Рабочая программа по алтайской литературе 4 класс
рабочая программа (4 класс) на тему

                                                                                     Jартамал сöс.

         Программа баштамы класстардын федерал эл - тергеелик ÿредÿ стандартына ла Россиянын гражданининин кöгÿс-кöрÿмин тыныдып öскурери ле таскамал береринин Концепциязына тайанып тургузылган.

          Баштамы класстарда литературалык кычырыштын тöс амадулары:

- текстти чокым - jарт, кону кычырып, кычырганын когуске аларга уренери;

- эрмек-куучыннын бастыра будумдерин онон ары теренжидип, ол аайынча билгирлерин элбедип, башка-башка будумду тексттерле иштеерге уренери; бичиктерле jилбиркеп, кычырарын суурине таскамал алары; башка-башка бичиктерди jилбиркеп корорине ле ол бичиктердин ортозынан бойына керектузин талдап аларына уренери;

- кееркедим jайаандык jайалтазын ачарына, кандый ла немени jилбиркеп корорине уредери; кееркедим произведениелерди кычырганда, ондо айдылган керектерди  jуреги ажыра откурип, килегенин, jаратпай турганын чыгара айдарга уренери; соско сескир ле кееркедим произведениеде  не керегинде айдылганын ондооры;

- кееркедим литература ажыра jакшы кылык-jанду кижи болорына таскап, килемjи, наjылык, чындык ла кандый ла немени учына jетире эдип турарына тазыктырары; торол калыгынын туукизиле, чум-jандарыла, кеендигиле (искусство) jилбиркеерге, анайда ок Россиянын ла оско до ороондордын калыктарынын jурумиле, кеендигиле jилбиркеерге тазыктырары;

- торол ло орус, анайда ок оско до укту калыктардын балдарга учурлаган литературазыла таныштырып, уренчиктерди кееркедим литератураны куунзеп кычырарына jилбиркедериле коштой, торолине, калыгына тузазын jетирерге амадаар куун-санаа таскадары.

            Литературалык кычырыш баштамы класстарда уренер тöс предмет болуп турганыла коштой, jÿрÿмдик таскамал (воспитание) аларында суреен jаан камаанын jетирет.

           Баштамы класстарда уренчиктердин jажына келижип турган чумдемелдерди кычырганы олорго ак-чек санаалу, турумкай, jакшынак кылык- jанду кижи болуп озорине болужат. Чумдемелдерде геройлордын эткен керектери, эрмек-куучыны ажыра бойынын кылык-jанын ондоп, эрмек-куучынын тунейлеп, олордон тем аларга эмезе олорго туней болбоско таскамал алат. Школдын бичиктеринде берилген чумдемелдерди кычырып тура, оско до бичиктерди куунзеп кычырарына ла эрмек-куучыннын башка-башка будумдериле тузаланарга уренет. Бу уроктордо кееркедим чумдемелди кону, чокым-jарт, бойында эмезе унле тыныда кычырарга уренип алганы оско до уроктордо керекту болот.

            Курсты jедимду откони тургускан амадуга келиштире диалог, монолог эрмек-куучын тургузарына, кычырганы аайынча бойынын куун-санаазын чыгара айдарына ла башка-башка будумду тексттерле, бичикте берилген кош материалдарла иштеерге, башка-башка будумду созликтерден, энциклопедиялардан керекту jетирулер табарына суреен jаан камаанын  jетирет. Кычырарынын урокторында уренчиктер бичикчи кычыраачылар болорго уренет: jаантайын билгирлер аларга амадаары (танынан jаны бичиктер кычырары), башка-башка будумду кычырыштарды jаныс ла урокто эмес, анайда ок оско до учуралдарда тузаланарга, кычырган эмезе уккан jетирулерди ле чумдемелдерди ондоп, ондо не керегинде айдылганын куучындаарга, танынан бойы керекту бичиктерди талдап аларга.

         Бичиктерде берилген произведениелерди кычырып тура, баштамы класстардын уренчиктери кееркедим чумдемелдердин тилине аjару салып уренет: кандый бир учуралды коргускенде, автор кандый состор ажыра кычыраачыны кородошко, суунчиге, килемjиге ле оско до айалгага экелип турганын шиндеерине таскамал алат.

                                                                                                   Курсттыҥ текши аайы:

               Литературалык кычырыш 1-кы класста таныктöсти ÿренип божогон кийнинде башталат.

