                                                        Дддлдоааьаьламлтлт

   Кулер Тепуковтын  «Нени иштеерин, чыдазан?» деп улгериле таныжып,  фишбоун  тургузарга jараар.

    Эне керегинде куучындарла, улгерлерле танышкан сонында, балдар jилбиркеп, мындый кластерлер тургузат.