Выступления на тему«Рус балаларына татар телен өйрәтүдә экологик тәрбия бирү асылы»
статья на тему

«Рус балаларына татар телен өйрәтүдә экологик тәрбия бирү асылы»

                                                  Төзеде: Әхмәтова Лилия Шәйхинур кызы

Экология дөнья күләм әhәмиятле, мөhим мәсьәләләрнең берсе булып тора. Ул үзенең актуальлеге, үткенлеге белән бүген бөтен кешелек алдына килеп басты. Чөнки киләчәк буыннар язмышын фән-техника казанышлары түгел, ә җир-суларның экологик торышы хәл итәчәк, итештеру эшчэнлегенен тизлеге арткан саен, экологик проблемалар кубәя бара. Экология проблемасынын глобаль проблема булып, анын узебез яши торган урында да чагылуы тэрбиячедэ борчылу тудыра hэм торле педагогик эшчәнлеккә этәрә. Экологик анлылык, фикерләу дәрәжәсе, культурылылык – болар килеп туган хәлдән чыгунын бердэнбер юлы булып тора. Э мона балаларга кече яшьтән экологик тэрбия биреп кенә ирешергә момкин . Табигатьне кузәту, аны ойрэну, сакларга омтылу – балаларнын рухи доньясын баета, уйларга ойрэтэ.

      Монын очен без торкемдэ шартлар тудырырга, экологик почмак булдырдык. Табигать почмагына яшь узенчэлегенэ туры килерлек голлэр: бегония Рекс, алоэ, герань, бриофиллюм, традисканция утырттык.

      Балалар hәр конне голләрнен ничек усеп, чәчәк атуын кузәтә, топләрен йомшарталар, су сибәләр, тузанын сортәләр. Шау чәчәктэ утырган усемлекләрнен матурлыгын куреп сокланалар. Эгәр даими тэрбиялэмэсэн, аларнын шулай усмәячәген, усемлеклэрнен дэ тере табигать икәнен, аларнын усешенәяктылык, су сибеп тору, топлэрен йомшарту кирэк икэнен уз кузләре белэн куреп торалар. Голләрнен торенә, нинди табигать шартларына яраклашып усуенэ карап, тэрбиялэу ысуллары да торле икәнен узләштерәләр, - бу максаттан махсус шогельләр уткәрелә

      Табигатьтә  hәм табигать почмакларында башка юнэлештәге эшләрдә балаларны кызыксындырырлык итеп оештырылган. Алар анда бик  телэп эшлиләр. Яз коне клумбалар hәм яшелчә тутэлләре эзерләу, усентеләр, яшелчэлэр утырту, су сибу, аларнын ничек усуен кузәтеп нәтижә ясау – менә шундый эшләр белән мәшгуль без. Эшебезнен нэтижэсе дэ бар: клумбаларыбыз иртэ яздан, сонгы козгэ кадэр чэчэклэргэ кумелеп утыра.

      Кыш коннәрендә балалар кошлар турында кайгырттылар, ойләреннән ярма, конбагыш ише нәрсәләр алып килделәр. Саф hавага чыкканда, аларны жимлеккэ салдык. Балалар жимлектэн ашаган песнэклэрне кузэтергэ яраталар, кышын ачыккан кошларны кызганалар иде.

      Безнен балалар бакчасында кечкенэ урман почмагы бар. Анда нарат, карагай, балан, миләш, чия, кара карлыган… h.б. Козен милэшнен янып торган жимешлэренэ, аллы-голле яфракларына карап сокланабыз, кыш буе анын кошларны азык белэн тәэмин итеп торуы турында сойләшәбез. Шулай итеп, балаларга туган жирнен матурлыгын тоярга, ана hэрвакыт ярдэм итәргә кирәклеге турында ойрәтәбез.

     Балалар белэн торле экологик бэйрэмнэр уткәрэбез: «Урманда козге бэйрәм», «Кошлар коне», «Нардуган», «Нәуруз», «Урман – зур байлык», «Яшел урман аланы» h.б. Бу бэйрэмнәрдә балалар белемнэрен тирәнәйтәләр, жэнлеклэрнен кышкы эзерлеге белэн танышалар, кошларны каршы алырга эзерлэнэлэр.