              Кычырар тексттердин тематиказы. Алтай, орус ла оско до калыктардын оос чумделгези: чöрчöктöр, кожондор, табышкактар, сооjындар, модор ло кеп сöстöр; алтай ла öскö дö укту поэттердин кычырарга состори эпту ле эске уренерге jенил кочурмелери; 1 класстын уренчиктеринин jажына келижип турар ада-энелердин ижи, Тороли, ар-буткени ле тындулары, балдардын jуруми, кижи, улус ортодо колбулар, наjылык, нокор, чындык, jакшы ла jаман деген ондомолдорды коргузип турган чумдемелдер ле торол калыгынын чум-jанын, корум-шуултезин, тилинин jаражын, байлыгын сескедий кееркедим кеми бийик алтай бичиичилердин чумдемелдери, уренчиктердин jажына, озумине (психологиязына) келишкедий калыгынын туукизи керегинде тексттер, каткымчылу куучындар ла оско до чумдемелдер.

              Кычырар тексттердин жанрлары: чорчок (албатынын, автордын), табышкактар, кожондор, модор состор, кокырлар, кеп состор, алкыш состор, тооломоштор, куучындар, улгерлер, баснялар.

               Уренчиктер коп бичиктердин ортозынан керектузин бойы талдап табарына уренет. Кычырган чумдемелдер ажыра оско ороондордо бойына кубар балдардын jуруми керегинде, омоликте бойын канайда тудунарга, jаан да, jажыт та, бойынан оогош то улусла канайда куучындажарына, кандый ла ишти куунзеп эдерине ле онон до оско jакшынак кылык-jанга таскамал алып, Тороли, эбире ар-буткен, телекей керегинде билгирлер алат.

              Эрмек - куучыннын будумдери ле кычырары. Берилген болукке эрмек-куучынын ла кычырарынын бастыра будумдери (кычырары. угары, куучындаары ла бичиири аайынча билгирлер), башка-башка будумдерлу тексттерле  иштеери кирет.

             Программада кееркедим чумдемелдерле иштеерине анылу аjару эдилген. Литературалык кычырыштын урокторында тексттердин будумдери керегинде (jурамал, jетиру, шуултелу) jетирулер берилет. Уренчиктер кееркедим, уредулу (учебный), окылу (деловой), билим тексттерди ылгаштырып, тексттердин бажалыктары содержаниелерине (темазына, тос сурагына) келижип турган ба, jок по деп, тунейлештирип корорине, текстти болуктерге болиирине, олорго ат адаарыны, план тургузарына. чумдемелде тургузылган тос ло кош сурактарды ылгаштырарына уренет.            

            Программада литературоведческий ондомолдорго аjару салынган. Кееркедим литературалык чумдемелдер, онын жанрлары (куучын, улгер, чорчок (автордын); фольклордын жанрларын (чорчок (албатынын), кеп куучын, кеп сос, табышкак, тооломош); кееркедим чумдемелдин тос темазы, тос шуултези, литературный герой, персонаж, портрет, сюжет, композиция. Тос герой, геройдын сур-кебери, ар-буткеннин jурамалы (пейзаж) керегинде баштапкы jетирулер алат.

           Герой керегинде эмезе чумдемелде айдылган керектер аайынча автордын ла бойынын куун-санаазын чыгара айдары.  

            Jайалтазын ачарына ууландырган иштер. Уренчиктердин jажына келижип турган текст аайынча изложение бичиир, кычырып алган кееркедим литературанын чумдемелине jаан эмес сочинение бичиир. Калыктын оос чумдемелгезине тунейлеп, чорчок, табышкак, каткырмалар чумдеп бичиир, каталог тургузар. Кычырган произведение аайынча диалог тургузар эмезе оны сценада коргузер.

            Чÿмделге jайааны. "Jайаандык иш" jайалтазын ачатан эп-аргалар ажыра уренчиктерге кееркедим чумдемелдерди терен ондоорына болужып, олордын  чумдеер jайалтазын ачар иштер откурер. Кееркедим чумдемелдерди кычырганда, уренчиктердин jурумдик ченемелине тайанар.

            Урокто кандый бир чумдемелди (узукти) алып, автордын бергенине тайанып, оны оос эрмек-куучын ажыра jурадып, jузундерле (по  ролям) кычыртып уреткенде эмезе онон до оско будумду иштер откургенде, олордын чумделге jайааны ачылат. Олор изложение, сочинение, улгер, чорчок бичигилеп, кееркедим соско jилбузи тыныйт.

