"Преподавание урока марийского языка в современной начальной школе"
консультация

Тӱҥалтыш классыште йоча – влакым

шочмо йылме дене туныктымо ойыртем.

Книгам лудаш кӱлеш…                                                                                                                                Книга тылат ушым пуа. Книга илаш туныкта.                                                                                                                   Кажне еҥын уш уло. Мыняр шуко лудат,                                                                                                                  тунар илен мошташ тӱҥалат. Илаш моштет –                                                                                                                          незерлык уке лиеш, пиалетым муат.                                                                                                              Илышлан эн шергакан – уш.                                                                                                                                  

                                                М. Шкетан

         Салам лийже, пагалыме йолташ-влак! Тендан ончылно шогалын тыге ойлаш возеш манын шонашат тоштын омыл, конешне. Моткоч кугу тау, мутым пуымыланда.

Мый Пӱрӧ район, Кужнур кыдалаш школышто тӱҥалтыш классыште тунемше йоча – влакым туныктем. Изирак классыште пашам ышташ 1990 ийыште тӱҥалынам, ончычшым - 2 ий йоча садыште тыршалтын. Молан тыршалтын манам, 1988 ийын 1 апрелеш Аксаева (Аблеева) Клавдия Владимировна ден икымше йоча садым почна. Тылеч ондакше ялыштына  сад лийынак огыл.

     Тений нылымше классым туныктем. Тиде 2022-2023 тунемме ий мемнам, марий туныктышо – влакым, у книга, тунемме пособий дене чот куандарыш. Кузе от йывырте, вет ме 1990 - 2005 ийлаште савыктыме учебникла дене пашам ыштенна. Кызытеш 1 класслан да мыйын - 4 класслан «Лудшаш книга але эше толын шуын огытыл, «Марий йылме» учебник тӱҥалтыш класслан уке. Ӱшанена, вашке кондат. Уло кумылын вучена. Шочмо марий йылме ден марий литератур лудмаш урокна ий гыч ийын туныктымо шагат шагалем толеш гынат, туныкташ тӱрлӧ йӧным муаш тыршем. Темылан келшен толеш гын, моло уроклаштат марий поэзий, фольклорым, тӱрлӧ марий йӱла (пайрем але ойӧрӧ) нерген палымашым шыҥдараш жапым ойырен шогем. Тыге веле шочмо йылмым саклен коден кертына…. Молан манаш гын, тений 4 классыште 0,5 шагат лудмаш уроклан да тынарак марий йылме уроклан ойыралтын. Тетла нимогай урок деч варасе пашалан шагатым пуымо огыл.

       Ме эре ойлена: «Шочмо йылмым тунемде, моло йылмым тунемаш неле лиеш». Шуко жап йоча-влак дене келшымаште шижам – шочмо йылмым ӱмыр мучко тунемат гынат, тунем шукташ пӱтынек нигузеат огеш лий. Таче мартеат тичмаш шинчымашым налын шуктымемла ок чуч. Туныктышын эн тӱҥ пашаже: икшывым шочмо йылмым йӧраташ кумылаҥдаш, чын возымо правил-влакым палдараш, марий художественный литературым лудаш тараташ, ару да чаткан возаш тыршаш кӱлешым умылтарымаште. Адакшым шке шонымашым, чон шижмашым марий йылме дене почын, умылтарен кертмашым вияҥдаш полшаш. Марла кутырен моштымаш тиде икте-весым чын умылен, икоян лийын, виян да пеҥгыде шинчымашым погымаште. Мутат уке, тиде пашам шукташ мыланна эн кугу полышым Марий Элыште савыктыме учебникна да методический полышан книга-влак полшат. Нине тунемме книгалашке моткоч поян материалым тӱрлӧ жанр гоч, марий автор-влакын пашаштым 1-4 классысе изирак ийготан йочалан пуртымо. Кушкын шогышо тукымым сай койыш-шоктышан, уш-акылан лийын кушкышт манын, воспитательный шӱлышан произведений-влакым чумыралтын. Кутырымо да литературный йылмым ойыраш «Марий калык йомак-аршаш» диск полша. Куштыжо Марий Элысе театрын артистше - влак йомакым пеш оҥай каласкалат.

Туныктышо деч мо кӱлеш? Тудо чын кутырен моштышаш, тунемшылан литературный йылмым палаш да марий шомакым верыштыже кучылт моштымаште пример лийшаш.

 Шуко шинчымашым йоча ешыште, книгам лудмаш гыч пален налшаш. Кӧн кова-кочаже уло гын, марий культурылан нуно кумылаҥден кертыт. Чаманен каласаш перна, пытартыш жапыште ешыште пеш шуэн погынен, марла книгам ончычсо семын, вашталтыл да тавален лудмо койыш йомын. Адакше рвезе калык тиде саманыште кугырак тукым деч посна илаш тырша. Тыге «кугезе – уныка» кыл йоммылан кӧра тиде сомыл туныктышылан возеш. «Калык ойпого» темылам эртыме годым эре мӧҥгӧ пашалан марий калык мурым, йомакым, туштым, калык модыш-влакым, ойӧрым йодыштын возен толаш шӱдымек, ача-ава нигузеат полшен огыт керт. Калык ойпогым пеш начар палат. Урокыштат шукыж годым литературный, але олык марий шомакым йоча ок умыло. Южо марла мутын синоним укелан кӧра, умылтараш лийдыме годым, руш йылмыш кусарымек веле умылат.

    Марий культурым, вургемым, йылмым палымашым, калыкнам пагален, йӧратымашым сай организоватлыме да оҥайын чоҥымо пайрем, акцийла, флешмобла гоч веле вияҥден шогаш лиеш, шонем. Шукерте огыл «Калык вургем кече» эртыш. Классыштына могай марий вургем уло, кузе да молан марий вургем вашталт толмо нерген кутырышна. Тыгай мероприятий-влак гоч марий икшыве-шамыч марий тукым нерген шуко уым умылен шогат. А ме, туныктышо-влак, нунылан умылаш полшышаш, йылмым аклаш, марий улмына дене кугешнаш таратышаш улына.

    Теве тыгай сомыл мемнан, марий туныктышо – влакын. Кудыжым шукташ ямде улына.

                                                                                         Калимьянова Э. М.

Китиков А.Е. «Марий калыкмут мутер». — Йошкар-Ола: Марий книга издательство, 1991. — 336 с.