Учебный материал
классный час (2 класс) по теме

Ажык класс шагы: Торээн черим куштары

Сорулгазы: Кичээнгейлиг, эвилен-ээлдек, биче сеткилдиг чорукка кижизидери;

Долгандыр турар амылыг бойдуска хумагалыг болурунга кижизидери;

Сонуургаачал чоруун сайзырадыры;

Бодунун бодалын, коружун  илередип билирин ооредири.

Дерилгези: Кызыл дептер, уругларнын чураан чуруктары «Амылыг бойдус бистии-биле»

        Чорудуу:

Башкы: Богун бис  «Чер - бистин торээн бажынывыс» деп темага чугаавысты уламчылаар-дыр бис, уруглар.

        - Чурттап турар кожуунувусту аданар.

- Торээн суурунарны аданар.

- Чурттап турар кудумчунарны аданар.

Б:  Тыва чоннун «Куш уялыг,кижи чурттуг» деп  улегер домаанда чиге соглээн. Шынап-ла кандыг-даа куш уялыг, уяга торуттунер, а кижи база торуттунген чурттуг болур. Кижинин торээн чери, чурту чуден артык унелиг. Силер озуп келгеш ырак черже ооренип чорупкаш дораан торээн суурунарны, кудумчунарны, бажынынарны сакты бээр силер.

  Бис богунгу клазывыс шагында  чунун дугайында чугаалажырывысты бодап тып корунерем.

   Шулукту слайдыдан номчуур:

                                     Харлыг кыжы чыварлыг,

                                 Хаарып кээр соогу кончуг.

                                   Коге-буга, кушкаштар

                                 Хоокуйлер кызыл-даван

                                Борбанайнып, докпанайнып

 Бо-ла чемнеп чоруурлар.     (Э.Кечил-оол)

Б: Чунун дугайында чугаалажырывысты кым даап бодап кагды?

-Шын-дыр! Куштар дугайында чугаалажыр бис

Слайд 2    «Куштар – бистин оннуктеривис»

Оореникчилернин дыннадыглары:

1-ги оореникчи

Куштар - бойдустун кайгамчык чаяалгазы. Суг-Аксы суурувус куштар-биле кончуг байлак. Бистин суурувустун куштарын кыжын база чайын кичээнгейлиг коор болза ангы-ангы хевирлерлиг. Оларнын чурттап черлерин ангылап чугаалаар болза мындыг:

2-ги оореникчи

1. Шынаа болгаш ховуда куштар: матпадак, таан, каарган, хартыга, ала-сааскан, кара-баарзык хамааржыр.
2. Хемчик болгаш Чес-Булун кыдыынга одурек, ангыр, куу, шилен, хараачыгайны коруп болур.
3. Сут-Хол холдун кыдыынга база тайгага чеде бээрге эзир, кара дас, угу, сары, кускун, кээрген, тогдуктар бар боор.
4. Кедээр алаакка торга, шиижек, бора-хокпеш, хек, итпик, айлан-кушкаш, сайлык. Ус-кушкашты коруп болур
5. Бедик тас дагларга уларлар чоруур.

3-ку оореникчи

Куштар чылдын  уелеринин аайы-биле кожуп ужар. Кыш дужерге, чылыг чурттарже, а час кээрге дедир чанып кээр.

4-ку оореникчи

Шаандан тура бистин суур чону куштарга хумагалыг чон. Ылангыя куштун чаш оолдарынга дегбес, чуургалар коргеш, чажыра базырып каар. Чуге дизе куш  кедергей чыт  тыртар.  Оске чыттан дескелээш, чамдык куштар чуургаларын, оон кедерезе, оолдарын кааптып болур. Ынчаарга чаш оолдары олуп болур, кээргенчиг.

Б: Куштар кижиге кедергей дузалыг.  Бстин чернин чону агаар-бойдустун байдалын баш бурунгаар куштарнын медээзинден билип алыр.

 Чамдык куштарнын медээлерин чугаалап берейн.

Аганак куш иштиктелзе, дээр чудерээринин демдээ;  торлаа аал чоогунче чоокшулаарга дээр чудерээри ол; каарган аал чоогунга  эдер болза дээр чудереп чары ол-дур; кускун аал чоогунга куйтулаарга, кижиден когараарынын демдээ; сааскан ог чанынга этсе, аалчы келиринин демдээ; шиижектер черге андаштанып, довурак буртулатса, изип-кандаарынын демдээ; оруккижизинге эзир азы дас таварышса, чорук чогуурунун демдээ; хек чус катап этсе, узун назы назылаарынын демдээ; тааннар болдунчуп  хулурешсе, оларнын чылыг чуртче белеткенип турары-ол; эжеш дуруяалар таварышса, ог-булеге эки чуве болурунун демдээ-дир.

Б: Ыдык сурлуг куштарга эзир, угу, хартыга хамааржыр. Кижилерге эзир бодунун хостуг, чоргаар, эрес чаны, угу оттуг карактары болгаш дун чоруктуу-биле, а хартыга кашпагайы-биле билдингар. Ындыг шынарларны бодунче синирип алыксаан кижилер, ылангыя хамнар, тускай ёзулал кылып тургаш, оларнын чуглерин ыдыктап алыр. Эзирнин, хартыганын, угунун чуглерин уен-даян октавас, оларнынбиле ёзулал бортке база тонга каасталга, камгалал болгаш чол демдээ кылыр.

   Эзирнин шуургедээн, хартыганын кашпагайын тыва эр кижи бодунга синирип алыксаар. Ынчангаш «капшак» кылдыр хурежиринин бетинде, тыва эр эзирнин девиин албан кууседир. Шак ынчаар бодун чоргаар, ыдык сурлуг кушка домейлээни ол.

Камгалалдыг куштар

Куштар- бистин оннуктеривис. Оларны камгалаары кижи бурузунун ыдык хулээлгези.

   Уе-шагнын база агаар-бойдустун оскерилгени-биле, чамдык тотчеглекчи улустун хараазы-биле дыка хой куштар ховартаан. Оларны камгалап, ковудедири-биле бистин Тывада элээн ажылдар чоруп турар. Чамдык куштарны куруне камгалалга ап, Кызыл дептерже киир бижээн. Оларга эзир, улар, тогдуку, ангыр, кара-дуруяа, сары, дас хамааржыр. Бо куштарны олурген, ынай-бээр саткан кижилерни хоойлу ёзугаар торгаар, харын-даа оларга кеземче херээн оттурар.

Дуруяалар эжеш куштар а.47

Туннел

Бо класс шагында чунун дугайында чугаалаштывыс?

Куштар кандыг ийи болукке чарлып турар ийик? (азырал, черлик)

Куштарга кандыг ажыктыг чуулдер кылып берип турар бис?

Кормушка кым кылганыл?

Куштар дугайында кандыг ыры, шулуктер билир силер, уруглар?

        Ыры « Дагааларым»