                                                  Ýредунин тöс (базисный) планында "Литературалык кычырыш" курстыҥ jери.                                               

             "Литературалык кычырары" деген курска 4 класста- неделяда 2 час, бастыра 68 час берилет, 8 бöлуктен турат.  Кÿс- 8 час. Калыктын оос чÿмделгези - 15 час.  Кабай болгон Алтайым — 7 час. Кыш — 4 ч.  Ол ыраак jылдарда — 7 час.   Jас -6 час.  Öскö калыктын литературазы ла оос чÿмделгезинен — 9 час.  Jай — 12 час.

                                                                                      Баалайтан ууламjылар.

              Литературалык кычырыш баштамы класстарда тöс предметтердин тоозына кирет. Берилген предметте ÿренчик кандый jедимдерге jеткенинен öскö предметтердин турултазы камаанду болор. Кычырарынын урокторында jеткен jедимдер jаныс ла кееркедим литератураны кычырарына керекту болбой, öскö дö предметтердин текстерин кöнÿ кычырарына ла оны ондоорына, анайда ок ÿренчиктердин текши билгирин, кöгÿс — кöрÿмин теренжидип, кöкси элбек улус болорына таскадат.

                   Бöлÿкте тöс jерде кычырары туруп jат. Торт jылдын туркунына кычырарынын некелтелери солынып, jенилинен уурына кочот. Кажы ла класста кычырарынын кеми бийиктеп, ун jогынын бойында кычырып уренгениле коштой, текстте не керегинде айдылганын башка-башка будумде (токпой-чачпай буткулинче, кыскарта, талдап) куучындаары кирет.  Текстти кону, чокым-jарт кычырарыла коштой,  ондо не керегинде айдылганын ондооры ла ол аайынча текши ле тос шуулте чыгарарга уренер.  Уренчиктердин  оос эрмек-куучынын тазыктырары (эрмек-куучынды угуп ла куучындап билери) кычырарыла коштой барар учурлу. Кемнин-кемнин кычырганын эмезе куучындаганын успей,  jазап тындап угала, ол аайынча сурактар берерге эмезе бойынын шуултезин чыгара айдарга уренер. Уредуде эмезе оско до ойдо одотон айалгага келиштире алтай элдин эрмек-куучынынын этикеди аайынча диалог эрмек-куучын тударына таскамал алар. Торол калыгынын эрмек-куучын откуреринин этикеди керегинде билгирлерди бичикте берилген фольклор ло авторлордын чумдемелдери  ажыра билип алар. Монолог эрмек-куучынды тазыктырарын автордын чумдемелине тайанып эмезе кандый бир темага келиштире берген  jакылта ажыра откурер. Мындый иштер будургенде, уренчиктердин тили байып, укканын-коргонин эмезе кычырганын толо, кыскарта. талдап куучындаарга тазыгат.  

                                                                       Курсттыҥ   содержаниези

                Эрмек - куучынныҥ ла кычырарыныҥ будумдери.

                        Эрмек-куучынды угуп  билери (аудирование)

              Башка-башка жанрлу чумдемелдерди уредучинин кычырганынан  эмезе аудиозаписьтен угуп, ондо ар-буткенди, геройды, оныла болгон учуралдарды коргускен узуктерди когуске тудуп, бойынын каруузында анайда ок эрмек-куучынында тузаланары, эрмек-куучын кандый амадулу айдылганын ондоп, билим, кееркедим ле  оско до предметтер аайынча уреду тексттерди угуп, сурактар берип эмезе берген сурактарга каруу берери.

               Угуп турган текстте эрмек-куучыннын кееркедим эп-аргаларын канайда кычырып турганына аjару салып, автордын тилинин  анылузын сезер.

                                                                               Кычырары

                 Унле кычырары. Озо баштап уйелеп, онон ары буткул состорло кону кычырып, кычырарынын кемин араайынан коптодори.  Jаан эмес текстти чокым-jарт, литературалык некелтеге  (нормага) келиштире унле эмезе ун чыгарбай (бойында) кычырып, кычырган текстте не керегинде айдылганын ондооры.

              Унле коргузип, кону, jарт кычырарга танынан белетеери.

              Унле кычырып тура, ун чыгарбай, бойында кычырып уренери.

              Бойында кычырары. Жанрыла, кемиле уренчиктердин jажына келижип турар тексттерди бойында кычырала, ондо не керегинде айдылганын ондооры.

               Кычырарынын будумдерин (таныжып, талдап эмезе шиндеп) ылгаштырары, кычырган тексттен керекту jетируни чыгарып, онын тос учурын билери.

                                                                            Башка-башка бÿдÿмдÿ тексттерле иштеери.

              Тексттер будумиле башка-башка болуп турганын билери: кееркедим, уредунин (учебный), билим - олорды тунейлештирери. Тексттер неле аныланып турганын билери.

