Кырган-ава педагогиказы
учебно-методический материал на тему

Санаа Онермаа Барбаановна

Кырган-ава педагогиказы

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл Кырган-ава педагогиказы19.83 КБ

Предварительный просмотр:

Кырган-ава педагогиказы

        Тывалар уругну чажындан тура ада-=гбелериниё сагып чораан чаёчылдарын билир кылдыр ==редип чораан. Ынчангаш тываларга чоннуё мындыг \легер домаа уруг-дарыын =ст\реринге кол принцип бооп чораан дизе частырыг чок: «Кижи болуру чажындан, аът болуру кунундан». Чаш т=лд\ бичиизинден эгелеп эки аажы-чаёга ==редип алырга, ол б\г\ назынында м=з\л\г эки кижи болур. Кавайлыг чаш уругну удудур чайгаарда, тааланчыг оожум =пейлеп ырлап оргаш удудар. Уруг орта чаёчыгып эгелээр болгаш дораан удуй бээр апаар Айлыг чаш уругну адактап ==редип алыр. Ынчан уруг ч=ргээнге чыда ичелевес, албан адактазын дээш кыйбыёайнып медээлей бээр. Ынчалдыр кижизидилге чаш кижиниё кавайлыындан эгелей бээри ол.

        Тыва кижи т=л\нге эмин эртир ынак. Ч\ге дээрге ада-=гбезиниё чурталгазын уламчылап, ажы-т=л т=р\п, ада-иезиниё болгаш чоок т=релдериниё адын сыкпайн, ону х\нд\леп, м=з\-б\д\шт\г болуп, салгалды уламчылаар кижилер ол. «Кускун кара-даа болза, т=л\нге хараалыг» - деп с=с бар. Ында чугаалааны-биле д=мей ада-иези уругларын эки-ле чорзун дээн бодал-биле олар =з\п, улгадып, хар-назы чеде-даа берген болза, =гл\г-баштыг-даа апарганда кыдыындан хайгаарап, арга-с\мезин кадып, херек апарганда материалдыг дузаны-даа к=рг\з\п чоруур мындыг улус. Ол езу-чаёчыл шак ынчаар салгалдан салгал дамчып чоруй баар.

Чон б\р\з\ тускай дылдыг. Бир эвес кандыг бир чон бодунуё дылын чидириптер болза, ол чон бодунуё национал-чоргааралын чидирипкени ол болур. Чаш уруг хамыктыё мурнунда авазыныё чугаазын таныыр аппаар. Авазы кандыг дылдыг болур, т=л\ база шак ындыг дылдыг болур. Дыл – кижиниё национал омааныё дээди с\лдези болур. Ооё ужурундан уруглары дыл-домаан шын чугаалаарынче кичээнгейни салыр чораан. Чижээ: Кижиге хамаарыштыр =л\п калган деп чугаалавас, ол коргунчуг болгаш кадыг дыёналыр с=ст\ ооё орнунга «Чок аппарган», «дуу оранче барган», «кызыл-дустай берген», а бичии кижилерге хамаарыштыр «б\рл\ берген» - деп чугаалаар. Бир-ле дугаарында «ынча дивес, ол багай с=с-т\р» - деп ==редиир. Амеы \еде аныяктар «чоруй баар» дээрде «куйт» деп каар, «чемненир» дээрде «базырар», «угааны баксырай берген» дээрде «крышазы чайык» дээн ышкаш с=стерни ажыглай бээри хомуданчыг. Арыг тыва дылын ажыглап чугаалаарын ада-иези уруглардан негээр ужурлуг. Уругларныё дыл-домаандан аёгыда улуг кижилерни х\нд\лээринче кончуг кичээнгейни салып чораан. Улуг кижиниё адын адавас, улустуё ойзу адап алганы шолазы-биле адап болур. Чижээ: Аёчы суг, Тоолчу ирей, Тоорулган кырган-ачай, Депсе-Даараар, Эргек суг дээн ышкаш шолаларын адап чугаалаарынга ==редип чораан. Тывалар шаанда сууржуё эвес, быдаргай чурттап чораан. +гге =ске аалдан бир кижи чедип келген болза, =гн\ё уруглары оожум, уурук-сууруктап дашкаар \нг\лей бээр. Улуг улустуё чугаа-домаанга киришпес, оларга шаптыктавазы ол. Уруглар боттары-ла аал-коданында, кажаа-хораа чанында ойнап, халчып турарлар.  Даштын мал-маган карактап, ончалап, б=л\п, дозуп каан, четчелеп турарлар. Амгы \еде болза бажыёга =ске кижи кирип келирге, уруглары =ске =рээлче кире бээр, оожум олурарлар. А шору улуг апарган кыс уруг болза келген кижини «Эртип олуруёар, шайдан ижиёер» - дээш, столче чалап олуртуп, шайын арыг аякка кудуп, ийи холу-биле  оё холун шала мурнады тутсуп бээри кончуг чараш. Авазыныё ==редип кааны оон к=ст\п турар. Бо болза, уругнуё авазыныё «шайдан кут уруум» деп ==редип каанындан хамааржыр. Он \ш харга чедир уругларга ада-иезиниё ==редип кааны х\н-б\р\деги чаёчылдары быжыгып, м=з\-б\д\ж\нге чоорту  сиёниге бээр. Орай эгелээн сургаашкын уругга чаёчыл болуп сиёнигери белен эвес болур.  

