Открытый урок "yзэглэлэй hайндэр"
план-конспект урока (1 класс)

Темэ: Yзэглэлэй hайндэр

                                                                               Шойенова Дарима Валерьевна

                                                                 эхин hургуулиин багша

Зорилго:

• грамотада  hургалгын үедэ үхибүүдэй олоhон мэдэсэ, шадабари, дүршэл харуулха;
• hурагшадай үгэ хэлые баяжуулха, ухаан бодолые хүгжөөхэ;

Хэрэгсэл:

• компьютер, фонограмма;
• «Υзэглэл» учебнигүүд;

                       Хэшээлээ ябаса:

 Багша (Б): -  Сайн! Мүнөөдэрэймнай хэшээл онсо ондоохон, юундэб гэхэдэ бидэ «Υзэглэлөө» уншажа дүүргээбди. Мүнөөдэр «Υзэглэлэймнай» hүүлшын хэшээл болохонь ха юм. Табан hарын туршада «Υзэглэл» таниие юундэ hургаа, юу мэдэхэ болгоо гээшэб гэжэ харахаяа олон айлшад (түрэлхид, багшанар) ерээд байна.

        Мунөө энэ hайндэртэ узэг танюулжа hургаhан номоо урихамнайгγ?

Υхибууд: (бултадаа) Υзэглэл!

Υзэглэл: Сайн байна! Намай дуудаа гγт?

Υхибууд: Тиигээ! Орожо hуугыт.

Υзэглэл: Би мγγнөөдэр таниие харахаа ерээб, хэр намай hайнаар мэдэхэ болообто, хэр ехэ hонин юумэ мэдэхэбтэ.

Υ: Намда аяар 36 нγхэдγγд бии, тэдэнэрээ нэрэ γзэгγγд. Би тэдэнээр ехэ нγхэсөөб. Тэдэ намай уншуулжа hургаа. Би мунөө, багахан гоё зурагтай номуудые уншадаг болонхойб.

Б:  Эдэ ямар γзэгγγд гээшэб?

Yхибγγд:

Аа  «А» γзэг – эрдэмэй дээжэ,

      Аяга сай – эдеэнэй дээжэ.

Бб  Бээлэйн шэнээн эшэгэхэн

      «Бэ – э», - гэжэ маараба.

        Вв  Велосипедээр дγйтэйгөөр

      Витя хγбγγнь гγйлгэнэ.

Гг  Гэрэлмаа басаган

      Гэрэйнгээ даабари дγγргэнэ.

Дд  Дэгдэн ниидэхэл

       Дэлгэр космонавт.

Ее  Елγγрдээрэ хоккей

      Ехэ тγргэн γнгэрөө.

Ёё  Ёндон ахамнай

      Ёhоор дуушан юм.

Жж  Жэжэхэн амитан

        Жэрхи байбал.

Зз  Зээрдэ азарга

      Зэдэ дээгγγр тамарна.

Ии  Илья баабайн тэжээмэл

       Инзаган бэежэн hайрханхай.

Йй  «Й» гэhэн γзэгөөр эхилдэг

       Нэгэшье буряад γгэ γгыл.

Кк  Коля хγбγγнэй

       Коньки хурдан даа.

Лл  Лэгдэн хγбγγн

       Лимбээр гоёор наадана.

Мм  Маадай маара маараhар

        Мал болохол наадаhаар.

Нн   Норжом дγγхэйн бугааг

        Номин гэдэг шулуутайл.

Оо  Ошор гэртээ

       Олон номтой.

Өө  Өөрөө шанахам өөхэ,

       Өөрөө эдихэм өөхэ.

Пп  Пагсагар улан залатай

        Петух шангаар донгодобо.

Рр  Радна мастернай

      Район соогоо рекордсмен юм.

Сс   Сэлгеэн нуга

       Сэсэсгээр бγрхэнхэй.

Тт  Таабари таагты:

       «Тэнгэриhээ тэмээн hанжаа».

Уу  Уужам тунга талада

       Унаган эхэтэеээ бэлшэнэ.

Yγ   Υγлтэрнэ γнеэмнай

       Υдхэн hγмбээтэй.