              Башка-башка эрмектерден текстти ылгаштырары. Бичиктин jуругын, адын аjаруга алып, не керегинде айдылганын келиштирери.

              Текстти уренчик  бойы танынан учуры аайынча боликтерге болип, ат адаары, берилген сурактарыла онын тос учурын, темазын чыгарары. Башка-башка тексттерле иштеп билери.

              Текстле бастыра класс иштегенде, нокорлоринин берген каруузын угуп, текстке тайанып, ого jомолто эмезе тузеду эдери. Каруузында jемей литература, иллюстрация тузаланары.

                                                                         Кееркедим чÿмдемелдердиҥ тексттериле иштеери.

            Геройлордын куун-санаазын  (кунукчыл, суунчилу, омок ло о. до о.), кылык-jанын (jалакай, оштонкой, куунзек, шокчыл ла о. о.), эткен керектерин тунейлештирип, олор незиле аныланып турганын билери. Кычырган чумдемелде геройлордын эткен керектери ненин учун jараганын (jарабаганын) айдып, тексттин состориле чокымдаары ("jарап jат - jарабай jат" дегенин керелеп билери).

             Чумдемелдин жанрларын билери: кееркедим литературанын чумдемели (улгер, куучын, басня), чын болгон учуралдар ла бичиичи бойы чумдеп бичиген учуралдар, автордын обокози, чумдемелдин ады; албатынын оос чумделгези: кеп куучын, албатынын чорчоги (тындулар керегинде чорчок, куулгазынду чорчок), каткырмалар, кокыр куучындар,модорлор, тооломоштор.

          Кычырган чумдемелде автор нени айдарга сананганын, геройлордын кылык-jаны, эткен керектери керегинде бойынын куун-санаазын эмезе уренчик бойы мындый учуралда нени эдерин чыгара айдары. Чумдемелде айдылган геройлордын кылык-jанын, олорлордын эткен керектерин бой-бойыла эмезе олорды озо откон чумдемелдин геройлорыла тунейлештирип, башказын, тунейин табып, олордын эрмек-куучынын, эткен керектерин коргускен узуктерди тузаланып, геройлорго характеристика тургузары.

             Бир жанрла бичилген чумдемелдердин эмезе бир автордын чумдемелдерин откондо, олордын анылу эмезе туней темдектерин билери. Бир автордын чумдемелдерин кычырганда, олордын тилинин анылузы, композициязы, ар-буткенди канайда коргузип турганын билери. Автордын башка-башка чумдемелдеринде геройлордын эрмек-куучыны, олордын кылык-jаны, тыш будуми, керек кандый ойдо болгонын коргузерге кандый состор тузаланганы. Чумдемелде айдылган геройго автор кандый куунду, ол керегинде уренчик бойы нени сананып турганын айдары.

               Чумдемелде айдылган геройдын куун-санаазын ол герой керегинде автордын куун-санаазынан ылгаштырып, ол аайынча бойынын шуултезин айдары. Бичиичи ар-буткеннин jуругын, чумдемелде коргускен оско до  jуруктарды ненин учун тузаланганы керегинде бойынын шуултезин чыгара айдары.

                Берилген чумдемелди кычырардан озо кандый амадулу кычырып jатканын jарт билип, кычырганда, ол амадуларга келижип турган узуктерге аjару салып, ненин учун бу узуктер jаан учурлу болгонын jакшы ондооры, мында тос состорди табары; текстин эрмектерин тузаланып, план тургузып, ол аайынча куучындаары.

              Чумдемелде айдылганы кебизин (фантастика) эмезе jурумнен алынган учуралдар деп ондоп турары.

                                                                     Билим ле öскö дö ÿредÿниҥ тексттериле иштеери.

         Тексттин бажалыгы ла содержаниези келижип турган ба, jок по деп билери. Научно- популярный текстти уредунин текстинен ылгаштырары. Башка-башка тексттерди ылгаарынын эп-аргаларыла таныжары: тексттин тос учуры, шылтак, колбу. Текстти боликтерге болиири, болуктердин микротемаларын чыгарары. Тайанатан тос состор. Текстти куучындаарынын схемазын тургузып, ол аайынча тайанатан состорди тузаланып куучындаары. Текстти токпой-чачпай, толо эмезе кыскарта jаныс ла эн учурлузын анылап куучындаары. Уредунин jакылталарын ондоп, ого керекту jемей литературала иштеп, ол аайынча шуултелер чыгара айдары.