Тыва чон шаандан тура \ж\к-бижик чок чорааш безин, чоннуё аас чогаалында артып калган \легер домактарны бо-ла чугаазынга ажыглап, уругларынга дамчыдып чораан. Чижээ: «Аъттыё сынын эзер чазаар, кижиниё сынын хеп чазаар». Ынчалдыр эр кижи мунар аъдын х\нд\лээр, «Аът бажынче кагарга, адаё бажынче какканыё ол боор» - деп чугаалаар. /ш хар четкен уруг бодун башкарнып эгелей бээр. Бопук идиин, тонун, б=рг\н боду кедиптер апаар. А тонун авазы ч\гле эде-хере ==ктеп, куржап бээр. Чоорту уруг идик-хевин шыгжап, айбылаарга ол-бо ч\вени аайлай салып, аштап-арыглап турар апаар. Ч\д\лгезин билири база кол ч\\л кылдыр санап чораан. Ону база уруглары биле бээр. Тыва кижи Богда Бурганга ч\д\\р. Ийи адыжын кожа тудуп тейлээр. Кожа тудуп алган адыштарын баштай бажыныё кырынга \ст\рер. Ол болза: «Бажым иштинде бодаан бак бодалымны бурган арытсын» дээни ол, оон ийи холун аксыныё дужунга \ст\р\п тейлээр. Ол болза; «Аксым-биле с=глээн н\г\л\мн\ бурган арыдып эвээжетсин» дээни ол. /ш дугаарында тейлей туткан холун х=рээнге \ст\рер. Ол болза «Мага бодум-биле кижилерге хол четкен бак н\г\л\мн\ эвээжедип, арыдып =ршээзин» дээни ол.

Тыва кижиниё сагыш-сеткилиниё культуразы мындыг \легер домактарда илереттинип чоруур. Ону ада-иези уругларга бо-ла угаады берген турар. Чижээ: «Улуун уёчутпас (улчутпас), аныяан алгыртпас». Улуг кижини хомудатпас, бичии кижини базынмас дээни ол. «Мал алазы чараш, кижи алазы багай». Мал ч\з\н\ шокар боорга чараш, а багай кижини улугстан алалап, дора к=р\п болбас. «Сеткилдиё бичези херек, эртемниё улуу херек». «сагыштыё бичези херек, саванные улуу херек»- дээн ышкаш чоннуё чечен с=з\ кижиниё иштики сагыш-сеткили кандыг =йл\г хемчээлдиг болурун дорт с=глеп каан. Ада-иезиниё аксы-с=з\нде бо \легер домактар шаандан тура шуут эптежип калган ышкаш сагындырар. Ол ч\л дээрге уругларын кижизидеринге мындыг чижектиг \легер домактар кол рольдуг бооп чораан-дыр.

Лев Николаевич Толстой демдеглел кыдырааштыг турган. Орта ол бодунуё тура-соруун сайзырадыр д\р\мн\ ажылдап кылып алган. Чоорту оозу х\н чурумунга хамаарышкан д\р\м болу берген. Чижээ; Кажан турары, кажан удууру дээн чидектиг Оларныё эё колу б\г\-де кичээнгейни чаёгыс ч\веже угландырар, бижиттинген ч\\лдерни шуптузун кылыр, аргалыг болза, б\г\ ч\вени ч\гле боду кылыр. Мындыг демдеглелдиё дузазы-биле Толстой бодунуё аажы-чаёында дыка х=й четпестерден адырлып алган. Кижиниё б\г\-ле ч\веге чедиишкини бодунуё \езин шын планнап билиринден дыка хамааржыр. Ынчангаш ада-ие улус уругларынга х\н чурумун тургузуп, ооё \езинде к\\селдезин негеп, хынап к=р\п турар болза, ол кончуг ажыктыг болур. Ооё бир чижээн Монгуш Хунай Дондупович биле Ондар +ндес Т=м\ртеёовнаныё уругларындан к=р\п болур. Ол Х=ндергейниё к=дээ суурундан  херек кырында бир чижек-тир. Ачазы т==г\ башкызы, иези эге класс башкызы. Ол х=й уруглаг =г-б\ле 2 оол, 4 кыстыг. Уругларынга х\н чурумун тургузуп бергеш, олардан шак б\р\з\н шын сагыырын негеп турганнар. Олар х\н чурумунга шуут чаёчыга берген, боттары-ла ону хажытпайн к\\седип ==ренип алганнар. Школа дооскаш, уруглары шупту-ла дээди эртем-билиглиг, амгы \еде Вадим-улуг оглу, республикада чоннуё амыдырал-чурталгазын хайгаараар К\р\нениё Хайгаарал черинде ажылдап турар. Алена улуг бухгалтер, Урана – Кызылдыё эмчи колледжиниё директору, Саяна +д\ген аалчылар бажыёыныё директору, Алик шагдаалап чораан, ам пенсияже \нгеш ол аалчылар бажыёыныё ээзи бооп турар, Чеченмаа – дээди эртемниг дарга бооп ажылдап чоруур. Школага ==ренип чорааш х\н чурумун  сагып чораан кижиниё келир \едеги амыдырал-чурталгазы ындыг эки, к\зээн к\зелдери б\дер-дир деп ч\вени бо чижектен эскерип кагдывыс. Бодун х\н чурумунга чаёчыктырып алган, ==ренип шыдаар кижи амыдыралында кандыг-даа ч\вени к\зээрге боттаныр.