Фф  Федя хγбγγн гэртээ

        Фокус хэжэ туршаба.

Хх   Хабарай сагай ерэхэдэ,

        Хазар мориёо уеая.

Һһ   Һарын гараха γедэ

        Һ арьдаг дээрэhээ γлеэнэ.

Цц   Цырегма инженер

        Центрээр ябаба.

Чч   Чимит ахай

        Чемодан абаа.

Шш  Шарлуу хγγхэн яарана,

          Шγлhөө hайруулан эдинэ.

Щщ  Щи шγлэ эдихэдэ,

          Шэмэ ехэтэй байдаг лэ.

Ъъ  Хату тэмдэг

       Хаанашье буряад γгэдэ ородоггγйл.

Ыы   «Ы» гэhэн γзэгнай

         «ы – ы» гэжэ орилонхой.

Ьь  «Зөөлэн тэмдэг» гγγлхэдэ,

       Зγндөө гоёор дуулдана.

Ээ    Эмгэн эжымни ээзгэй хэдэг,

        Эгээл амтатай эдеэн гэдэг.

Юю  Юля эгэшэм

         Юбкэеэ угаана.

Яя  Янгар ямаад

       Ядайн мγргэлдэнэд.

Б:  Тиимэ даа, иимэ нухэдууд хэзээдэшье хэрэгтэй.

    - Абяанууд ямар хоер ондоо бүлэг боложо илгарнаб?                        

       Υ:  - Аялган ба хашалган.

Б:  Аялган абяанууд наашаа гарагты.

Υ: - а, о, э, у, ү, ы, и,өө 

Б: -  Аялган абяанууд ямар байдаг бэ?

Υ: - Түргэн, удаан, дифтонг.

Б: - Түргэн аялган удаан аялганhаа юугээрээ ондооб?

       Υ:   

       Б: -  Хашалган абяанууд наашаа гарагты.

  -   Аялган абяануудые хашалгануудhаа яажа,  хайшан гэжэ илгахаб?

Υ:  -   Аялган абяануудые  татан дуулажа болохо; үгүүлхэдэ досооhоо гараhан агаар hаадгүй гарадаг; схемэ дээрэ улаан үнгөөр тэмдэглэгдэдэг.

  -    Хашалган абяанууд  шууяатай: хашхардаг, эшхэрдэг;  үгүүлхэдэ досооhоо гараhан агаарта урал, шүдэн, хэлэн hаад хэдэг; схемэ дээрэ хүхэ гү, али ногоон үнгөөр тэмдэглэгдэдэг.

Б: - Юундэ зарим нэгэндээ хүхэ, заримдаа ногоон байдаг юм? 

Υ: - Хатуу хашалганиие хүхэ үнгөөр, зөөлэн хашалганиие ногоон үнгөөр тэмдэглэдэг.

Б:  - Хашалган абяанууд үшөө ямарнууд байдаг бэ?

Υ: - Хонгео ба бүдэхи.

Б: - Бэрхэнүүд байнат. Һуугты даа. Айлшадтаа хэр уншажа hураа гээшэбди гэжэ харуулаяа.

(γхибγγдэй уншалга)

Υзэглэл: Yшөө юу шадаха гээшэбта?

Υ:    Һайн хγниие hажаажа,

Һалан хγниие харааха.

Биб гэhэн гансаараа,

Бидэ гэhэн хамтаараа.

Һайн мориндо эзэн олон,

Һайн хγндэ нγхэр олон.

Нэрээ хухаранхаар,

Яhаа хухарhан дээрэ.

Ябаhан хγн яhа зууха,

Хэбтэhэн хγн хээли алдаха.

Номгγй хγн hохортой адли,

Нохойгγй айл дγлитэй адли.

Аймхай хγн арба γхэдэг,

Зоригтой хγн нэгэ γхэдэг.

Багшын hургаал hайхан,

Байгал далайн уhан hахан.

Һураhан хγн толон соо ябаха,

Һураагγй хγн манан соо ябаха.

Хэлэхэдэ бэлэн, хэхэдэ бэрхэ.

Эрхые hуранхаар,

Бэрхые һураhан дээрэ.