                                                                         Эрмек-куучын тударыныҥ культуразы.

          Диалог эрмек-куучыннын база бир бÿдÿми деп билери. Диалог эрмек-куучыннын аныларын билери: берилген сурактарды ондоп, олорго каруу jандырары ла бойы сурактар берери; куучындажып турган кижини ÿспей угуп, блааш-тартышту айалга тöзöбöй, бойынын шуултезин айдары. Шуултезин тексттен алынган узуктерле чындыйлаары. Куучындажып тура, эрмек-куучын тударынын текши этикедин тузаланары. Торол калыгынын этикедиле кееркедим чумдемелдер ажыра таныжары, оны коштой jаткан калыктардын этикедиле тунейлеп, тунейин ле башказын билери.

          Сöстин чике ле кечире учурын, кöп учурын ондоп, сöзлигин байыдары.

          Берилген тема эмезе сурактар аайынча автордын текстине тайанып, монолог эрмек-куучын тургузары. Монолог куучынында кееркедим эп-аргалар (эпитет, тундештиру, гипербола ла о. о), синонимдер, антонимдер тузаланган грамматикалык  чын ла чокым-jарт эрмектер болоры. Кычырган тексттин ( уредунин, билим, кееркедим) будуминин тос  темдектерине келиштире каруу берери. Jурумде болгон чын учуралды, коргон jуруктарды, кычырган кееркедим чумдемелдерди эрмек-куучыннын кебери аайынча (jурамал, шууген учурлу, jетиру) куучындаары. Бойынын каруузына план тургузары.

            Кычырган текст эмезе берилген тема, jурук аайынча эмезе онын кандый бир сурагын улалткан оос эрмек-куучын тургузары.      

                                                                                       Бичиири.

        Бичиир тилдин кеми: бичиген иш адына келижери (тема, одуп jаткан  керек кайда качан болгоны, геройлордын кылык-jаны), бичиир эрмек-куучында  тил кееркедер эп-аргаларды тузаланары (тундештиру, эпитет, синоним, антоним), кичу-чумдемелдер (мини-сочинение) бичиири (jурамал, шуулте, jетиру), берилген тема аайынча куучын ла кычырган бичиги керегинде бойынын шуултезин бичиири.

                                                                         Кычырарга берилген тексттер.

1. Алтай калыктын оос поэзиязы: кеп состор, табышкактар, кожондор, чорчоктор, кеп куучындар, модор состор, тооломоштор, каткырмалар, кокыр куучындар; оско калыктын фольклоры (чорчоктори).

2. Балдарга бичип турган алтай бичиичилердин jурумиле кыскарта таныжары. Алтай, орус ла оско до бичиичилердин jуруми, Тороли, онын ар-буткени, кижи ле ар-буткен ортодо колбулар, кижи ле тындулар, улус ортодо колбулар (наjылык, оштожу, jаман ла jакшы), jылдын ойлори, иш-тош керегинде чумдемелдери.

        Башка-башка бичиктер болоры: кееркедим, тууки, кебизин (фантастический), билим, энциклопедия, jаантайын чыгып турган газеттер ле журналдар.

                                                                     Литература билимле колбулу сурактар.

                                                                                    (jÿрÿмде тузаланары)

          Кычырган чумдемелдерден куучын-эрмек кееркедер эп-аргаларды табып, олордын учурын ондооры: тундештиру, эпитет, метафора, синоним, антоним. Куучынла эмезе чорчокло танышканда, бажында (учында) jаантайын тузаланып турган состор бар ба, jок по деп корори (бир катап кышкыда, озо-озо Алтайда ла о. о.).

          Чумдемелде герой (тыш будуми, кылык-jаны, эрмек-куучыны, герой керегинде автордын куун-санаазы), пейзаж.

          Башка-башка будумду jетирулерди куучындаары: jурамал (пейзаж, портрет, интерьер ажыра), jетиру (куучын), шуултелу (геройдын монолог эмезе диалог эрмек-куучыны ажыра).

           Улгер (уйгаштыру, тортjолдык, строка).

           Проза ла улгерлеп бичилген чумдемелдерди тунейлештирери. Улгер ритмле, уйгаштырула аныланары.

          Автордын ла албатынын оос чумделгезинин чумдемелдери, олорды ылгаштырары. Албатынын оос чумделгезинен: кожондор, кеп состор, чололор, кеп куучындар, сооjындар, чорчоктор (албатынын чорчоги, автордын чорчоги), кай чорчоктор, тооломоштор, алкыштар, том состор, табышкактар, модор состор, соотомолдор. Чорчоктор: куулгазынду, тындулар керегинде, jурум керегинде. Автордын чорчоги ле албатынын чорчокторинин тунейи эмезе башказы: башталганы, учы, такып-такып айдылганы, тили, геройлоры. Кай чорчоктор ло тегин чорчоктордин башталганын тунейлештирип, олордын тунейин (башказын) табары.