Ажыл-иш кылган кижиниё чанындан анаа-ла эрте кылаштавас. Чудук чонуп чыткан кижиниё чаны-биле эртип чыткан эр кижи, доктаай д\ж\п мендилежип чугаалашкаш азы «/\ле б\тс\н, азы чудук чондунгур-ла болзун» деп мендилежир, оон чудук чонуп чыткан кижиниё балдызын алгаш, чудукту бичии-даа черден чончу каапкаш эртер. Хой еыргаан улус чаны-биле эртип чыткан херээжен кижи база ындыг: «/\ле б\тс\н, хой кыргыттынгыр-ла болзун» - дээш, хачызын алгаш, бичиини-даа болза кыргыжа каапкаш эртер.  Ол болза улустуё кылып чыткан ажылы б\д\нг\р болзун дээн чаагай сеткиишкинниё илередии болур.

Чон аразында х\нд\ткелдиг кижи дээрге, арын-н\\р\н, х\лээлгезин утпас, арыг сеткилдиг т=лептиг аажы-чаёныг, =гбедериниё чаагай чаёчылдарын дамчыдып чоруур кижи-дир.

Уругну азырап, =ст\р\п, кижизидип олурар ада-иениё сургаашкыны, оларныё боттуг чижектери, уругларныё сагыш-сеткил, м=з\-б\д\ж\н\ё келир \еде шын хевирлеттинип тургустунарынга кол =зек болур.

Х\нд\г аалчылар, =з\п орар бичии чаштарны кижизидеринге школада ==редип, кижизидип турар башкларындан аёгыда, оон-даа улуг рольду =г-б\ле кижизидилгези ойнаар деп ч\\лд\ бис улуг эртемденнерниё бижээн ажылдарындан-даа билир бис, а мен херек кырында бодумнуё чурттап келген амыдыралымдан к=р\п чор мен. Ынчангаш бо школаныё класс башкыларыныё дилээнден черле ойталавайн, каш-даа башкыныё эрттирген кичээл-ужуражылгаларынга шаанда тыва улустуё уруг-дарыы улуг улусту кончуг х\нд\лээр, оларныё чагыг-с=з\н кичээнгейлиг дыёнап, к\\седип чораанын каш-даа класска кээп чугаалап берген мен. Чижээ: «Мал ажылынга бичии уругларныё \л\г-хуузу». «+г-б\лениё улуг уругларыныё дуёмаларын =ст\рж\р\нге дузазы». «Ада с=з\н ажырып болбас, ие с=з\н ижип болбас». Кырган-ава – х\нд\ткелиг кижи» деп темаларга кичээл-ужуражылгаларны башкыларныё дилеглери-биле эртиреринге киришкен мен.  Оон ыёай бо школаныё эртирип турар кежээлерин черле сонуургап кээр доктаамал аалчызы кижи мен. Чамдык кежээлерге ада-иелер конкурстарынга-даа киржип турган черлерим бар.

Бо \еде =з\п орар чаштарныё кижизидилгезинге бистер ада-иелер, кырган-авалар, кырган-ачалар киржиривис эргежок чугула деп санап чоруур мен. Ч\ге дизе амгы \еде улуг улусту х\нд\лээр ужур-чаёчыл арай шаандагы бистиё \евиске деёнээрге \незин чидирип турар деп санар мен.

        

Ч==н-Хемчик кожууннуё Х=ндергей ортумак школазы

Эртем-практиктиг конференцияга доклад

темазы:

«Кырган-ава педагогиказы»

Сат Чимистей Бегзикеевна,

хоочун башкы, кырган-ава

Х=ндергей 2013


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Март 8 байырлалы-биле "Кырган-аваларга могейиг"

Тема: « Кырган-аваларга мөгейиг»Сорулгалары: 1.Кырган-аваларнын эрткен оруу-биле таныштырар;2.Кырган-аваларынын уйнуктары-биле харылзаазын быжыктырар;3. Тыва улустун хундулээчел, эви...