     Торле тэжрибэлэр уткэру дэ балаларга бик ошый. Су, hава, ташлар, туфрак белэн уткэрелгэн тэжрибэлэр балаларга табигатьне яхшырак анларга ярдәм итэ, аларнын уйлау, фикерлэу дэрэжэлэрен камиллэштерэ.Тэжрибэлэр ярдэмендэ бала яна эйберләр белергэ омтыла, ижади эзлэнэ, анын кунелендэ яна сораулар туа, ул узлектән, торле юллар белэн нэтижэлэр ясарга ойрэнэ.

     Татар балалар фольклоры аркылы туган табигать турындагы белемнэрен кинәйту, табигатьтэге узгэрешләрне курә белергә, ел фасылларын аера белергэ ойрэту, туган табигатьтәге башка тереклек ияләренә сак караш hэм мэхэббэт тәрбияләу бурычлары да утәлә. Менэ шуна курә дә без экологик тэрбия биру остендә эшләгәндэ табышмаклар, әкиятлэр, мэкальлэр, сынамышларны, тизэйткечлэрне еш кулланабыз.

     Дэресләрдэн алган белемнэрен, уз куллары белэн ясаган тэжрибэлэрне без экскурсиягэ чыккач ныгытабыз. Чонки бала табигать белэн якыннан таныша. Аларда кузэтучэнлек тэрбияли , гадэти эйберлэрдэ торле яналыклар курергэ, эйлэнэ – тирэнен матурлыгын тоярга, уйланырга, эзлэнергэ ойрәтә.

     Экскурсиялэр, сэяхэтлэр барышында куп кенә бурычлар утәлә

• кузэтулэр барышында  hава узгэрешлэренэ игътибар итэргэ;
• усемлек, божәкләрне тышкы кыяфэтенэ карап танырга, исемен эйтэ алуларына ирешу;
• кунелгә ягымлы авазларны тынлый hэм матур сузлэр белэн эйтергэ ойрэту;
• табигать кочагында узенне дорес тоту, жир-суны пычратмау, яшеллекне hэм жан иялэрен саклау кирэклеген тошендеру;
• табигатькэ мэхэббэт, усемлеклэргэ, торле жан иялэренэ сакчыл караш тэрбиялэу.

    Балалар бакчасында гына экологик тэрбия биреп, ата-аналар тарафыннан ярдэм булмаса, унай нэтижэлэргә ирешеп булмас иде. Экология буенча эшлэу дэверендэ ата-аналар белән уткэрелгэн энгэмәләр, биремнэр, ачык шогыльләр, табигатькә чыгулар, табигатьтә файдалы хезмэттә катнашулар, балалар hэм ата-аналар белән бергәләп табыйгы байлыклардан, гамәлгәяраксыз нэрсэлэрдэн эйберлэр ясау h.б. – болар барысы да бала белэн ата-ананы, ата-ана белэн тэрбиячене якынайтты, узара анлашып эшлэудэ зур роль уйнады. Ата-аналар белән системалы рэвештэ эшлэгэндэ генә унай нэтижәләргә ирешергә момкин булуын ачыкландык, еллык эш планы тозедек. Март-апрель айларында усемлек усеше буенча тэжрибэлэр уткэрэлэр. hэр бала узе утырткан усемлекнен усешен дэрэжэдэ ясап, кузэтеп бара.

     Балаларга экологик белем hэм тәрбия бируне уеннар аша алып барырга тырышабыз. Торле дидактик, хэрэкэтле, татар-халык уеннарын кулланабыз: «Мина агачлар кирэк?», «Мина кайсы агач яфрагы», «Уйлап кара» h.б.

     Балалар белэн эшлэунен нэтижэлелеге диагностикадан, тестлардан куренэ. Ел башында hэм ел азагында уткәрелгән диагностика балаларнын экологик белемнэре, фикерләу дэрәжэлэре, экологик кузаллаулары усешен hэм гади генэ булса да, нэтижэ чыгара белулэренен дэрэжәсен курсәтте.

      Билгеле, ботен балаларнын да уйлау, фикерләу hэм белемне кабул иту дәрәжәсе бер ук торле тугел, шуна курә мин hэр баланын шэхси узенчэлеген куз алдында тотып эшләдек. Кече яшьтэн табигатьне анлап, аны яратып усу бик моhим. Килэчәктә балаларнын табигать сакчылары булуына ышанабыз.