          Куучын, улгер, басня, бу жанрлардын анылулары, эрмек-куучын кееркедер эп-аргалары.

                                                                                             Чÿмдемел иштер.

          Кееркедим литературанын чумдемелин jузундерле кычырары, сценада коргузери, оос эрмек-куучынла jураары, бузулып калган текстле иштеери (керекти болгон аайынча улай-телей тургузары, керек кандый шылтактан улам болгонын айдары), берилген текстке jакылта аайынча кожуп, изложение бичиири (изложение с элементами сочинения). Кычырган тексттин jуруктарына эмезе ол текстке тунейлеп, бойы произведение чумдеери. Ар-буткеннин айалгазын, jылдын ойлорин, улустын санаа-куунин коруп, оны оос эмезе бичиир эрмек-куучынла jетиру белетеери. Ого туней кандый бир автордын чумдемелин алып оныла тунейлеп, бу теманы ненин учун талдап алганын jартаары.

                                                                             Предметте темдектер тургузатан кеми:

«5» - ÿренчик бÿткÿл сöстöрлö кычырат, тÿргениле 85 сöс ÿнле, 90 сöс унчукпай кычырат, элбеде ле кыскарта кычырганын куучындап билери ле кычырганы керегинде бойынын шÿÿлтезин айдып билери;

«4» - ÿренчик тыныда бÿткÿл сöстöрлö  кычырат, тургениле минутка 80 сöс кычырып, кычырганынын содержаниезин куучындап билери; минутка ÿн чыгарбазынан 85 сости ажыра кычырза;

«3» - ÿренчик сöстöрди бÿткÿлинче кычырып, минутка 75 сöс, кезик учуралдарда  ÿйелеп кычырат, 5 jастыра эдет, ÿн чыгарбастан 80 сöс кычырат;

«2» - ÿренчик «3» темдекке келижер некелтелерди бÿдÿрбей турганда.

                                         Художественный текстти эске кычырары:

«5» - ÿренчик чокум, jарт, туктурылыш jогынан эске кычырат;

«4» - ÿренчик  ÿлгерди эске кычырат, jе кезик сöстöрдин jерлерин солып, танынан бойы jастыразын билип тÿзейт;

«3» - ÿренчик эске кычырат, jе кычырганында текстти туктурылып айдат;

«2» - ÿренчик кычырганда jерлерин солыйт, учына jетире эске ÿренбейт.

                                   Чокум кычырарына тургузар темдектер:

«5» - токтой тÿжер темдектерди аjарып, ÿренчик чокум, jарт кычырат;

«4» - ÿренчик кöнÿ, чокум кычырат, jе кычырып турганына бойынын кÿÿн — табын  jетире ачпайт;

«3» - ÿренчик араай, чокум, jарт эмес  кычырат;

«2» -  «3» темдекке берилген некелтелерди ÿренчик бÿдÿрбейт.

                                                                              Курсты öткöниниҥ турулталары.

               Программа баштамы класстын уренчиктерин jеткилдейт: уренчиктин бойынын турултазы, кижилик jедимдери (личностные результаты),  метапредметный турулталар, предмет аайынча турулталар (предметные результаты).

                                                                       Ýренчиктиҥ бойыныҥ турултазы (личностный).

1) торол калыгынын, Торолинин туукизиле оморкоп, башка-башка эл jуртаган тергееде оско укту албатыны тооп, олорло нак болоры;

2) кееркедим  чумдемелдер ажыра ак-jарыктын устинде башка-башка ар-буткенду jерлер бар, ондо jузун-башка калык jуртайт, олордын чум-jандары, тилдери, тыш будумдери башка да болзо, jе ончо калыктардын амадулары, санаа-куундери туней деп билгирле jеткилдеери;

3) кычырган литературалык чумдемелдерди угуп, улгерлерди эске уренип, ондо берилген тил кееркедер эп-аргалар ажыра тилдин jаражын, ээлгирин сезери;

4) ачык-jарык, оско улуска киленкей куун-тапту, улустын ачу-коронын ондоор кижи болуп озори;

5) кандый ла кижинин шуултезин тооп угарына, башка укту элдин туукизиле, кеендигиле jилбиркеп, олорло нак jуруп, ондоорго чырмайар улустар болуп озори;

