Шагаа - ыдыктыг байырлал.
классный час (4 класс) на тему

Сат Виктория Соскур-ооловна учительница начальных классов МБОУ Баян-Талинской СОШ, Дзун-Хемчикского кожууна

1 категория, стаж работы 18лет

Шагаа ыдыктыг байырлал.

Сорулгалары:

уругларга чаа чылдын шагаазынын дугайында билиндирер. Тыва улустун аас – чогаалынын, оюннарынын хевирлерин ооредир, чаагай чанчылдарга кижизидер. Оларнын угаан-медерелин, дыл-домаан сайзырадыр, сагынгыр-тывынгыр болурунга чанчыктырар.

Дерилгези: улегер домактар, Шагаа дугайында шулуктер, чечектер, шарлар, ак кадак, чажыг чажар тос-карак.

Чорудуу:

1. Орг.кезээ.
2. Байыр чедириишкини.
3. Шулук: «Шагаалаалам» Чап Чульдум.

Шагнын чаазы келди,

Шагаа хуну унду.

Саӊывысты салыыл,

Чаламавыс баглаал.

Чамбы дипке чалбарыыл,

Чажыывысты чажаалы,

Артыжанып, айдызанып,

Арыг кузел сузуглээл.

Салгын-хатка аныяктар

Чарыштырып чунгулаал.

Хорек-чурек холзедир

Хоглеп ойнап алыылы.

Чаагай чолдуг кузел

Чайгаар будуп турзун.

Шагаа белээн солчуулу

Чанчыл сагып чолукшуул.

4. Шагаа дугайында башкынын беседазы:

Шагаа – Чоон чук улустарынын чаа чыл байырлалы. Ол эӊ солун болгаш чараш байырлал.

Тыва улус Шагаа байырлалын бурун шагдан бээр  эрттирип чораан. Ол дугайы тоолдарда безин бар. Бо уеде Шагааны хоорайларда, суурларда-даа, малчын коданнарда-даа байырлап эрттирип турар. Ол байырлалга тыва улус кустен эгелеп белеткенир. Аъш-чеминин дээжизин уужелеп, шыгжап алгаш, Шагаада моорейлежип ойнаар,  тиилекчилерин шаннап мактаар. Шанналдарны безин аалдар баш бурунгаар чугаалашкаш, белеткенип алыр. Шагаа эрттиреринин тускай чанчыл-ёзулалдары бар. Ол чанчыл-ёзулалдар аныяк салгалга солун, чараш, ооредиглиг.

5. Шулук «Ак чолдуг Шагаам»

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну байырлалда

Сузуглээштин чуу-даа чуве

 Чуму-биле ары ак боор.

Аяс дээр-даа ак-кок оннуг,

 Аал-чурт-даа ак хар хептиг,

Амырлажып чолукшуурда

Ак кадаан солчуп сунчурма.

Чаламага агын баглаар,

Чажыг чажып ак сут оргуур,

Чалбарыглар, йорээлдерге

Чаагай кежик курайлап аар.

Адыг-чарыш моорейлерлиг,

Амданныг чем, найыр-дойлуг

Ада –огбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун Шагаам.

6. Ада-иенин беседазы: «Шагаа – ак чолдуг».

Шагаада шупту чуве ак оштуг ында ак он колдаан. Бир-бир бодаарга «Шагаа» деп сос «шаг агы» дээн ышкаш сагындырар. Шаг шаандан бээр ындыг келген чаа (ак) чылды кижи бурузу ак чолдуг, ак оштуг байырлал деп байырлал деп санаар.Ынчангаштын бугу-ле чувени менди-чаагай болуп, ак чуве кара чувени базар, тиилээр болзун деп кузээр.

Ол чаагай кузел бутсун дээш дараазында сузуглерни кылыр. Шагаанын санынга ак сут(шай) чажар, ак чаламаларны азып баглаар, ак суттен унген саржаг, чокпекти, оремени салыр, «тос аржааннын» эн арыг,эм-дом унуштери-артыш – шаанакты кыпсыр, арыг ак харга андаштанып арыгланыр, аалдын улуг улузунга ак кадак сунуп, чолукшуур.

Шагаанын база бир онзагай улус-чончу ужур-утказы база ында.

7. Ыры «Шайывыс» болук уруглар ырлап кууседир. 
8. Шулук «Шагаа хуну»

Шагаа хуну уругларга –

Шагнын чаагай бйыры-дыр.

Оюн-тоглаа, каткы, чугаа

Ол хун черле узулбес-тир.

Шагаа коруп ойнап турда

Шаа безин узулбес-тир.

Чанчыл сагып, аъш-чем оргуп,

Чалажып-даа тургулаар-дыр.

Кажык, даалы, тевек, шанак –

Хамык оюн оларда-дыр.

Маргылдажып, моорейлежип

Мага хандыр хоглеп кээр-дир.

Хавак черде чунгузундан

Караннадып бадыптар-дыр.

Харга чуглуп ыймактажып

Харын ооруп тургулаар-дыр.

Уругларга Шагаа хуну –

Уттундурбас байырлал-дыр

Улуг улус ону деткип

Улам солун болдурунар!

9. Тыва хеп корулдези.

2-ги кезээ.

Оюннар.

Улегер домактар.

Чечен состер.

Тывызыктар.

Дурген чугаа.

Кожамыктар.

Узун-тыныш.

Тевек.

Кажык.

Даалы.

Шыдыраа дээш оон-даа оске оюннарны ойнадып болур.

10. Ыры «Арбай-Хоор» болук оолдар ырлап кууседир.
11. Туннели.

Йорээл-чалбарыгларны ада-иелер чугаалаарга, оон – биле туннеп курайлаар. Кузээшкиннерни ада-иелер,келген аалчылар, башкылар база чугаалаар.

3-ку кезээ Шайлалга

Келген аалчыларны, башкыларны, ада-иелерни уругларны  аяк -шайже чалаар.