Б:   Бэрхэнγγд. hуугты. Υгтэhэн γзэгγγдээр γгэ зохёое.

(γхибγγд γгэ зохёоно)

Б: -   Сагаалган гэжэ үгэ соо хэды абяан дуулданаб?

Υ: -  Найман абяан дуулдана.      

Б: -  Эдэ схемэнүүдэй алиниинь Сагаалган  гэжэ үгэдэ тааранаб? 

Υ: - Хоердохинь.

Б: - Юундэ тиигэжэ hананабта?

Υ: -   Сагаалган гэжэ үгэ гурбан үетэй.

Б:  - Абяануудые бэшэг дээрэ юугээр тэмдэглэдэг бэ?

Υ: - Υзэгүүдээр.

Б: -   Сагаалган гэжэ үгэ дэбтэр соогоо бэшэгты. (үхибүүд бэшэнэ)    

Б: -  Хэды үзэг хэрэглээбтэ?

Υ:  -  Юhэн. 

Б: - Энэ үгэ соо  найман абяан дуулдаhан аад, юундэ  юhэн үзэг бэшэгдэнэб?

Υ:  - Юундэб гэхэдэ удаан аялган хоер үзэгөөр тэмдэглэгдэдэг.

Б: - Υзэгүүдые абяануудhаа яажа, хайшан гэжэ илгахаб?

Υ: -  Υзэгүүдые бидэ нюдөөрөө харанабди, бэшэнэбди, уншанабди. Абяануудые үгүүлнэбди, шэхээрээ дууланабди.

Б: - Зүб даа. Бэрхэнүүд. Мγнөө буряадай hайндэр болохоо байна. Хэн мэдэхэб, ямар hайндэр бэ?

Υ: Сагаалган.

Б: Буряад арад хабарай тγрγγшын һарые сагаан эдеэнэй γнгэтэй жэшээжэ, сагаан һара гэжэ нэрлэдэг. Сагаан һарын нэгэндэ шэнэ жэл – Сагаалган морилдог юм.

Сагаан һарын γдэрнγγдтэ урданай заншалаар сэдьхэл бодолоо арюудхажа, гансал һайн хэрэг γйлэдэжэ ябаха ёһотой юм.

Υ:    Сагаалган - манай һайндэр

               Саг γедөө мандаха болтогой!

Саһан соогуур алхалан

Сагаан һара ерэбэл даа.

Сагаан эдеэ хоолоо

Сагаалгамнай дэлгэбэл даа.

Υбэлэй хγйтэн соогуур

Υреэл зугаа хэлсэн,

Υбгэд, хγгшэд бултадаа

Υрдилэн,урилдан сагаална.

(Гэсэр , Дангинын γгэ).

Υзэглэл: Ехэ олон оньhон үгэнүүдые, шүлэгүүдые мэдэхэ байнат. Бэрхэнүүдтэ даа!

 Б:  - Иигээд лэ бидэ мүнөөдэр үзэг бэшэгтэй танилсуулhан, уншажа, бэшэжэ hургаhан эгээл түрүүшын номдо, эрхим hайн нүхэртөө, «Υзэглэлдөө» «Баяртай» гэжэ хэлэнэбди, баяр баясхалан хүргэнэбди. Υзэглэлнай хойто жэл ерэhэн нэгэдэхи классай hурагшадые үзэг бэшэгтэй танилсуулха. Харин таанар мүнөө томонууд боложо, ондоо «Уншаха ном» гэжэ ном үзэдэг болохотнай. Номдоо hайнаар хандагты, номоо бу шуулагты, бү эрээлэгты, гамнагты! (багша шэнэ ном хубаана)

Υ: (бултадаа «Υзэглэл» гэжэ шүлэг уншана)

       Эгээ тγрγγн hургуулида

Эртэ намар орообди.

Энэ гэжэ «А» γзэг

Эндэ мэдэдэг болообди.

       Yзэг намда танюулhан

       Yзэглэлнай арюухан.

       Yбэлэй тэн багта

Yзэглэлөө дγγргээбди.

Одоо иигээд байхадаа,

Ондоо ном жэлгээбди.

       Yнэтэ эрдэм барюулhан

       Yзэглэлнай арюухан

.

Дуун.