6) омоликте jуреринин баштапкы ченемелин алып, школдо ло оско до jерлерде бойын канайда тудунарын билери;

7) jурумде уренчик кижинин тос амадузын чике ондоорго, уредуде jакшынак jедимдерге jедер куун-тапту болоры;

8) jурумде эткен кажы ла кереги учун бойы каруулу болгоны, эл ортодо jарабас кылык этпеске тазыктырары;

9) jурумде кандый ла учуралдарда бойыла кубар да, jаан да улусла текши тил табарга, jаантайын бойын колго тудуп, улусла нак jурерине тазыктырарыла коштой, литературалык геройлордын эткен керектерин бойынын кылык-jаныла тунейлештирип, jакшы ла jаманды ондоп турар кижи болуп озори;

10) калыгынын ар-jоожозин, когус-корум шуултезин, торолинин ар-буткенин корулаары;

11) jурум кажы ла кижиге jаныс катап берилген, кандый ла куч учуралда jурумди чеберлеп, уур-кучтерди бийик куун-тапту турумкай одори.

                                                                           Метапредметный турулталар.

 1) уредунин тос сурактарын ла амадуларын терен ондоп, оны будурер аргаларды билгир тузаланары;

2) тургузылган сурактарды кажы ла jанынан шиндеп коруп, чумделге jайаандыгын тузаланып будурери;

3) берилген ишти тургузылган амадуларга ла будургедий айалгаларга келиштире пландап, турултазын шиндеп коруп, бийик турулта аларынын jолын табары;

4) jакшы эмезе коомой уреду болуп турганынын шылтагын шиндеп коруп, уредунин кеми jабыс та учуралдарда чын шуулте чыгарып, керектин аайын тузедерге албаданары;

5) кандый бир берилген бичик керегинде jетируни ол аайынча мынан озо откон текши темдек-символдор тузаланып билип алары;

6) jаны билгирлер аларга, коммуникатив амадуларга jедерге эрмек-куучын тударынын эп-аргаларын элбеде тузаланары;

7) уреду аайынча билгирлерди башка-башка созликтерден, энциклопедиялардан ла узеери литературадан бедреери;

8) кычырган тексттин учурын ондоп, берилген коммуникатив амаду аайынча когуске алып, эрмек-куучыннын оос ло бичиир будумдерине келиштире тексттер тургузары;

9) тундештирип, ылгап, бириктире коруп, кандый темдектериле туней  эмезе башка болгоны аайынча шуулте чыгарары;

1. эрмектежип турган кижинин айтканын успей, учына jетире угуп, кажы ла кижи бойы шуултелу болор аргалу, ол сенийинен башка да болзо, оны тооры керегинде билери;
2. омолик иште кем кандый иш будурери jанынан бой-бойы ортодо jоптожип, будурген иштин турултазын коруп, иш будуреринде омоликте онын ла осколоринин кандый камааны эмезе салтары  jеткенин тунейлештирип, бойына шуулте чыгарары.

                                                                                Предмет  аайынча турулталар

1) кеендиктин öскö бÿдумине кöрö, литература телекейлик jурумди, кажы ла калыктын чум-jанын ла онын баалап, корып турган ондомолдорын состин болужыла коргузип турганын ондооры;

2) бичик кычырганы- бойынын билгирин бийиктедери, Тороли ле ондо jуртаган улустар керегинде, олордын ижи-тожы, jуруми, jедимдери, айландыра ар-буткен, ак-jарык, килемjи, оштожу, наjылык, ак-чек ле чындык деген ондомолдорды билип алары; бичиктерди jаантайын куунзеп кычырары;

3) кычырарынын кемин онон ары бийиктеткени текши эрмек-куучыннын озумине камаанын jетирет, jартын айтса, литературоведениенин ондомолдорын тузаланып, кееркедим, билим ле уредунин оско до тексттерин ун чыгарбай, бойында эмезе тыныда кычырып ылгаары;

4) кычырарынын башка-башка будумдерин тузаланары (учурын ондоорго, талдап, бедреп "поисковое"); башка-башка тексттердин учурын когуске алып, олордын башказын ондооры, олор аайынча куучын откондо, туружып, тос геройлордын эткен керектери, кылык-jаны аайынча бойынын шуултезин чыгара айдары;

5) jилбиркеген тема аайынча чумдемелди бойы бедреп, ол аайынча керекту jетирулерди кыскачак аннотация тургузып, оско литературала иштеери;

6) баштамы класстарда откон литературоведениенин баштапкы билгирлерин тузаланып, башка-башка будумду тексттерди ылгаары: керек кандый шылтактан улам болгонын, чумдемелдин тос учурын, текстти болуктерге болиири, олорго ат адаары, план тургузары, тил кееркедер эп-аргаларды табары, чумдемелди куучындаары;

7) башка-башка будумду тексттердин темдектерин табары (билим, кееркедим ле оско до уредулу). Бичиир эрмек-куучыннын кеберлерин билери (jетиру - берилгенине тунейлеп, текст тургузары, шуултелу - сурак аайынча каруу берери, jурамал - геройлордын кылык - jанын коргузери). Кычырган произведение аайынча бойынын куун - санаазын бичиири;

8) кееркедим чумдемелге эмезе бойынын ченемелине тайанып, чумдемелге учурлаган ла оско до тема аайынча берилген jурук аайынча бойы кандый бир чумдемел бичиири.

                                                                      Ýренчиктердиҥ jедимдери.

                                                                       4-чи класстын ÿренчиктериниҥ билгирлери.

Уренчиктер билер учурлу:

-текстти туктурулыш jогынан, бÿткÿл сöстöрлö кöнÿ, ÿнле коргузип кычырып;

• 1 минутка 90 сöстöн öрö кычырып, текстте не керегинде айдылганын ондоп, содержаниезин куучындаганда, болгон  керектердин улай-телей öткöнин солыштырбай куучындап;

• эске уренер 12-15 чÿмдемел (ол тоого калыктын оос поэзиязы база кирер), 3-4 прозалык чÿмдемелдин  ÿзÿгин;
• балдарга учурлаган чумдемелдердин содержаниезин кыскарта куучындап,  авторлордын адын, кандый чумдемелдер бичигенин айдып;
• берилген текстти учурыла бöлип, бöлÿктерди не бириктирип турганын табып;
• текстке план тургузып (бÿткÿл, кыскарта, jурукла), ол аайынча куучындап (куучындаарынын башка-башка будумдерин тузаланып: кандый бир геройдын эмезе бойынын адынан);
• кычырган текст аайынча бойынын шÿÿлтезин айдып;
• бичикте текстке берилген jакылталарды танынан бÿдÿрип эмезе текстке бойы сурактар тургузып;
• тексттин содержаниезин куучындаганда, jетирÿ, шÿÿлтелÿ, jурамал элементтер тузаланып куучындап ла тексттен цитаталар тузаланып;
• jетируни баштап, улалтып, учында неле токтогонын бойы сананып табала, куучындап;
• бичиктин элементтери: кадары, бажалыктар,иллюстрациялары, титульный бÿк. Аннотация.
• балдарга учурлаган чумдемелдердин жанрларын  (чöрчöк, куучын, улгер, басня) ылгаштырып;
• 6-7 чöрчöктин адын, кандый албатынын чöрчöги болгонын, онын содержаниезин куучындап;
• албатынын чöрчöги ле автордын чöрчöги дегенин канайда ондоп турганын темдектерле jартап;
• чöрчöктöрдö лö чумдемелдерде геройлордын кылык-jанын тÿнейлештирип;
• оос поэзиянын балдарга учурлаган жанрларын (тооломош, сöгÿш, кожон, кеп сöс, табышкак);
• сöзликтер ле ÿредÿге болушту бичиктер (справочниктер);
• тексттин темазы не керегинде болгонын jартап;
• тексттин тöс учурын, ондо айдылганы ла тексттин ады кандый колбуда болгонын jартап;
• тексттин содержаниези ле иллюстрациязы ортодо айалганы jартап (кандый ÿзÿк jуралган, jурук келижип эмезе келишпей турганын);
• чумдемелдин тöс геройы эмезе кандый бир персонажтын кылык — jаны, эткен керектери керегинде куучындаганда, тексттин сöстöриле тузаланып;
• бойынын билгирин ле jакылта аайынча будурген ижин кандый кеминде эткенин бойы баалап, ого темдек тургузып.

                                                                                        Тузаланар литература:

Алтай тил ле  литературанын урокторында текши ÿредÿ эдилгелерди темиктирери. Чандыева Е. Д, Шокшиланова А. С., Горно-Алтайск, 2012

 А. Ю. Янкубаева, Горно-Алтайск, 2013.  

-Уредучиге болушту бичик. Г-А, 2013

• Литературалык кычырышла иштеер программалар (1-4 класс), Н. Б. Тайборина, Г-А, 2012
• Литературалык кычырыш. Н. Б. Тайборина Горно- Алтайск, 2013

                                                                                  календарно- тематический план